BÖLÜM 2: EREK ODAKLI ÇEVİRİ ANLAYIŞI VE İŞLEVSEL ÇEVİRİ
2.2. Çeviri Eylemi Kuramı
2.2.2. Çeviri Eylemi Kuramının Temel Özellikleri
Mänttäri, 1984 yılında hazırladığı, çeviribilim alanında kaynak odaklı çeviri anlayışının değişmesine katkıda bulunan Çeviri Eylemi Kuramı’nda (Translatorisches Handeln – Theorie und Methode), işbölümüne dayalı toplumlarda bireyin işbirliği ve iletişim yeteneklerinin önemli rol oynadığı yeni bir çeviri yaklaşımını ve bu yaklaşımın yöntemlerini tartışmaya açmıştır.
Çeviri Eylemi Kuramı, hem çeviri etkinliğini hem de çevirmeni farklı bir biçimde tanımlayarak, çeviribilime farklı bir bakış açısı getirmiştir. Çeviri etkinliğinde dil ve iletişim de artık farklı roller üstlenir. Kuram, dört temel özellik taşır:
1. Bir bütün olarak çeviri etkinliği, asıl kimliğini bireyler arasındaki iletişim ve sosyal organizasyonlar çerçevesinde kazanır. Çeviri de böylelikle “çeviri eylemi” olarak tanımlanabilir.
10
„Translatorisches Handeln heißt also weder Wörter, noch Sätze, noch einfach Texte übersetzen, es heißt in jedem Fall: zwecks Steuerung intendierter Kooperation über Kulturbarierren hinweg funktionsgerechte Kommunikation ermöglichen.“ (Holz-Mänttäri, 1984:7-8).
2. Çeviri eylemi doğrudan ileti taşıyıcılarıyla, yani metinlerle ilgilidir; ne salt konuşma ne de iletişimsel eylem olarak görülebilir, kültür bağlamında ele alınması gereken dil, çeviri eylemi için malzeme oluşturur.
3. Çeviri eylemi, amaçlı bir eylemdir ve bu amaç kültürlerarası iletişimin erek kültür ve normlarının hesaba katılmasıyla gerçekleştirilir. Skopos Kuramında olduğu gibi bu kurama göre de çeviri, çevirinin amacı çerçevesinde biçimlendirilir; “ileti taşıyıcılarının oluşturulması, çeviri eyleminde belirlenen üst amaç doğrultusunda yönlendirilir” (Holz-Mänttäri, 1984:31).
4. Çeviri süreci yalnızca çevirmenin üstesinden gelmesi gereken bir süreç değildir; işbölümü ile gerçekleştirilmesi gereken gerçek iş durumlarını ifade eder. Çeviri de böylelikle “çeviri eylemi” olarak tanımlanabilir. Çevirmen, sosyal kurumlarda duyulan ihtiyaçlara göre spesifik eylemleri gerçekleştiren uzmandır. Kültürlerarası ileti aktarımında ileti taşıyıcılarını (metinleri) hazırlamakta uzmanlaşmıştır. Çeviri sürecinde hem metin alımlayıcısı hem de metin üreticisi olması sebebiyle, kültürel özellikler içeren iletilerin erek kültür için yapılandırılmasını, metin geleneklerini, hem de metnin biçimsel özelliklerini dikkate almak zorundadır. Çeviri eyleminde, çevirmende iki temel özellik aranır:
- Konu ile ilgili edinç
- (Pragmatik açıdan) Yetenek ve (uygunluk açısından) aranılan niteliklere sahip olma (Bkz. Holz-Mänttäri, 1984:50-51).
Çeviri eyleminin “ne” olduğu sorusu, bizi doğrudan çeviri eyleminin “neden” gerekli olduğu sorusuna götürür. Çeviri eylemine, sosyal organizasyonlar çerçevesinde kültürlerarası iletişime ihtiyaç olduğunda, kültürel bariyerlerin aşılabilmesi için ihtiyaç duyulur. İletişimsel eylemde bulunmak isteyen bir birey, ileti taşıyıcılarını (metinleri) kendi kültürel ve dilsel sınırları içinde oluşturamadığı durumlarda, iş bölümü yapılan toplumlarda sistem gereği bir “uzman” devreye girer ve bir ileti oluşturur.
Mänttäri “eylem” kavramını Serebrennikow’un eylem kavramından alıntı yaparak açıklar:
değiştirmektir; bir “durum” içerisinde gerçekleştirilir. Yukarıda adı geçen amaç, olgu, aktör gibi kavramlar bir bütünün, yani bir sistemin parçalarıdır. Bu parçalar arasında, onları işlevsel olarak biçimlendiren bağıntılar bulunur” (Serebrennikow, 1977) (Holz-Mänttäri, 1984:29).
Bu eylem anlayışından Mänttäri’nin çeviri anlayışına geçilebilir. Mänttäri, çeviriyi eylem bağlamında uzmanlar tarafından gerçekleştirilen bir tür yaratıcı eylem olarak tanımlar.
Çeviri eyleminin çözümleyici, birleştirici, değerlendirici ve yaratıcı karakterinden; bir bütünün ilişki içinde olduğu ve olayla ilgili tüm öğelerin yaratıcı kavrayışı anlaşılır. Mänttäri’nin çeviri-eylem bağıntısı şu şekilde de açıklanabilir:
“Almanca yazan Finlandiyalı çeviribilimci Justa Holz-Mänttäri, “Bir Eylem Olarak Çeviri” (Translatorisches Handeln, 1984) adlı kuramında her eylemin bir amacı olduğu gerçeğinden hareket etmektedir. Çevirinin de bir eylem olduğunu ve bu nedenle “bir amaca hizmet etmesi gerektiğini” vurgulayan çeviribilimci, bu amacın içinde yaşadığımız “işbölümüne dayalı toplum” (arbeitsteilige Gesellschaft) tarafından belirlendiğini dile getirmektedir.[…]”11
Çeviri işlemi, iletişimsel eylemde bulunmak isteyen farklı kültürlerdeki organizasyonların kültürel ve dilsel bariyerlerin aşılmasına ihtiyaç duymasıyla birlikte başlar. Birey/organizasyon/işveren, kendisinin oluşturduğu veya oluşturulmasını sağladığı metni -iş bölümü yapılan toplumlarda- bir “uzmana” ulaştırır. Bu uzman bir ileti oluşturur ve oluşan metni işverene iletir.
Tüm bu işlemler hem işveren, hem varsa kaynak metni oluşturan organizasyon hem de iletiyi hazırlayan uzman arasında işbirliğini ve iletişimi gerektirir. Bir yandan da işi başlatan ile alıcı işbirliği ve iletişim içindedir. Bu işbirliği etkinlikleri ve iletişimsel eylemler Mänttäri’ye göre bir bütün oluşturur (Gesamtgefüge von Handlungen) (Mänttäri, 1984:55):
“Holz-Mänttari’de çeviri gerçeğinin bütünsel özelliklerini sunan bir yaklaşım söz konusudur. Bu yaklaşım tek tek olayları ve çeviri durumlarını yansıtmadığı için tümdengelime açıktır” (Tosun, 2002:47).
Kısaca çeviri eylemi, birbirini tamamlayan işbirliği etkinlikleri ve iletişimsel davranışlar bütünüdür denilebilir. (Bkz. Şekil 4/5)
11
“Holz-Mänttäri’nin modelinde, oluşturulan her eylem rolünde, bir ya da birden fazla genel üst amaç söz konusudur. (…) Çeviri başlatıcısı, zincirleme bir reaksiyonda diğer eylemleri kendi ana eylem amacından ve üst amacından çözümler ve diğer eylem amaçlarını buna bağlar. Böyle karışık bir eylem yapısında çevirmen için önemli olan, çeviri eylem durumu için temel olan eylem örgülerini kavramaktır” (Tosun, 2002:114).
Çeviri eylemleri bütününde altı sosyal rol anahtar konumundadır. Çeviri eyleminin başlatıcısı (Translations-Initiator /Bedarfsträger) kendi amaçları doğrultusunda oluşan iletişim ihtiyacını karşılamak amacıyla çeviri eylemini başlatır; kültürlerarası iletişim yoluyla verilmek istenen bir iletinin oluşturulması ve metin haline getirilmesi gerekir.
Başlatıcı, aynı zamanda tüm çeviri süreci boyunca inisiyatifi elinde tutar, kendi amaçları doğrultusunda ve zincirleme reaksiyonlar biçiminde gerekli diğer eylemleri başlatır. Diğer eylemlerdeki tüm amaçlar, başlatıcının, yani kurulması hedeflenen iletişime ihtiyacı duyanın asıl amacının ve üst seviyede hedeflenen toplam amacın altında yer alırlar ve ikincil değerdedirler. Hedeflenen toplam amaç, sosyo-ekonomik açıdan ele alındığında, çok katmanlı bir eylemler bütünü görünümünde olabilir. Başlatıcı, işleve uygun bir ileti taşıyıcısının üretmesi için çevirmene gerekli tüm bilgileri vermelidir. Çevirmen, belirli bir durumda kullanılacak olan amaca uygun bir erek metin oluşturulması için bir işveren tarafından görevlendirilir.
Kaynak metin, bir yazar tarafından üretilmiş ve erek metin üretmesi için görevlendirilen çevirmene ulaştırılan metindir. Yazar kaynak metni başka bir amaçla ya da daha önceden oluşturmuş olabilir. Kaynak metin doğrudan çevirmen için üretilmiş de olabilir.
Çevirmen, erek metni çeviri eyleminin gerektirdiği amaç çerçevesinde, metnin sorumluluğunu yüklenerek üreten kişidir. Erek metnin işlev alanını incelemek, bulguları değerlendirmek ve bundan gerekli sonuçları çıkarmak da çevirmenin görev ve sorumlulukları arasındadır.
Çevirmen, erek metnin üretilmesi sürecinde, her biriminin metnin bir parçasını oluşturan bir çalışma grubu içinde yer alabilir. Burada önemli olan, metnin farklı bölümlerinin farklı uzmanların oluşturduğu alt eylemlerde de çevirmenin üstlendiği sosyal rol ve sorumluluğuna bağlı kalmasıdır.
Hedef metin uygulayıcısı metin üzerinde çalışır, metni örneğin eğitim amaçlı kullanabilir ya da satış ürünü olarak pazarlayabilir.
İleti aslında son kullanıcı için metin haline getirilmiştir. Son kullanıcının yüklendiği rolün hem toplumsal hem de bireysel yanları vardır. Son kullanıcı yaşadığı kültürel ortama bağlıdır. İletiyi belirli bir durum çerçevesinde alır, iletiyi almasında onun da kendine özgü sebepleri bulunmaktadır.
Şekil 4. Çeviri Eylemi Süreci
Kaynak: Mänttäri, 1984:109 – Tosun, 2002:113
İşi başlatan / Gereksinim duyan Çeviri metnine gereksinim duyan ↓
İşveren İşi çevirmene veren ↓
Kaynak metni üreten Çevirmenin hareket ettiği metni üreten
↓ Çevirmen Kaynak metni üreten ↓
Erek metni kullanan Çeviri metin ile çalışan/kullanan
↓
Erek metni alımlayan Erek metnin son kullanıcısı/okuru
Şekil 5. Çeviri Eylemi Sürecinin Grafiksel Gösterimi
EM: Erek metin KM: Kaynak metin
Kaynak: Mänttäri, 1984:67