2. BÖLÜM ŞEKİL BİLGİSİ
2.5.2 Fiil Çekimi
2.5.2.1. Şahıs Ekleri
a. Birinci Tip şahıs Ekleri (Zamir Kökenli Şahıs Ekleri)
Birinci tip şahıs ekleri, şahıs zamiri menşelidir. Şimdiki zaman, geniş zaman, gelecek zaman, öğrenilen geçmiş zaman, istek ve gereklilik çekimlerinde kullanılır.
Teklik 1. Şahıs: -(I4)m
Teklik 2. Şahıs: -(I4)n, -(I4)ñ, -sI4n, -sI4ñ
Teklik 3. Şahıs:-
Çokluk 1. Şahıs: -(I4)z, -(I4)k, -(I4)ú, -(I4)ò
83
Çokluk 3. Şahıs: -lA2 r
b. İkinci Tip Şahıs Ekleri (İyelik Kökenli Şahıs Ekleri)
İkinci tip şahıs ekleri, iyelik eki menşelidir. Bilinen geçmiş zaman ve şart çekiminde kullanılır.
Teklik 1. Şahıs: -m
Teklik 2. Şahıs: -n, -ñ
Teklik 3. Şahıs:-
Çokluk 1. Şahıs: -k, -ú, -ò
Çokluk 2. Şahıs: -nI4z, -ñI4z
Çokluk 3. Şahıs: -lA2 r
2.5.2.2. Şekil ve Zaman Ekleri
2.5.2.2.1. Bildirme Kipleri
a.Şimdiki Zaman
Bölgemizde fiillerin şimdiki zaman çekimleri, Türkçenin yaygın ölçülerine uygun olarak, fiil tabanı + şimdiki zaman eki + şahıs eki kuruluşuna dayanır.
Hem şekil hem zaman tanımlayan eklerden birisi olan şimdiki zaman eki –yor, yorı- “yürümek” fiilinin yorı-r geniş zaman şeklinden çıkmıştır155.
Bu ek bütün Türkiye Türkçesi ağızlarında çeşitli değişikliklere uğramıştır. Mahallî fonetik farklılıklar dışında Batı ve Orta Anadolu’da genellikle -r’sini kaybederek –yo, Doğu’da ise –ir veya ünlü uyumu ile –ır/-ir, -ur/-ür bazı yörelerde
155
84 de –yi veya –y şeklini almıştır156.
Yahyalı ağzınd şimdiki zaman eki “-(I4)yor” dur. Ancak çeşitli ses olayları sonucunda şimdiki zaman eki değişik şekillerde karşımıza çıkar:
yetmiyor (1/8), oluyoñ (1/41), benziyom (1/41), geliyoñuz (1/97), beğenmiyollar (2/9), gΨdiyoñ (3/48), bilemiyoò (5/44), oturuyoò (6/17), taòıyollar (9/24), geliyor (9/58), biliyoñuz§mu (9/253), diyoñ (12/67), istemiyom (12/107), oturuyoò (13/1), isdemiyom (20/93), annadıyom (26/344), ġullanıyoñ (19/69), diyoñ (21/294), yatıyor (17/17), eriyor (21/63), sıòıyoò (19/48), sayıyoò (26/21), istiyoñuz (16/24), ġonuyoñuz (21/103), ġaynadıyollar (15/13), duruyollar (24/25).
Şimdiki zaman –yo ile bittiği için Yahyalı ağzında bu ekten sonra iyelik kökenli şahıs ekleri kullanılmaktadır: ġullanıyoñ “kullanıyorum” (19/69), Àlamıyoñ “ağlamıyorsun” (26/47), düşünemiyoñ “düşünemiyorsun” (26/481).
b.Geniş Zaman
Bölgemizde fiillerin geniş zaman çekimleri, Türkçenin yaygın ölçülerine uygun olarak, fiil tabanı + geniş zaman eki + şahıs eki kuruluşuna dayanır.
Türkçede geniş zaman ekinin üç farklı değişken şekilliği mevcuttur: -r, -ar/-er ve -ır/-ir, -ur/-ür157. Yahyalı ağzında çeşitli ses olayları sonucunda geniş zaman eki değişik şekillerde karşımıza çıkar: ağlar (1/26), tanırıò (1/40), gΨderler (1/54), yapañ “yaparsın” (2/36), çıòamañ “çıkamazsın” (3/48), harcamas (8/18), bilirik (9/207), ġovururuò (10/135), utanmañ§mı “utanmaz mısın” (12/45), ġaòañ “kalkarsın” (12/99), oturturuò (12/189), gelirim (21/239), doòurum (23/9), açarsıñ (20/133), varırsıñ (26/158), gelmes (16/12), baòar (26/91), çírırıò (21/58), derik (26/239), bilmeñiz “bilmezsiniz” (14/6), biliñ “bilirsin” (22/24), dökeller (16/23).
156
Mehmet AYDIN, age. , s. 47.
157
85
Yahyalı ağzında geniş zaman 2. teklik şahıs olumlu ve olumsuz çekimlerinde kip ve kişi ekinin hece kaynaşmasına uğradığı görülür. Bu durumlarda iyelik kökenli şahıs eki kullanılmaktadır: ġaòañ “kalkarsın” (12/99), bitiremeñ “bitiremezsin” (19/53), yıòañ “yıkarsın” (26/253).
c.Bilinen Geçmiş Zaman
Bölgemizde fiillerin geçmiş zaman çekimleri, Türkçenin yaygın ölçülerine uygun olarak, fiil tabanı + bilinen geçmiş zaman eki + şahıs eki kuruluşuna dayanır. Yahyalı ağzında görülen geçmiş zaman eki –D4I4’dır. Genellikle sedasız biçimi kullanılmaktadır. Bu zamanın derlediğimiz metinlerdeki bazı örnekleri şunlardır:
oturduñuz (1/47), ġuşatdılar (8/113), ġalòdıò (11/62), geldiler (12/62), demedi (12/67), ekdim (20/88), kesdim (23/21), atlatdıñ (21/175), oòuduñ (22/43), ġatdıñ (26/437), dedi (17/7), döndü (20/77), çıòardamadı (22/10), eTTik (17/10), geldik (25/14), vardıò (26/88), demediñiz (21/206), bitirdiler (17/37), vermediler (25/33).
d.Öğrenilen Geçmiş Zaman
Bölgemizde, fiillerin öğrenilen geçmiş zaman çekimleri, Türkçenin yaygın ölçülerine uygun olarak, fiil tabanı + öğrenilen geçmiş zaman + şahıs eki kuruluşuna dayanır.
Bugün ünlü uyumuna tabi olan öğrenilen geçmiş zaman ekinin, Osmanlı Türkçesinin sonlarına kadar düz şekilleri kullanılmıştı. Ek ünlüsünün dar-düz oluşu, ekin tarihî gelişimi ile ilgilidir. İnce oluşunda ise muhtemelen ş ünsüzünün inceltici özelliği etkili olmuştur. M. Mansuroğlu’na göre, öğrenilen geçmiş zaman ekinin Türkçede yalnız ince şekli vardı. Ekin yazıtlarda genellikle ince ş’yi temsil eden harfle yazılması buna delil olarak gösterilebilir. Ancak aynı metinlerde bazen kalın ş ile de yazılması ekin daha bu devrede kalınlık-incelik uyumuna bağlanmaya başladığını gösterir. Bu ek yazı dilimizde çok şekillidir, ünlü uyumlarını etkilemez158.
158
86
Yahyalı ağzında öğrenilen geçmiş zaman eki “-mI4ş” tır. Bölgemiz ağzında bu zamanın kullanımıyla ilgili örneklerden bazıları şunlardır:
yaòışmışsıñız (1/98), yaòmışlar (3/28), yaşlanmışsıñ (3/57), gelmişim (8/1), vermişsim “vermişim” (9/21), ısırmışsım “ısırmışım” (9/211), aramışlar (10/4), saòlamışlar§mı (12/25), Ψnmemişsim “inmemişim” (21/119), varmışsım “varmışım” (21/24), demişsim§ki “demişim ki” (26/464), dudmuş (17/13), vΨrmiş (24/29), dememişsik “dememişiz” (21/16), gelmişsik “gelmişiz” (26/16), varmışsıò “varmışız” (26/466), vermemişsiñiz (21/254), gelmişler (15/15), almışlar (21/17), durmuşlar (26/3).
e. Gelecek Zaman
Bölgemizde, fiillerin gelecek zaman çekimleri, Türkçenin yaygın ölçülerine uygun olarak, fiil tabanı + gelecek zaman eki + şahıs eki kuruluşuna dayanır.
Gelecek zaman eki bölgemiz ağzında çeşitli fonetik değişikliklere uğramıştır. Birinci teklik ve çokluk şahıslarda gelecek zaman ekinin son sesi düşmektedir. İkinci teklik ve çokluk şahısta genellikle hece kaynaşması veya hece yutumu görülmektedir. Bölgemiz ağzında gelecek zaman eki ”-A2cA2K2” tır. ”-A2cA2K2” ekinden “-K2” düşüp yerini ”-A2cA2” ya bıraktığında iyelik kökenli şahıs ekleri kullanılır. Bu zamanın kullanıma örnek olarak şu kelimeleri verebiliriz:
Ālenecēz “evleneceğiz” (1/5), duracíò “duracağız” (1/97), doòuyacÀz “dokuyacağız” (2/76), gidecēk “gideceğiz” (2/113), gΨdecēñ “gideceksin” (3/41), getirecēk “getireceğiz” (9/44), alacÀñ “alacaksın” (9/99), Āreneceksiñ “öğreneceksin” (11/74), diyecēm “diyeceğim” (12/45), isteyecēm “isteyeceğim” (14/4), gedecēm “gideceğim” (21/158), yaralamıyacÀñ “yaralamayacaksın” (20/10), oòuyacÀñ “okuyacaksın” (26/350), alınacaò “alınacak” (16/35), çekecēk “çekeceğiz” (18/8), yatırdacÀò “yatırtacağız” (21/15), ġaynadacÀñ “kaynatacaksın” (18/7), çıpacÀñ “çırpacaksın” (18/9), gideceñiz “gideceksiniz” (21/11), oòuyacaòlar “okuyacaklar” (19/165), sιrecekler “sürecekler” (20/65).
87
2.5.2.2.2. Tasarlama Kipleri
a.Şart Kipi
Bölgemizde, fiillerin şart çekimleri, yazı dilimizde olduğu gibi, fiil tabanı + şart kipi + şahıs eki kuruluşuna dayanır. Yahyalı ağzında şart eki yazı dilimizdeki gibi –sa, se’dir. Şart ekinin kullanımıyla ilgili şu örnekleri verebiliriz:
beğenmesem (1/95), gelmese (2/6), saíversek (5/51), çìnemeseler (9/98), gerekirse (9/222), baòsañız (9/259), açsalar (12/82), deseñ (12/138), yontsañ (20/9), baòsañ (24/33), derseñ (26/406), varsaò (24/7), oynasalar (20/91).
b.İstek Kipi
İstek kipinin Yahyalı ağzında kullanımı yaygın değildir. En çok örneği birinci teklik ve çokluk şahıs çekiminde karşımıza çıkmaktadır. İstek kipi yerini, şart ya da anlatım yönünden kendisine yakın görünen kiplere bırakmıştır. Bölgemiz ağzında kullanılan istek ekleri –a, -e’dir. Örnek olarak şu kelimeleri verebiliriz: Ālenelim (1/4), baòalım (1/42), gelelik (4/4), gelek (9/26), gΨydirek (12/77), toplıyaò (14/24), oòuyaò (15/7), gelek (15/11), yataò (16/69), içek (19/153), gidelik§mi (21/266), duyutmayalıò (21/279), ġaçaò (23/24).
c. Gereklilik Kipi
Yahyalı ağzında yazı dilimizde kullanılan gereklilik eki –malı, -meli’ye çok nadir rastlanılmaktadır. Gereklilik bildiren ifadeler “lazım” kelimesiyle karşılanmaktadır: dememiz lÀzım (9/98), beklemeñ lÀzım (9/137), ġuruması lÀzım (9/153), Ψndirmeñ§ilÀzım (20/25), dikúatĕ§almalı (26/455).
d.Emir Kipi
Bölgemiz ağzında, yazı dilimizde olduğu gibi fiillerin, teklik ve çokluk birinci şahıs çekimi yoktur:
dikúat§et (1/41), çağırıñ (1/83), vΨr (1/100), gelmesiñler (2/44), olsuñ (4/12), ġoròmañ (4/22), inandırsıñ (9/14), Ψnsiñ (9/269), çıòarıñ (9/282), ġίtürüñ (11/43), yaòma (11/87), beēniñ§mi (12/47), utansıñ (12/59), temizle (12/83), söyle (16/60),
88
dĀ (18/7), ġarışdır (19/68), baò (21/8), ūraş (22/18), bıraò (26/452), deyiñ (16/24), ġίtürüñ (16/60), gΨdiñ (16/81), sĀleyiñ (16/81), gelsiñler (21/195).
2.5.2.3. Fiillerin Birleşik Çekimi
Birleşik zaman, basit zamanlı çekimli bir fiilden sonra ek fiilin bilinen geçmiş zaman, duyulan geçmiş zaman ve şart şekillerinin getirilmesiyle oluşturulur. Birleşik zamanlı fiillerin bölgemiz ağzındaki durumu şöyledir:
2.5.2.3.1. Hikâye Birleşik Çekimi
Basit zamanlı çekimli bir fiilin gösterdiği hareketin görülen geçmiş zamanda oluştuğunu bildiren hikâye birleşik zaman çekimi yaygın olarak fiil tabanı + zaman veya şekil eki + ek fiil + görülen geçmiş zaman eki + şahıs eki sırasına göre yapılır159.
Şimdiki zaman, geniş zaman ve bilinen geçmiş zamanda çokça örneği mevcuttur. Duyulan geçmiş zaman, şart kipi ve istek kipindeki örnekleri çok azdır. Gereklilik kipinin hikâyesine ise metinlerimizde tesadüf edilememiştir.
a. Şimdiki Zamanın Hikâyesi: ūraşıyordu (1/98), ölüyordu (8/106), vΨriyorduò
(8/112), satıyollar§ıdı (9/285), döāşüyorduò (12/37), biliyordum (12/72), utanmıyorduò (12/166), ġıròıyordu (19/19), yeyΨrduò (21/44), örüyordum (25/26), demiyor§udum (26/367).
b. Geniş Zamanın Hikâyesi: gΨderdi (1/56), verirlerdi (1/88), neyderdiñiz
(1/1), arardım (3/1), dutar§ıdıò (10/93), saÀr§ıdım (10/97), sorar§ıdıñ (11/103), ġoròardıò (12/130), sever§idik (12/159), oynarlardı (13/3), bulamazdıò (14/6), çalardılar (14/10), gelmezdi (14/28), gΨder§idik (14/30), dίkellerdi (15/10), bilmezdiñ (16/15), ġaçırdıñız (17/5), açamaz§ıdıñ (22/2), doòur§uduò (23/1), düşürdüler (24/24), ġίtürürdüñ (26/296), ġatar§ıdıò (26/439).
c. Bilinen Geçmiş Zamanın Hikâyesi: ettim§idi (1/42), söāndüydük (2/88),
159
89
yediydi (5/25), dürttüydüm (9/3), oldu§yudu (11/39), yaòdıydım (11/87), geldi§yidi (12/24), baòıverdiydim (12/80), oldum§udu (12/162), ġίtürdüydü (14/13), çıòdıydıò (21/1), iletdiydik (22/129, ġaldırdım§ıdı (21/64), vardı§yıdıò (21/113), gΨtdi§yidi (21/188), ġίçdü§yüdük (26/25), vurdu§yudu (26/74).
d. Duyulan Geçmiş Zamanın Hikâyesi: getirmişdi (8/107), yapmışdım (17/1).
e. Şart Kipinin Hikâyesi: olsaydım (12/10), olsa§yıdı (12/25), çalsalardı
(14/11).
f. İstek Kipinin Hikâyesi: seçeydiñiz (9/59), ola§yıdıñ (11/91), sileydiñ
(12/77), gΨtmeyeydiñ (12/175), getirmeyeydiñiz (21/211), vereler§idi (21/224).
2.5.2.3.2. Rivayet Birleşik Çekimi
Hikâye çekiminde olduğu gibi asıl fiil ile ek fiilin duyulan geçmiş zamanın birleştirilmesiyle oluşturulan rivayet birleşik zamanı basit zamanlı çekimli bir fiilin gösterdiği hareketin duyulan geçmiş zamanda ortaya çıktığını bildirir.
Bölgemiz ağzında derlemiş olduğumuz metinlerde şimdiki zamanın, duyulan geçmiş zamanın, geniş zamanın ve gelecek zamanın rivayet çekimlerine rastlanmıştır:
a. Şimdiki Zamanın Rivayeti: direyormuş (2/101), dΨyollar§ımış (9/28),
içiyollar§ımış (9/93), yiltiyormuş (9/270), gΨdiyormuş (14/37), parlıyor§umuş (21/156), oturuyor§umuş (26/4).
b. Geniş Zamanın Rivayeti: oturullarmış (2/3), dermiş (2/114), yaşar§ımış
(10/111), varırmış (12/127), derlermiş (14/14), söēr§imiş (20/108), giyermiş (21/173), baòar§ımış (26/11).
c. Gelecek Zamanın Rivayeti: dartılacÀmış (3/44), verilecÀmış (21/267).
d. Duyulan Geçmiş Zamanın Rivayeti: varmış§ımış (10/15), ġίstertmiş§imiş
(10/84), döāşlermiş§imiş (12/147), geçmiş§imiş (12/163), söāmlüymüş§ümüş (20/108), ġalòmış§ımış (21/107), varmış§ımış (21/188), gezmişler§imiş (22/22), zenginimiş§imiş (26/397).
90
2.5.2.3.3. Şart Birleşik Çekimi
Asıl fiil ile ek fiilin şartının birleştirilmesi suretiyle oluşturulan şart birleşik çekimine bölgemiz ağzında birçok örnekte rastlamak mümkündür. Şart birleşik zamanı bölgemiz ağzında, şimdiki zaman, geniş zaman, bilinen geçmiş zaman ve gelecek zaman kiplerine bağlı olarak ortaya çıkar:
a. Şimdiki Zamanın Şartı: soūtturuyorsa (9/115), soruyorsañ (12/16),
oturuyorsa (12/88), dΨyorsañ (20/23).
b. Geniş Zamanın Şartı: olursa (1/70), alabilirse (2/87), isterseñ (3/40),
çıòamazsañ (3/49), ġalırsah (8/120), vurursañ (9/140), ġōlamazsa (10/137), söērseñ (12/83), yanarsa (12/116), gerekirse (19/65), çalışılırsa (19/145), doòurlarsa (19/168), dιşιnürsek (20/33), yapar§ısañ (20/121), dιşerse (21/117), ulaşdırırsañız (21/220), kesersem (23/51), sorarsañ (26/65), sorar§ısañ (26/97), ġapar§ısa (26/244), derseñ (26/448).
c. Bilinen Geçmiş Zamanın Şartı: oturttuysa (3/53), sildiyseñ (12/17), verdiyse
(14/7), sönmediyse (15/10), yazdıysa (20/66), inanmadıysañ (21/47), delindiyse (21/211).
d. Gelecek Zamanın Şartı: edecēse (26/330), boyuyacÀsa (9/145), ġonacÀsa
(9/195), yetişdirecēseñ (20/5), daòacÀsañ (20/84).