Çevirinin Belirlenemezliği

Quine’ın doğalcı epistemolojisinde önemli bir yeri olan çevirinin belirlenemezliği tezi, geleneksel epistemolojik anlayışa tam bir karşı duruşu içerir.

Geleneksel epistemolojinin temel kavramları olan analitiklik, eş anlamlılık, doğruluk gibi kavramlar, çevirinin belirlenemezliği anlayışı ile Quine’ın eleştirilerinin hedefinde yer alır. “Çevirinin belirlenemezliği tezi, çeviri ya da anlam sorununun

107 olduğu yerde doğru ya da yanlış olarak anlaşılabilecek bir şeyin olmadığıdır. Bu, kanıt ve sonuç arasındaki uçurum nedeniyle değil, doğru ya da yanlış olabilecek bir olgunun olmaması nedeniyledir”(Searle, 1987, s.127).

Quine çevirinin belirlenemezliğini, dili yalnızca akrabalık kanalıyla bilinebilen yeni keşfedilmiş bir kabile örneğiyle daha anlaşılır hale getirir. Böyle bir kabilenin dili nasıl öğrenilebilir ve ana dile nasıl çevrilebilir? Şüphesiz uyaranlara verilen tepkiler ve onlara ilişkin kullanılan ifadelerin kaydedilmesiyle. Örneğin tavşan yerine ‘Gavagai’ sözcüğünün kullanıldığı, tavşanın her görülmesinin ardından Gavagai denilmesinin fark edilmesiyle anlaşılabilir, fakat tüm sözcükler bu kadar basit ve duyusal uyarıcı kaynaklı değildir. Örneğin ‘tavşanlık’tan, yani tavşan olma durumundan nasıl bahsedilebilir? Yahut da renkler söz konusu olduğunda, bir taşıyıcısı söz konusu olmaksızın ‘kırmızı’ ya da kırmızılıktan nasıl bahsedilebilir ve bunlar ana dile nasıl çevrilebilir? “Dil bilimci çevirmeye çalıştığı dildeki tümcelerin olası sonsuzluğunu dilbilgisel yapılara ve kurucu dilsel formların makul bir listesine çevirmenin yolunu bulmalıdır.” Kimi zaman bir sözcük ya da yapıyı doğrudan değil, fakat içeriksel olarak çevirecektir ve bu yolculukta dil bilimci hangi sözcük ya da yapının yerine ana dildeki hangi sözcüğün karşılık geldiğini belirleme konusunda

‘keyfi’ davranacaktır. ‘Keyfi’ sözcüğü Quine’a göre üzerinde durulması gereken bir sözcüktür, çünkü zannedilenden çok daha fazla keyfiyet söz konusudur. “Çevirisi olmayan tümceler arasında, örneğin, A’yı onaylayan bir kimsenin B’yi de onayladığı ve C’yi yadsıdığı durumları bularak, zaman zaman mantıksal bağlantılar da edinebilir” (Quine, 2004a, s.95). Dilbilimcinin bu kendi yaratıcılığı içinde yaptığı şey, aslında, bağlı sözcüklere, ayırıcı nitelikler ve onlara ilişkin özel durumlar

108 bularak bir takım özellikler yüklemektir. Quine’a göre bu özellikler ancak şu yollarla kabul edilebilir:

“Onların[özelliklerin] tavşan tümcesi ya da benzeri tümcelerin daha önce tespit edilen kendi doğruluk şartlarına uyumluluğu yansıtıp yansıtmadığını görebilir. Diğer tümcelere ilişkin var olan bilgilere ne denli uyduğunu görebilir:

hiçbir doğruluk koşulu bilinmeyen, fakat ana dildekilerin onaylamaya ya da reddetmeye hazır oluşlarının bilindiği tümceler gibi. Bunların ötesinde özellikleri ancak bize ne kadar basit ve doğal geldiğine göre yargılayabiliriz”(Quine, 2004a, s.95).

Çevirinin deneyselliğini sınamak, sözcük ya da bireysel ifadeler üzerinde durarak değil, fakat bir bütün olarak tümceyi ele almakla olanaklı hale gelebilir.

Bütün olarak incelenecek olan bu tümce, deneysel uyarıcı kaynaklı olmalıdır.

Çeviri üzerindeki doğrudan deneysel kontrolümüz ancak doğrudan uyarıcı şartlarla bağlantılı olan tümceler, ‘gözlem tümceleri’, içindir. Bu görüşle,

‘Gavagai!’, ‘Tavşan!’, ‘Tavşan parçası’ [tavşanın bir kısmı] ‘fark edilmemiş tavşan parçası!’ hep aynı belirli uyarıcı anlama sahiptir; kabul ya da reddine yol açacak aynı uyarıcı şartlara sahip olduklarından ‘uyaran eş anlamlılığı’na sahiptirler. Belirlenemezlik, tümcenin özel sözcükleri ya da diğer parçalarının anlamını ifade eden ‘analitik hipotezi’ şekillendirmeye yeltendiğimizde ortaya çıkar. (…) aynı uyarıcı anlama sahip olan tümceler, ‘anlam’ın olağan anlamıyla, aynı anlama sahip değillerdir. Gerçekliğin makul her türlü standardıyla, ‘Bir tavşan vardır’ ve ‘Fark edilmemiş bir tavşan parçası vardır’ın aynı şeyleri anlatmadığı bir nesnel gerçeklik konusudur (Searle, 1987, s.125-126).

Çevirinin belirlenemezliğinin kanıtı için aslında bu denli uzağa gitmeye de gerek yoktur. Kendimize ya da yeni konuşmaya başlayan bir çocuğun dili nasıl öğrendiğine de bakabiliriz. Muhtemelen ‘anne’, ‘su’, ‘merhaba’ gibi temel kelimeleri öğrenmeyle başlayacak ve gelişimsel olarak bu öğrenme devam edecektir. Fakat

‘anne’ sözcüğüyle ‘bir elma’ sözcüğünün ya da ‘kırmızı’, ‘başka elma’, ‘aynı elma değil’ gibi sayısız örneğin öğrenilmesi aynı olmayacaktır. Yine de tüm bu edatların, bağlaçların, tümel kavramların öğrenilmesi gelişimsel olacak ve daha önce öğrenilenlerle ve büyüklerin bunlara ilişkin kullanımlarına tutarlılığıyla ilerleyecektir.

109 Quine’ın bu örneklere başvurmasının nedeni çevirinin nihai olarak, bir dil ya da sözlük bilimcinin ana dil ve kaynak dil arasında kuracağı bağlantılara, eşitlemelere, benzerlik ve zıtlıklara dayanacağını ortaya koymaktır. Dilbilimcinin kaynak dildeki gözlemlerini ana dile aktarması pek çok şekilde olabilir. “Kendi dilimizin bir gözlem tümcesini başka bir dilin bir gözlem tümcesine eşitlemek çoklukla bir deneysel genelleştirme konusudur, bir tümceyi kabul etmeye sebep olan uyarımlar dizisi ile bir başka tümceyi kabule sebep olan uyarımlar dizisi arasındaki ilişkilendirme konusu” (Quine, 2004d, s.268). Bu ilişkilendirme, bilimle ilgili kısmını bir yana bırakırsak, keyfidir. Dilbilimci, kaynak dildeki sözcükle ana dildeki sözcüğün eş anlamlılığına tamamen keyfi bir şekilde karar verir. Eş anlamlılık ise başlı başına başka bir tartışmadır. Eş anlamlı olduğu iddia edilen sözcükler, gerek aynı dil içinde gerekse diller arası, nihai olarak sözlük bilimcinin yapmış olduğu araştırmalarla ‘sınırlıdır’ ve keyfidir. Bununla birlikte eş anlamlı olduğu iddia edilen sözcüklerin, birbiri yerine kullanılmasında ne gibi sakıncalar çıkacağı ve mantıksal bir zeminden yoksun olduğu önceki bölümde detaylandırılmıştır.

Dış dünyaya ilişkin bir ifadenin çevirisinin, dış dünyaya ait bir bilgi olmaktan ziyade, çevirenin dış dünyaya ilişkin resminin bir ifadesi olacağı açıktır; ve Quine, bu açıklığı çevirinin belirlenemezliğine ilişkin en temel argümanı olarak alır:

Çevirinin olanaksızlığı argümanımın arkasındaki en önemli düşünce şuydu, dünyaya ilişkin bir ifade, her zaman ya da çoğunlukla kendisinin diyebileceği ayrı(labilir) bir deneysel sonuçlar hesabına sahip değildir. Bu düşünce, aynı zamanda, gözlemsel ve mantıksal-matematiksel terimlerde bir tümceye eşit bir tümcenin olduğu yerdeki gibi bir türün epistemolojik bir indirgemesinin olanaksızlığını açıklamaya da hizmet etti. (Quine, 2004d, s.268)

Quine açısından çevirinin asıl önem taşıyan kısmı da işte burasıdır. Ne Descartes’tan bu yana sürdürülen deneyden bağımsız ve bilime öncel bir bilgi

110 kuramının yerleştirilmesi çabası, ne de Analitik filozoflarının denedikleri gibi mantığı matematiğe, küme teorisine indirgeme ve bu yolla dış dünyaya ilişkin bilgiyi açıklama çabası amacına ulaşabilecektir. Dilin gerek kendi içinde gerekse diğer dillere kıyasla dış dünyayı imlemesi ya da nasıl imlediği ve bunun başka sözcüklerle nasıl ifade edilebileceği bile ciddi bir sorunken, bilimin verilerinden uzak, deneyden yararlanmayan ve önsel olduğu iddia edilen birtakım yöntemlerle bunu yapmak olanaksızdır. Quine, “iç zihinsel durumları ve süreçleri yadsımaz; o sadece bunların deneysel bir dil teorisi geliştirmek için kullanışsız ve alakasız olduğunu düşünür”

(Searle, 1987, s.124).

Sonuç itibariyle, çeviride bir tek yol ya da yöntem yoktur; bunun içindir ki başvurulan yolların her biri ciddi şekilde eleştiriye tabi tutulmalıdır. Çeviri, bir dilbilimcinin sözlük çalışmasıdır. Aslolan ise, çeviri değil iletişimdir. “İletişimdeki başarı, konuşmanın akıcılığı, sözlü ya da sözsüz tahmin edilebilirliğin sıklığı ve anadildeki ifadenin tutarlı ve makul olmasıyla ölçülür” (Quine, 1990, s.43). Çünkü çeviri, dış dünyanın birebir örtüşen bir ifadesi ya da ona ilişkin bir bilgi değil, ancak ve ancak o dili öğrenerek çeviren ya da o dille ilgili çalışmalar yapan bir sözlükbilimcinin kendi algısının ve sınırlı bilgisinin ifadesidir. Bu haliyle, bir dilin çevirisi –gerek dilin kendi içerisinde gerekse diller arası- çoklukla çevireninin zihin içeriğine ilişkin bir bilgi içerir, dış dünyanın gerçek bilgisini değil.