Şekil 1. 3. Çevre Sorunlarını Etkileyen Başlıca Faktörler
Hindistan’ın eski liderlerinden Mahatma Gandhi; “Dünya herkesin ihtiyacına yetecek kadarını sağlar, fakat herkesin hırsını karşılamaya yetecek olanı değil” demişti. Bilim adamı John Bennett; “Doğaya hoyratça davranan toplumlarda insanlar arasındaki ilişkiler de hoyratça oluyor” demişti. Yine diğer bir bilim adamı Peter F. Drucker; “ On dokuzuncu yüzyıla kadar, hiç
Sürekli Büyüme ve Hızlı Kalkınma Sanayileşme,
Teknoloji ve Kentleşme
Nüfus Artışı ve Yoksulluk
Ülkelerin Farklı Gelişmişlik Seviyeleri
Batı Paradigm asının Yaşadığı
ÇEVRE
sona ermeyen zorlu görev, insan soyunun ve beşeri ortamın doğal etkenlere karşı korunmasıydı.
Ama bu yüzyılda yeni bir ihtiyaç doğmuştur, doğayı insana karşı korumak” demektedir. 87 Eski Yunan ve Roma uygarlıklarında yaşayanların, kendilerinin dışındaki insan ve toplumları nasıl “barbar” ve “vahşi” olarak görmüşler ise bugün de insanlar kendilerini çevreden ayrıştırarak, doğayı “vahşi” olarak görmektedirler. Doğanın kirlenmesi, tahrip olması ve sömürülmesi sonucunda ortaya çıkan ekolojik bozulmalara verilen “Çevre Sorunları” başlığı bile, insanın doğadan ne kadar ayrıştırdığının ve uzaklaştığının bir göstergesi değil midir?
Doğanın kirlenmesi ve bozulması, sanki insanların oluşturmadığı, insanların dışında var olan ve onları ilgilendirmeyen bir sorun gibi algılanan bu sorunlara “Çevre Sorunları” yerine “İnsan Sorunları” başlığı daha uygun olmaz mıydı?88 Doğayı algılayışımız, çevre ile ilişkilerimiz değişmediği, çevre sorunlarının çevrenin bir sorunu olarak algılanmaya devam ettiği müddetçe çevre çözülemeyen bir sorunsal olarak var olmaya devam edecektir. Fakat mademki doğada bir problem var tüm diğer problemlerde olduğu gibi bu problem de alınacak tedbirlerle, yapılacak müdahalelerle çözülebilir anlayışı da yanlıştır. Çünkü bozulan çevrenin, bozulan bir saat, bir makine gibi tamir edilemeyeceğini insanoğlu geç de olsa anlamıştır.
Bugün her şeyden önce çevreye bakışımız, doğayı algılayışımız kökten değişmelidir.
Her şeyden önce, pragmatist ve anthropocentric (insan merkezli) çıkarcı ve bencil çevre korumacılığını terk etmeliyiz. Çevreyi, ekonomik kazancımız azaldığı, iktisadi kalkınmamızı frenlediği, ekonomiye ek ödemeler getirdiği, doğa tahribatının bize zarar ve olumsuzluklar sağladığı veya çok boyutlu kirlenmelerden rahatsız olduğumuz için, kısaca her zamanki gibi kendi çıkarlarımız için değil, çevrenin kendisi için onu korumalıyız, ona sahip çıkmalıyız, onu benimsemeli ve sevmeliyiz.
İnsan doğayı sömürerek, bilinçsizce tüketerek, doğal çevrenin sonunu hazırlarken kendi sonunu da hazırlamakta olduğunu artık anlamalıdır. Bugünkü teknolojik, endüstriyel ve üretim potansiyelimiz, bugünkü bilgi, askeri ve iktisâdi gücümüz hem dünyayı hem kendimizi yok edecek boyutlara ulaşmıştır. Bu ekolojik çıkmazdan çıkış yolu aramanın yolu doğa ile ilişkilerimizi sorgulamamızdan, özeleştiriden, değişimden, doğa ile uyumlu yeni üretim ve kalkınma anlayışından, yeni değer ve ahlâk ölçütlerinden, yeni tutum ve davranışlarının
87 İleri, Recep, “Çevre Eğitimi Metotlarında Yeni Perspektifler”, Çevre Eğitimi: Metot ve Özel Konular, Uluslar arası katılımlı III. Ekoloji Yaz Okulu Tebliğleri, Editör: Zafer Ayvaz, Çevre Koruma ve Araştırma Vakfı, Çevre Eğitimi Merkezi Yayınları: 2, Onur Ofset, İzmir, 1998, s. 8
88 Uslu, İbrahim, a. g. e., s. 12 - 13
benimsenmesi ve uygulanmasından geçmektedir. Dünya Çevre ve Kalkınma Komisyonunda görüşlerini açıklayan Frolov bu konuda şunu belirtmiştir:89
“Global sorunların çözümünde başarıyla ilerlemek için yeni düşünce yöntemleri geliştirmek, yeni ahlâk ve değer ölçüleri oluşturmak ve kuşkusuz yeni davranış tarzları benimsemek zorundayız. Yalnızca maddesel, bilimsel ve teknik yanlarımızı geliştirmekle kalmayıp, daha da önemlisi insan psikolojisinde yeni değerlerin ve insani beklentilerin oluşmasını sağlamalıyız, çünkü bilgelik ve insaniyet, insanlığın temelini oluşturan ebedi gerçeklerdir.
Yeni sosyal, ahlâki, bilimsel ve ekolojik kavramlara ihtiyacımız vardır.”
Bookchin ise girmiş olduğumuz ekolojik çıkmazdan çıkışın ve tüm bu sorunlardan kurtulmanın çaresi olarak ekolojik toplumun çabalarıyla doğa ve toplum unsurlarının birleştirilmesi ve bütünleşmesinde olduğunu savunmaktadır:90
“Tıpkı insanların doğaya ait olması gibi, doğanın da insanlığa ait olduğunu söylemek, boyun eğme ve egemenlik çevresinde yapılanmış bir ilişki yerine, doğa ile toplum arasında oldukça karşılıklı ve bütünleyici bir ilişki ifade etmektir. Ne toplum ne de doğa bir diğerinin içinde yok olur. Toplumsal ekoloji her birinin bütünselliğini yadsımadan, toplumsal olanı ekolojik olanla birleştirerek tözsel bir etiğe yol açan bir süreklilik içinde, her ikisinin de ayırt edici niteliklerini yeniden kazandırmaya çalışır.”
Sonuç olarak, çevre sorunlarının hem gelişip yaygınlaşmasında, hem de bu sorunlara çözüm bulunmasında beş etken kümesinin belirleyici olduğu görülmektedir:
1. Ekonomik ve Teknolojik etkenler.
2. Politik, İdari ve Hukuki etkenler.
3. Felsefi ve Ahlâksal etkenler.
4. Eğitim ve Kültürel etkenler.
5. Bilinç, Tutum ve Davranış etkenleri.
Yukarıdaki beş etken kümesi arasında karmaşık bir etkileşim olduğu gibi, bunlardan hangisinin daha önemli hangisinin daha önemsiz tartışması yersiz ve amaçsız olsa gerek. Fakat
89 Toynbee, Arnold – İkeda, Daisaku, Yaşamı Seçin, Çeviri: Umut Arık, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 1992, s. 45
90 Bookchin, Murray, Toplumsal Ekolojinin Felsefesi. Diyalektik Doğalcılık Üzerine Denemeler, Kabalcı Yayınevi, Felsefe Dizisi: 18, İstanbul, 1996, s. 109
unutulmaması gerekir ki, ister üretim - tüketim ilişkilerindeki çarpıklıkları, ister siyasal ve hukuki yanlışlıkları belirleyen veya ortaya çıkmasını sağlayan en önemli faktör, ekolojik erdemden yoksun, gerekli çevre bilinci ve duyarlılığına sahip olmayan, “insanlaşamamış insandır”. İnsan sorunsalı çözülemeden çevre sorunsalı çözümlenemez.
1. 2. 3. İnsan Sorunsalı
Antropolojiye göre insan, vaktinden önce doğmuş bir hayvandır.91 Zooloji yönünden ise insan Primate’lar sınıfına girmektedir.92 Fakat doğa ile etkileşimleri göz önüne alındığında insanın biyolojik ve antropolojik yönünden çok sosyo - kültürel ve bilişsel - ahlâksal yönü ön plana çıkmaktadır. Bu bağlamda, insan, biyosferdeki milyonlarca canlıdan yalnızca biridir, fakat sıradan, herhangi bir canlı değildir. Çünkü insan, sanat, düşünce, kültür ve uygarlıklar yaratmış bir varlıktır. İnsan ölümlüdür, fakat onun yarattığı eserler ölümsüzmüş gibi görünmektedir. Bu nedenle insan, şekil 1. 4’te de görüldüğü gibi parçası bulunduğu canlılar küresi (biyosfer) ile kendi yarattığı canlı üstü varlık alanının ara kesitinde yer almaktadır. Canlı, cansız ve canlı üstü varlıklar arasında yer alan insan, biyolojik yanıyla canlı, yani ölümlü; kültürel yanıyla da canlı - üstü yani ölümsüzdür.93 Böylece bugünkü çevre sorunlarının temelinde de canlı üstü bir varlık olan insan ile onu çevreleyen canlı ve cansız varlıklar arasındaki uyumsuzluğunun olduğu da söylenebilir.
İnsanı diğer canlılardan ayıran bir diğer özelliği de onun öğrenebilen, öğrenme yeteneğine doğuştan sahip olmasıdır. Ayrıca insanın ürettiği düşünceler, ortaya koyduğu fikir ve buluşlar, başkalarına öğrettikleri, kendisiyle birlikte ölmez, yaşadığı topluma veya dünya kültür mirasına ebediyen kalır. İnsanı diğer canlılardan ayıran bir özelliği de, öğrendiklerini saklayıp biriktirerek bir kültür ya da uygarlık dünyası kurabilmiş olmasıdır. Bu bağlamda, “İnsan, önceki kuşaklardan kalan kültür mirasını sonraki kuşaklara geçirebilen, öğrenip - öğreten, yaratıcı bir varlık olduğu söylenebilir.”94
Kendini tanımaya, kavramaya ve anlamaya çalışan insan, kendi varlığına yüce değerler ve üstün sıfatlar yüklemektedir. Tablo 1. 1‘de de görüldüğü gibi insan, kendi türüne belirleyici, ayırıcı hatta yüceltici birçok benzetme ve yakıştırmada bulunmuştur. Diğer canlılardan kendini soyutlayan ve üstün gören insan, diğer canlılarla benzerliği veya yakınlığı olmadığı için kendisini tanrılarla karşılaştırmış, tanrılarla özdeşleştirmiştir. Böylece evrende, ayrıcalığa ve
91 Tanilli, Server, İnsanlığı Nasıl Bir Gelecek Bekliyor?, Adam Yayınları, İstanbul, 2000, s. 258
92 Dönmezer, Sulhi, Toplumbilim, Beta Basım Yayım Dağıtım, İstanbul, 1994, s. 42
93 Güvenç, Bozkurt, İnsan ve Kültür, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1994, s. 275 - 276
94 Güvenç, Bozkurt, a. g. e., s. 279
yalnızlığa yönelen insan, diğer canlılardan kopup ayrılmış, canlılar dünyasından uzaklaşmıştır.
İnsanın evrendeki iç dünyasının yalnızlığın dışa vurması, çevre sorunlarının tetikleyicisi olup, bugünkü insan - doğa kopukluğunun temelinde de bu uzaklaşmanın yattığı söylenebilir.
XXI. yüzyılın Homo Santos’u (saygın insanı), doğa ile ilişkilerinde doğru yolu belirleyecek, ekolojik çıkmazdan çıkış kapısını bulabilecek bilgi gücüne, ekolojik kültüre ve çevre bilincine sahip midir? İlkçağda Homo Faber (alet yapan insan) olarak doğayı dize getirmeye başlayan varlık, sanayileşme ve kentleşme döneminde Homo Economikus’a, (üreten – tüketen insana) ekolojik kriz ile birlikte ise Homo Desparado’ya (umutsuz insana) dönüşmüştür. Yaşadığımız yüzyıl, doğa ile ilişkilerimizde Homo Rasionalis (akılcı insan) ve Homo Sapiens (bilge insan) olup olmadığımızın sınandığı bir yüzyıla dönüşmektedir.
Şekil 1. 4. Varlık Alanları ve İnsanın Evrendeki Yeri95
95 N. Hartman (1945) aktaran: Güvenç, Bozkurt, İnsan ve Kültür, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1994, s. 276 Canlı Üstü
Varlık
Canlı
Varlıkla Cansız
Varlıklar İ
n s a n
Latince Adı Türkçe Anlamı Latince Adı Türkçe Anlamı
Homo Erektus Dik Yürüyen İnsan Homo Mortalis Ölümlü - Ölümsüz İnsan Homo Eternalis Sonrasız (Kalıcı) İnsan Homo Rebellus İsyancı - Başkaldıran
İnsan
Homo Loquenas Konuşan İnsan Homo Ridens Gülen - Güldüren İnsan Homo Faber Alet Yapan İnsan Homo Economicus Üreten - Tüketen İnsan Homo Santos Saygın (Kutsal) İnsan Homo Kriminalis Suç İşleyen İnsan Homo Ludens Oyuncu İnsan Homo Seksus Cinselliği Sınırlı İnsan Homo Ritüalis Törenci İnsan Homo Belligerent Kavgacı - Savaşçı İnsan Homo Sosialis Toplumsal İnsan Homo Artis Sanatçı -Yaratıcı İnsan Homo Rasionalis Akılcı İnsan Homo Desparado Umutsuz - Çaresiz İnsan Homo Esperans Ümit Eden İnsan Homo Politikus Yöneten - Siyasal İnsan Homo Simbolikus Simgeci İnsan Homo Praksis Bildiğini Uygulayabilen
İnsan
Homo Libertas Özgür İnsan Homo Sapiens Bilen - Bilge İnsan
Tablo 1. 1. İnsan Türünün Kendi Varlığına Yüklediği – Yakıştırdığı Bazı Ayırıcı – Belirleyici Sıfatlar96
Çevre sorunları, insanın çevresini kâr ve kazanç dürtüsü ile alabildiğine sömürmesinden; toplumdaki siyasal ve çıkar çelişkilerinin yaygınlığından; bireysel çıkarlarını toplumun ortak çıkarlarından daha üstün tutmasından; çevre ve dünya değil insan merkezli düşünce ve davranışlardan; insanoğlunun doğa kaynakları sınırsız ve tükenmez zannederek plansız ve hesapsız tüketmesinden; “biz merkezli” değil “ben merkezli” toplumların yaygınlığından; bencilleşen insanların sınırsız istek ve arzularından kaynaklandığı bilinmektedir. Fakat, Al Gore’nin de belirttiği gibi: “Çevre krizinin köklerini araştırırken ne kadar derinlere indiysem, bunun manevi olarak nitelendirilebilecek bir iç krizinin dışa vurumu olduğunu daha fazla inanmaya başladım”97 Bu nedenle çevre krizinin nedenleri politik,
96 Güvenç, Bozkurt, a. g. e., s. 278
97 Gore, Al, Küresel Denge, Sabah Kitapları, İstanbul, 1993, s. 12
ekonomik ve sosyal etkenlerden çok, insanın düşünsel, psikolojik ve ahlâksal krizinden kaynaklanıyor. Çünkü kendisi ile barışık olmayan insandan, doğa ile barışık olması beklenemez.
Çevre krizi ve ekolojik sorunlara, Bozkurt da benzer pencereden bakmıştır:
“Hiçbir canlı çevresine zarar vermezken insanın bunu yapması onun doymak bilmez tüketim hırsından ve kendini yetkinleştirme özgürlüğünden kaynaklanmaktadır. Oysa tutsaklık ile özgürlük arasındaki sınır çok ince ve duyarlıdır. Kendi çıkarından başka bir şey düşünemeyen insan sonunda kendisini de düşünemeyecek bir duruma düşebilir. Bu bakımdan çevrenin korunması yollarını araştıran çevrebilim’in kurulmasında geç bile kalınmış sayılır.”98
Bozkurt, bugünkü çevre sorunlarının baş sorumlusu olarak, dizginlenemeyen kapitalizmi ve hızla yayılan global-liberal serbest piyasa ekonomisinin sınır tanımayan üretim ve tüketim hırsını göstermektedir. Yazara göre, serbest pazar ekonomisi bir gün kendisini de tüketecek bir canavara dönüşecek ve canlı türlerinin tek tek çekip gittiği bu gezegende sıra insanlara da gelecek. 99 Bozkurt’a göre, insan kendisiyle çatışan bir varlıktır. O yaparken yıkar, yok ederken yaratan, paradoksal ve disharmonik bir varlıktır.100 Bozkurt ile paralellik gösteren görüşleri Bookchin’de dile getirmiştir. Bookchin, yirmi birinci yüzyılın insanını betimlerken, ekolojik ile ekonomik seçenekler arasında sıkışmış, ekotopluluk ile pazar topluluğu arasında, yaşamın esinlendirdiği bir toplum ile kazancın esinlendirdiği toplum arasında derin bir ikilem içinde bocalayan bireyi ön plâna çıkarmıştır.101
Çevre sorununu ortaya çıkaran insan, sorunun çözümünü de sağlaması gerekmektedir.
İnsanın doğayla kopan bağlarının er ya da geç tekrar sağlanması gerekir. Ekolojik erdemden yoksun insanın, yeni bir çevre felsefesine, yeni bir ekolojik bakış açısına ihtiyacı vardır. İllich’in belirttiği gibi:
“Ekolojik bakış açısı bütünü ele alarak, doğanın çeşitli parçalarının nasıl denge kurma ve sürdürme eğilimi gösteren belli düzenler çerçevesinde etkileşime girdiğini anlayarak başlar. Bu bakış açısı yeryüzü ile insan uygarlığını birbirlerinden farklı şeyler olarak kabul etmez; bireyler de
98 Bozkurt, Nejat, “Dünyamız Gelecekte Ne Kadar Yeşil Kalabilecek: Felsefe Açısından Çevre”, Felsefelogos, Yıl: 2, Sayı: 6, Bulut Yayınevi, İstanbul, 1999, s. 90 - 91
99 Bozkurt, Nejat, a.g.e., s. 91-92
100 Bozkurt, Nejat, a.g.e., s. 90
101 Bookchin, Murray, Toplumsal Ekolojinin Felsefesi. Diyalektik Doğalcılık Üzerine Denemeler, Kabalcı Yayınevi, Felsefe Dizisi: 18, İstanbul, 1996, s. 109
bütünün bir parçası olduğundan, bütüne bakmak eninde sonunda insana bakmak demektir.”102
Geride bıraktığımız 20. yüzyılı bazı düşünürler “endişe, stres, bunalım ve aspirin çağı”103 olarak adlandırmışlardır. Oysa 20. yüzyılın başında bilim ve teknolojinin çağı olacağına inanılıyordu. Aslında 20. yüzyıl insanın doğal ve toplumsal çevresiyle yabancılaşmasının başladığı, insanın kendisi ve sosyal çevresiyle savaşım içinde olduğu dönemdir. Erich Fromm kendi penceresinden bu durumu şöyle yansıtmıştır:
“Çağdaş insan, kendini tedirgin ve gitgide daha şaşkın hissetmektedir.
Çalışıp çabalamakta, ama yaptığı işlerin boşluğunu belli belirsiz bir şekilde hissetmektedir. Madde üzerindeki gücü arttıkça, özel hayatında ve toplum içerisinde kendini güçsüz hissetmeye başlamıştır. Doğaya egemen olmak için yeni ve daha güçlü araçlar yarattıkça, bu araçların karmaşık ağına düşmüş ve onlara anlam kazandıran biricik gayeyi – yani kendisini – gözden kaçırmıştır. Doğanın efendisi oldukça, kendi elleri ile yapmış olduğu makinenin kölesi haline gelmiştir. Madde konusundaki tüm bilgisine rağmen, insan varlığının en önemli ve temel sorunları konusunda bilgisizdir.”104
Modern insan 21. yüzyıla girerken, kendisini ve onu çevreleyen, onun bir parçası olduğu doğayı yeniden tanımlamak istiyor. Ekolojik yaşamı, çevre sorunlarını ve canlılar arasındaki birlikteliğin anlamını yeniden sorguluyor. Modern insan çıkarcı-yararcı kalıplarından sıyrılıp, her şeyi kâr-zarar, çıkar ve gelir açısından değerlendiren, egoistleşen bireyci-ekonomik anlayışını terk edip, doğaya kucak açmaya, onu tanımaya ve sevmeye, doğanın sosyal, psikolojik, estetik ve ekolojik boyutunu yeniden tanımlamaya, özetle doğanın derin boyutunu yeniden keşfetmeye, özümsemeye ve anlamlandırmaya çabalamaktadır. İnsanın ne kadar insanlaştığını zaman gösterecektir. Fakat doğayı tanımaya çalışan insan kendini ne kadar tanımakta? Doğa ile uyum içinde yaşamayı arzulayan insan kendi türü ile nasıl geçinmektedir?
İnsan nedir ve nasıl tanımlanabilir? İnsanı diğer canlılardan ayıran temel özellikler nelerdir?
İnsan sorunsalı çözülmeden çevre sorunsalı çözülebilir mi?
“Homo Absconditus” makalesinde, felsefeci Atilla Erdemli insan sorunsalı konusuna şöyle yaklaşmaktadır:
102 İllich, İvan, Enerji ve Eşitlik, Ağaç Yayınları, İstanbul, 1992, s. 11-13
103 Brezezinsky, Zbigniew, Kontrolden Çıkmış Dünya, 2. Baskı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara, 1996, s. 6-16
104 Fromm, Erich, Erdem ve Mutluluk, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara, 1993, s. L
“Bana uygun olmayan bir dünyaya geldim. Bu koşullarda yaşamam olanaksızdı. Yok olup gitmemek için dünyayı yaşamama uygun kılmam, yani değiştirmem gerekiyordu. Yaşamak zorundaydım. Yaptım. Değiştirdiğim, dünya bozulmuş bir dünya oldu. Bozulmuş dünya da yaşamama karşıydı.
Aldırmadım. Çünkü bir biçimde yaşıyordum. Yetmedi. Daha çok güvenlikte olmak istiyordum. Doğayı bir daha değiştirdim. Bir daha bozulan dünya bana daha çok karşı oldu. Yine aldırmadım. Daha çok rahat olmak istiyordum. Değiştirdim. Daha güçlü olmak istiyordum. Değiştirdim. Her seferinde dünya daha çok bozuldu ve bana daha çok karşı oldu. Aldırmadım;
güvende ve rahat yaşıyordum. Bana karşı olan doğaya egemen olmak istiyordum. Değiştirmeyi sürdürdüm. Üstelik hem değiştirdiğimi değiştirip geliştirdim, hem de değişime değişim gücü verdim. Derken devinen değişim beni de aldı içine. Egemenliğim bana da egemen oldu. Aldırmadım. Devinime daha çok güç verdim. Şimdi artık egemen değilim. Artık yaptığım her şey bir biçimde ve giderek daha da güçlenerek bana karşı oluyor. Sürüklenip duruyorum. Bana uygun olmayan bir dünyadayım. Her adımda biraz daha yitikleşiyorum. Zaman oluyor korkuyorum, zaman oluyor şaşırıyorum ve bazen durup düşününce soruyorum: Ben neyim? Bu şaşırtıcı varlık, bu uyum isteyen uyumsuz, bu İnsan denilen nedir?”105
Erdemli’nin de belirttiği gibi kendimizi ne kadar tanıyoruz? Kendi davranışlarımızı kontrol edebiliyor muyuz? Kendi sırrını çözememiş insan karmaşık doğa ilişkilerini çözebilir mi? Kendini tanımayan “uyumsuz” doğal çevresini tanıyabilir, ona “uyum” sağlayabilir mi?
Erdemli insanın gizemli bir varlık olduğunu öne sürmekte ve insanın gizeminin kaynaklandığı bazı temel özelliklerini şöyle özetlemektedir: 106
“İnsan’ın gizemi onun belirlenmemiş bir varlık olmasındadır: Belirlenmiş bir varlık olsaydı, içgüdüleriyle bağımlı diğer canlı varlıklardan biri olurdu.İnsan’ın gizemi onun çok yönlü bir varlık oluşundadır: İnsan gerek iç ve gerekse dış eylemleri, etkinlikleri bakımından sınırlı bir varlık değildir.
İnsan’ın gizemi onun özgürlük olanağıyla donatılmış bir varlık olmasındadır:
İnsan özgür olabilen bir varlıktır. Bu özgür olduğunu değil, özgürlüğünü yaratabileceğini gösterir. Özgürlüğü yaratmanın yolları ise tek tek her insan bireyine özgüdür. İnsan’ın gizemi her bireyin biricik olmasındadır: İnsan bireyi yinelenmez, O bir kere gelir, yaşar ve ölür.”
Aslında insanoğlu sadece kendisini özgür, düşünebilen ve zeki varlık olarak gördüğü, çevresindeki diğer canlıları tepeden bakan ve küçümseyen bencil bir yaratık olduğu için doğa ile uyumsuzluğunu, doğa ile savaşını sürdürmektedir. Bu inatlaşma neden? Bu üstünlük bize ne sağlamıştır? Bireylik ve özgürlük sadece insanın ayrıcalığı mıdır? Sadece insan mı bir kez doğar
105 Erdemli, Atilla, “Homo Absconditus”, Felsefelogos, Yıl: 2, Sayı: 6, Mart 1999, İstanbul, 1999, s. 109 -110 106 Erdemli, Atilla, a.g.e., s. 113
ve bir kez ölür? Bir memeli olarak kendimizi diğer memelilerden neden soyutlamaya ve farklılaştırmaya çalışıyoruz? Bu bizi doğadan daha da uzaklaştırmaz mı? Belki de bütün memeliler içinde ayrıcalıklı olmayan bir tür olmamız bizi tatmin etmemektedir. Çünkü bütün memeliler içinde en sinsi, en hırslı, en çelişkili, en akıllı, en bencil ve bunun sonucunda “en üstün ve diğer tüm türlere hükmeden tür” biziz. Fakat bu hırs ve bencillik kendi türünü yok edecek boyutlara ulaşmıştır. Bundan sonra çözümlenmesi gereken en öncelikli sorunsal, “insan türünü” insanlardan nasıl koruyabiliriz? Kendi çıkarlarımızı, kendi var olma ve yaşama hakkını düşündüğümüz için (yani yine bencilliğimiz için mi), oysa gezegenimizin değerli ve yaratıcı bir türünü kaybetmemesi için mi kendi türümüzü korumamız gerekir?
İnsanın doğal çevre ile olan ilişkileri ve arayışları konusunda, Akarsu doğa kirlenmesinin başlıca sebebi olarak insan kirlenmesini göstermektedir:
“Çevre kirlenmesi deyince ilk akla gelen doğa kirlenmesi. Ama bundan daha kötüsü, denebilir ki doğa kirlenmesinin de sorumlusu toplumsal, siyasal, kültürel, düşünsel, dilsel kirlenmeler. Doğa kirlenmesini önlemek için önce bu saydıklarımı, kirlenmeden arındırmak gerekir kanısındayım. Her şeyin başı insan. Doğanın bozulması da insan eliyle olduğuna göre önce insandan, insanımızdan başlamak gerekir diye düşünüyorum. Nasıl arınacağız?”107
Nasıl arınacağız sorusuna cevap verildiğinde ve bunu insanoğlu çözümleyip hayata geçirdiğinde, çevre sorunları büyük ölçüde çözüme kavuşabilir. Fakat bu cevaplanması kolay bir soru olmadığı gibi, çözüm ve önerilerde farklı düşünürler tarafından farklı önerilerin getirildiği, ama sonuçta XXI. yüzyılda olmamıza rağmen sağlıklı ve kalıcı bir çıkış yolunun bulunamadığı karmaşık bir sorunsaldır.
Sonuç olarak, diğer canlılara ve doğal ekosistemlere tepeden bakan “uygarlaşamamış insan”, “her şey bilinebilir”, “her şey önlenebilir”, “her zarar telafi edilebilir” en önemlisi de
“her şey alınabilir ve tüketilebilir” mantığı ile “kendine ait olduğu gezegeni” bilinçsizce yönetmeye kalkışmıştır. Her şeyin denetlenebileceği ve doğal kaynakların sınırsızca tüketilebileceği bir dünyada, doğadan kendini soyutlamış insanoğlu için ormanlar, kâğıt ve kereste kaynağı, denizler balık ve enerji kaynağı, bitkiler ve hayvanlar besin ve hammadde kaynağı, Uzay ise fethedilmesi gereken ve insanların sonsuz isteklerini karşılayacak sonsuz bir kaynak deposudur. İnsanın doğayı bu tarzda algılamasını etkileyen faktörler arasında, başta
107 Akarsu, Bedia, “İnsan ve Çevre”, Cogito – Kirlenen Çağ, İkinci Baskı, Sayı: 2, Güz 1994, İstanbul, 1995, s. 31
eğitim-öğretim, yetişme ve kültürleşme koşulları, din, hukuk, demokrasi ve ahlâk anlayışı olmak üzere çeşitli etmenler belirleyici olmuştur.
Keleş’in de belirttiği gibi “çevreyle ilişkilerinde insanın davranışlarını belirleyen kurallar; ya din, ya ahlâk, ya da hukuk kurallarıdır”108. Bazı ülkelerde din, bazılarında hukuk, bazılarında ise ahlâk bireylerin çevresel tutum ve davranışları belirlemede ön planda olabilir.
Fakat XXI. yüzyılın başında yüksek sesle şunu söyleyebiliriz: İster kanun, ister vicdan, ister kutsal kitaplar bireylerin çevresel norm ve değerlerini belirlesin, sonuçta tüketim kalıplarımız ile tutum ve davranışlarımız, bugünkünden farklılaşıp değişmedikçe, insan insanlaşmadıkça, “iç çevremiz” onarılmadıkça, doğa ile koparılmış bağlar yenilenmedikçe, çevre sorunlarını teknolojik, politik, idari ve hukuksal yöntemlerle çözebiliriz anlayışı, ekolojik yıkımı daha da derinleştirmeye ve insanı doğadan daha da uzaklaştırmaya itecektir. Önce kendimizi tanımalıyız, önce kendi sırrımızı çözmeliyiz, önce kendi hırs, istek ve arzularımızı frenlemeliyiz, önce kendimiz ve “iç çevremiz” ile barışık olmalıyız. İç çevremizdeki mutluluk, huzur ve uyum, dış çevremize ve özellikle çocuklarımıza ve torunlarımıza er ya da geç yansıyacaktır.
1. 3. Doğaya Egemen Olma Düşüncesinin Tarihsel Gelişimi ve Çevre İçin Eğitime Etkisi
Çevre eğitiminin olgunlaşması, şekillenmesi ve gelişmesini belirleyen faktörleri tartışmadan; çevre için eğitiminin içeriği, görevi ve önemini açıklığa kavuşturmadan; çocukların doğa ile etkileşimlerini irdelemeden önce, insan – doğa ilişkilerinin tarihsel ve felsefî serüveninin tartışılmasında yarar vardır.
İlkçağ, Ortaçağ ve Rönesans döneminde insan - doğa ilişkilerine felsefî bakış açısı neyi yansıtmaktadır? Aydınlanma dönemi ve bilim devriminden sonra doğa algılamasında neler değişmiştir? Mekanist ve ekolojik dünya görüşleri arasındaki bilimsel ve etik farklılıklar nelerdir? Tüm bu sorulara sağlıklı yanıtların verilmesi için öncelikle tarihsel süreç içinde insan kendisini ve doğayı nasıl değerlendirmektedir, nasıl anlamlandırmaktadır; doğa ile ilişkilerinde kendisine ne gibi görev ve sorumluluklar yüklemektedir; hangi etmenler doğrultusunda doğaya bakış açısını şekillendirmektedir sorularına yanıt ve açıklama gerekmektedir. Özetle, zaman tünelinde toplumların çevre bilinç ve duyarlılığının neden ve nasıl değiştiğini ortaya koymadan,
108 Keleş, Ruşen, “Çevre, Yurttaş, Sorumluluk”, İnsan Çevre Toplum, İmge Kitabevi, Ankara, 1997, s.
413
insan – doğa ilişkilerinin tarihsel ve felsefî geçmişi tartışılmadan, çalışmanın diğer konu ve bölümlerinin kavranması güç olacağı varsayılmaktadır.
1. 3. 1. İlkçağ ve Klasik Yunan Dönemi
İnsan – doğa ilişkilerinin felsefî temellerinin oluşum sürecinin hangi tarihte, daha doğrusu hangi dönemde başladığı tam olarak bilinmemektedir. Bilimsel ve akademik anlamda insan-doğa etkileşimini açıklamaya ve yorumlamaya çalışan düşüncelerin köklerini, bazıları ortaçağ bazıları ise ilkçağ döneminde aramaktadır. Sorunsala daha geniş perspektiften baktığımızda ise insanın dördüncü jeolojik zamanda (kuaterner) ortaya çıkması ve doğa ile etkileşime girmesi ile doğal çevre beşeri faaliyetlerden (ama olumlu, ama olumsuz olarak) etkilenmeye başlamıştır. Tüm bunlar, düşünen bir varlık olan insanı bu etkileşimin sebep ve sonuçları hakkında düşünmeye ve farklı arayışlara sevk etmiştir. Bu bağlamda, insanın ortaya çıkması ile insan - doğa düşüncesi de ortaya çıkmıştır denilebilir.
Yaklaşık 2 – 2,5 milyon yıl sürmüş olan Antropozoyik, yani Kuaterner, en kısa süren jeolojik zamandır, fakat gezegenimizin iklimi, jeomorfolojisi ve bugünkü yaşam koşulları üzerinde en büyük etkiye sahip ve en derin izler bırakan zamandır. Kuaterner’in buzul çağ döneminde (Pleistosen’de) ilk insanların ortaya çıkması ve daha sonra ilk tarım faaliyetleri, ilk yerleşmeler ve ilk medeniyetlerin gelişimi ile toplumsal ve doğal çevre arasında o döneme kadar var olmayan “gizli savaş” da başlamış olur.109 İnsan – doğa etkileşiminin sebep ve sonuçları, bu etkileşimin sağladığı faydalar veya yarattığı olumsuzlukları farklı düşünürler kendi bakış açılarını yansıtarak değerlendirmeye ve tartışmaya almışlardır. Toplumsal çevrenin fiziksel çevre içinde kalıcı yer edinmeye başlaması, yani insanın yerleşik hayata geçmesi ile “çevre”
düşünülen, tartışılan, farklı öneri ve arayışların kaynağı olan bir felsefî uğraş alanı olarak şekillenmeye başlamıştır.
Eski Yunan döneminden beri doğa kavramı, Platon ve Aristoteles’ten Knikler’e kadar ciddi tartışmalara konu olmuştur. Platon bir anlamda organik dünya görüşünün temellerini atmıştır. Aristoteles “doğa”yı eninde sonunda “içkin doğalarınca kendilerine özgü amaçlarca yöneltilmiş yetilerden ya da gelişme güçlerinden meydana gelmiş bir sistem” şeklinde tanımlarken, Epikürizm, insanın iç huzuruyla uğraşırmış, Stoa Okulu “doğa yasalarının
109 Atasoy, Emin, Coğrafya Bilimi ve Coğrafya Öğretimine Giriş, Ezgi Kitabevi Yayınları, Bursa, 2004, s.145-147