Çalışmanın Kapsamı ve Yöntemi

Çalışmanın kapsamını, Türkiye’de ve dünya da korunmalarında problem yaşanan kültür varlığı olarak 20. yüzyıl modern mimarlık ürünleri belirlemiştir. Dünyada

‘modern mimarlık mirası’ olarak da nitelendirelen yapı grubu Türkiye’de

‘Cumhuriyet mimarlığı’, ‘çağdaş ve modern mimarlık’ olarak da tanımlanabilmektedir. 1920 ve 1970 yılları arasındaki ürünler modern mimarlık ürünleri olarak nitelendirilmektedir. Türkiye’deki modern mimarlık ürünlerinin geri dönüşü olmayan yıkımları, çalışmanın ‘koruma’ üzerinden oluşturulmasını tetiklemiştir.

Çalışmada analiz yöntemi uygulanacaktır. Korumayla ilgili literatür taraması yapılacak, veriler toplanacak ve çözümlenecektir. Modern, değer, anlam, kültür kavramlarının korumayla ilişkisi sorgulandıktan sonra koruma üzerinden Riegl’ın değer sınıflandırması irdelenerek modern mimarlık ürünleri üzerinden tekrar sınıflandırma oluşturulacaktır. Oluşturulan sınıflandırma strüktürü başkalarının değerlendirmeleriyle karşılaştırılacak ve uygun olan değerler sınıflandırmaya dahil edilecektir. Bu kapsamda sınıflandırma, Türkiye’de modern mimarlık mirasının en önemli örneklerinden olan İstanbul Manifaturacılar ve Kumaşçılar Çarşısına (İMÇ) uygulanacaktır. Uygulama İstanbul Manifatura ve Kumaşçılar Çarşısının nitelik ve değerlerini ortaya çıkaracaktır. Nitelikler; çarşının özgün fiziksel özellikleridir, değerler ise niteliklerin deneyimlenmesi ve algılanması sonucunda ortaya çıkan duygusal özelliklerdir.

İMÇ, 1960 yılında açılan İstanbul Manifaturacılar ve Kumaşçılar Çarşısı proje yarışması sonucunda üretilmiştir. Doğan Tekeli, Sami Sisa ve Metin Hepgüler’in birinci olduğu proje; Unkapanı ve Saraçhane arasındaki eğimli alanda konumlanmış ve çevre yapılarla uyumlu olarak tasarlanmıştır. Nitelikli modern dönem ürünü olan bu yapı; Cumhuriyet’in temsilidir ve içerisinde sürekliliği sağlanması gerektiği düşünülen değer ve nitelikler barındırır.

Türkiye’nin geç modern dönem ürünü olan İMÇ’nin 2005 yılında varlığı sorgulanmaya başlamış hatta yıkımı gündeme gelmiştir. Uzun bir mahkeme

4

sürecinden sonra yapının tescil edilmesi sonucuyla yıkım kararından vazgeçilmiştir.

Sürekli tehdit halinde olan modern mimarlık mirası ürünlerinin niteliklerini ve değerlerini ortaya çıkarmak ürünlerin korunabilirliğini kolaylaştırmak için önemlidir.

Sınıflandırmanın İMÇ üzerinden okunması, yapının korunmasını gerektiren ve korunması gereken durumları ortaya çıkaracaktır. İMÇ’nin seçilmesinin nedenleri ise; nitelikli geç modern dönem ürünü olmasıyla beraber kentsel ve mimari ölçekte incelenebilecek bir proje olmasıdır.

Çalışmanın birinci bölümü koruma kavramının tanımıyla başlayacaktır. Zaman ve mekânın ayrılmasından dolayı ortaya çıkan ve sürekli değişim gösteren koruma kavramının dünyada ve Türkiye’de tarihi ve kuramsal süreçleri incelenecektir.

Korumanın modern düşünce üzerinden değişimi bölümünde; koruma kavramı modern düşünce üzerinden değerlendirilecek ve koruma anlayışının değişimini etkileyen kavramlar tespit edilecektir. Bu kavramlar, korumaya nasıl ve nereden bakılması gerektiğini ortaya çıkaracaktır. Korumanın modern mimarlık mirası üzerinden değerlendirilmesi bölümünde; modern mimarlık mirası koruma ilişkisi kapsamında mirasın tanımı ve kapsamıyla beraber koruma sorunları belirlenecektir.

Bu bölümün amacı; modern mimarlık ürünlerini dünya genelinde ve Türkiye şartlarında tanımlamak¸ ürünlerin koruma kavramıyla ilişkisini incelemektir. Yine bu bölümde modern ürün özgünlük üzerinden değerlendirilecek, Riegl’ın sınıflandırmasının modern ürünlerde karşılığı olup olmadığını sorgulanacaktır.

Riegl sınıflandırmasını; anımsatma değerleri ve güncel değerler olarak ayırmıştır.

Anımsatma değerleri eskilik değeri, tarihi değer ve amaçlanmış anımsatma değerleridir. Eskilik değeri; nesne üzerindeki fiziki eskimenin ya da bir başka deyişle malzemenin yaşlanmasının onu deneyimleyenler üzerinde bıraktığı duygu halidir.

Tarihi değer; nesnel bir değer olup her nesnede bulunmaktadır ve tarihsellik üzerinden şekillenir. Amaçlanmış anımsatma değeri ise bir olaya veya bir kişiye atıfta bulunmak amacıyla bilinçli olarak tasarlanmış nesnenin ifade ettiği durumdur.

Riegl’ın anımsatma değerleri kişide hafızayı uyaran, geçmişle şimdi arasında süreklilik sağlayan duygusal kavramlardır. Anımsatma değerleri geçmişle şimdiyi bağlarken güncel değerler nesnenin bugünü ve geleceği arasındaki köprüdür.

Güncel değerler; sanat değeri ve kullanım değeri olarak ayrılır. Kullanım değeri, yapının bugünkü işe yarama durumunu ölçer. Sanat değeri ise yapının maddesel görüntüsünü ölçer. Sanat değeri; yenilik değeri ve görece sanat değeri olarak ayrılır.

5

Yenilik değeri, eskilik değerinin tersidir. Riegl bu değeri öz sanat değeri olarak da tanımlar. Görece sanat değeri ise nesnenin düşünce, şekil ve re nk açısından diğer dönemlerden ayrılmasını sağlayan; özneden özneye, andan ana sürekli değişen değeridir. Görece sanat değeri olumlu ve olumsuz olarak değerlendirilebilir.

Riegl’ın anıt üzerinden okuduğu sınıflandırma modern mimarlık ürünleri üzerinden değerlendirilecektir. Tüm bu veriler ışığında modern üründe aranması gereken değer ve nitelikleri kapsayan koruma sınıflandırması oluşturulacaktır. İkinci bölümün sonunda oluşturulan sınıflandırma, diğer sınıflandırmalarla karşılaştırılarak, desteklenerek bir sonraki bölümde incelenecek olan İstanbul Manifaturacılar ve Kumaşçılar Çarşısının koruma sınıflandırması altlığını oluşturacaktır.

Üçüncü bölüm, modern ürünün hangi nitelik ve değerlerinin korunması gerekli sorusunun ışığında İstanbul Manifatura ve Kumaşçılar Çarşısını ele almaktadır. Alois Riegl’a dayanarak geliştirilen sınıflandırma üzerinden değerlendirilecek olan yapının tarihi anlatıldıktan sonra yarışma süreci, mimari nitelikleri, kentsel ilişkileri ve kamusal sanat ürünleri yaratıcı süreç olarak ele alınacaktır. Yaratıcı süreç sonucunda ortaya çıkan ürünün toplum üstünde yarattığı algı ve deneyim incelenerek yapının değerleri ortaya konacaktır. Değerlendirme bölümünde ise günümüzün koşulları çerçevesinde ürünün değerleri açıklanmaya çalışılacaktır.

Sonuç bölümünde, korumanın değişim üzerinden de uygulanıp uygulanamayacağı İMÇ üzerinden tartışılacaktır. Her tasarım ürününde korunması gereken şeyin farklılaşıp farklılaşmadığı üzerinde durulacaktır. Oluşturulan sınıflandırmanın diğer modern ürünlerin değer ve niteliğini de açığa çıkaracağı ve her bir tasarımın koruma eyleminde farklı boyutların ön plana çıkacağı sorgulanacaktır.

6

7