• Sonuç bulunamadı

Çalışmamızda Konunun İşlenişi ve Tercih Ettiğimiz Terimler

İsim çekim eklerinin araştırmacılar tarafından işlenişi hususundaki tespitlerimiz ve sunduğumuz tablolar ışığında çalışmamızda isim çekim ekleri olarak ele alacağımız başlıkları, kullanacağımız terimleri ve bunları tercih etme nedenlerimizi, inceleyeceğimiz durum ekleri sayısını neye göre belirlediğimizi maddeler hâlinde sunacağız:

1. Araştırmacıların çoğu isim çekim eklerini sadece durum ekleri olarak değil

çokluk, soru ve iyelik eklerini de dahil ederek işlemişlerdir. Biz de bu hususta çoğu araştırmacı gibi çokluk, soru, iyelik ve isim durum eklerini isim çekim eklerinin kapsamında değerlendirerek konumuzu dört ana başlık altında işlemeyi uygun gördük.

2. Çoğu araştırmacı, yalın durumu, durum ekleri arasında incelemiştir. Biz de

yalın durum ekini +ø ek olarak kabul edip durum ekleri arasında incelemeyi uygun gördük. Araştırmacıların bazıları ise aitlik ekinin iki karakterli olduğunu belirterek; bu eki, hem yapım hem çekim eki bölümünde incelemişlerdir. Biz, aitlik ekinin daha çok yapım eki özelliği taşıdığını düşündüğümüz için onu konumuza dahil etmedik.

3. Biz, durum ekleri için yalın durum; ilgi, yükleme, yönelme, bulunma,

ayrılma, araç-birliktelik, eşitlik ve yer-yön durumu terimlerini kullandık. Tespitimize göre araç-birliktelik ve yer-yön durumu dışındakiler, kullanımı en yaygın olan terimlerdir. Araç-birliktelik durumu yerine vasıta; yer-yön durumu yerine yön gösterme terimleri daha sık kullanılmıştır. Kullanım sıklığı olmamasına rağmen; eklerin fonksiyonlarını daha iyi yansıttıklarını düşündüğümüzden biz, araç-birliktelik ve yer-yön durumu terimlerini tercih ettik. Örneğin “Bunu elle yazdı.” cümlesinde araç-birliktelik durumu eki “elle” kelimesine araç anlamı; “Bizimle geldi” cümlesindeki “bizimle” kelimesine ise birliktelik anlamı katmıştır. “Dışarı” kelimesinde ise hem yer hem yön anlamı vardır.

4. Araştırmacıların işlediği durum eki sayısı beş ile on dört arasında

değişmektedir. Ancak araştırmacıların çoğu isimleri sekiz veya dokuz durumda incelemişlerdir. Durum eklerinin sayısı araştırmacılar arasındaki görüş farklılığından

veya bir dönem işlek olan durum ekinin zamanla kalıplaşarak yapım eki gibi kullanılmasından kaynaklanmaktadır. Görüş farklılığına Banguoğlu’nun durum ekleri arasına aldığı kimli, kimsiz hâlini örnek verebiliriz. Oysa bu ekler araştırmacılar tarafından genel olarak yapım ekleri arasında yer almaktadır. Bir durum ekinin zamanla işlekliğini kaybetmesine ise yer-yön durumu ekini örnek gösterebiliriz. Bu ek, Orta Türkçede belli kelimelerde de olsa işlek bir durum ekiyken Türkiye Türkçesinde daha çok kalıplaşmış olarak bazı kelimlerde kullanıldığından, Türkiye Türkçesi dilbilgisi kitaplarının bazılarında yapım ekleri arasında yer almaktadır. Biz ise taradığımız metinlerde isimlerin işlek olarak dokuz durumda bulunduğunu tespit ettik. Bu dokuz durum, aynı zamanda araştırmacıların çoğu tarafından genel kabul gören durum ekleridir. Bu nedenle inceleyeceğimiz durum eklerinin sayısını dokuz olarak belirledik.

Çalışmamızda konunumuzu işlerken takip edeceğimiz sırayı ise şu şekilde belirledik:

1. Ekin tanımı

2. Eski Türkçedeki kullanılış şekilleri ve örnekleri 3. Karahanlı sahasında kullanılış şekilleri ve örnekleri

4. İncelediğimiz metinlerde kullanılış şekilleri ve fonksiyonlarıyla ilgili özet

bilgiler

5. Kullanılış şekilleri 6. Fonksiyonları

ORTA TÜRKÇEDE İSİM ÇEKİM EKLERİNİN KULLANILIŞ ŞEKİLLERİ VE FONKSİYONLARI

Eklendiği ismi cümle içinde diğer isimlere veya fiillere bağlayan ya da onların çokluk, soru veya iyelikli hâllerini yapan eklere isim çekim ekleri diyoruz.

Biz çalışmamızda Orta Türkçe metinlerinden Kısasü’l-Enbiya, Nehcü’l- Feradis, Mukaddimetü’l-Edeb, Gülistan Tercümesi, Muinü’l-Mürid ve Kutb’un Hüsrev ü Şirini’ndeki isim çekim eklerini almış kelimeleri inceleyeceğiz.

Taradığımız metinlerde bu eklerin kullanılış şekilleri ve fonksiyonlarını vermeden önce, Eski Türkçe ve Karahanlı sahasında ekin şekillerini ve örneklerini ayrıntıya inmeden sunacağız. Dede Korkut, Türk dilinde çok önemli bir yere sahiptir. Bu nedenle bazı kullanılışların Türkçenin diğer şivelerinde de yaygın olduğunu göstermek veya ilgi çekici kullanılışlara dikkat çekmek amacıyla bazı örnekleri sunarken Dede Korkut’tan da söz edeceğiz. Bu hususta Sadettin Özçelik’in eserle ilgili değerli araştırmaları ve notlarını içeren çalışmasından faydalanacağız.9

İsim çekim eklerini ayrıntılı olarak inceleyebilmek için çalışmamızda isimlerle isim grubuna giren zamirleri ve gerektikçe diğer isim çeşitlerini ayrı başlıklar altında sunacağız.

İsim çekim eklerini şu dört grupta inceleyeceğiz: 1. Çokluk eki

2. Soru eki 3. İyelik ekleri 4. İsim durum ekleri

ÇOKLUK EKİ

Çokluk eki, isimlerin sayısının birden fazla olduğunu göstermek için kullanılan isim çekim ekidir. Eklendiği ismi başka bir kelimeye bağlama özelliği yoktur. Diğer isim çekim eklerine göre kapsamı en dar olan ektir. Bu özelliğiyle diğer isim çekim eklerinden önce gelir.

+lAr, Eski Türkçeden beri kullanılan çokluk ekidir: begler (BKG: 13, 14). Gülsevin, +lAr ekinin Köktürkçedeki kullanılışının kendinden sonraki dönemlere göre daha seyrek olduğunu belirtir. (1997: 8) Grönbech, ekin Eski Türkçedeki kullanılışıyla ilgili, “Şimdi, kitabelerde -lar ekini alan bütün adları göz önüne getirelim. Bunlar, ilk

sırada beg kelimesi ve ayrıca bazı akrabalık kelimeleridir. Hepsi bu kadar.açıklamasını yaptıktan sonra “ögüm ķatun ulayu öglerim ekelerim kelinünüm ķunçuylarım” örneğini vererek Eski Türkçede çokluğun daha çok beraberlik ifade ettiğini belirtir. (2000: 50) Gabain, isimlere, zamirlere, belirsiz sayılara ve çekimli fiillere en çok gelen ve yaygın olan çokluk ekinin +lar, +ler olduğunu belirttikten sonra açıklamasına şöyle devam eder: “+lar’ın bu fonksiyonu belki de tali bir fonksiyondur;

çünkü özellikle saygı gören ve hürmet edilen bir isim +lar eki aldığı halde de teklik ifade edebilir: bodisawatlar ‘bir bodisatva’. Bu ekin menşeini açıklıkla bilemediğimiz sürece, temel anlamı üzerinde kesin bir şey söyleyemeyiz.” (2000: 62) Başdaş, -k ünsüzünün çokluk ifade etmediği sonucuna vardığı “Türkçe Organ Adlarında Kelime Sonu -k Ünsüzü ve Çokluk” adlı makalesinde Eski Türkçede sayılabilir kavramların, cümle içerisinde teklik ve çokluk ifadesi taşıyan kullanılışları arasında bir fark olmadığını; ardından Uygur döneminden itibaren çokluk fonksiyonuyla kullanılışının gittikçe yaygınlaşıp günümüzde bu fonksiyonuyla anılan +lAr’ın, Orhun Abideleri’nde çoğunlukla nezaket ve saygı ifadesi taşıdığını belirtir. (2006: 55) Orhun Yazıtları’nda kullanılışı yaygın olmayan +lAr çokluk ekinin geldiği kelimelere Uygurca bir el yazması olan İyi ve Kötü Düşünceli Prens Öyküsü’nde çokça rastlamak mümkündür: tarıġçılaraġ “çiftçileri” (İKPÖ: 1.3), tınlıġlarıġ “canlıları” (İKPÖ: 3.1), ķolġuçı-lar “isteyenler” (İKPÖ: 7.2), yekler “şeytanlar” (İKPÖ: 17.6). Bunun dışında bazı araştırmacılar tarafından Eski Türkçede +An, +z +t ve +GUn eklerinin de çokluk veya beraberlik ifadesi için kullanıldığı belirtilir10: oġlanım (BKG: 1), eren (BKG: 11), oġlıtı “oğulları” (KTD: 5), biz (KTD: 20), közüm (KTK: 10).

Karahanlı sahasında da işlek olarak kullanılan çokluk eki +lAr’dır: asıglar “faydalar” (KB: 1775), yolçılar (KB: 5250), begler (DLT-I: 64.14), alplar (DLT-I: 125.14), başlar (DLT-I: 397.6), yaranlar (AH: 492), köngüller (AH: 494). Divanü Lügati’t-Türk dizininde eren: “er’in kuraldışı çokluk şekli.”, oğlan: “oğlan, oğul;

çocuk, çocuklar.” karşılıklarıyla geçmektedir. (Atalay 1999: 187, 423)

10 Gabain, A. Von (2000), Eski Türkçenin Grameri, çeviren: Mehmet Akalın, Türk Dil Kurumu

yayınları : 532, Ankara, s. 62;

Grönbech, K. (2000), Türkçenin Yapısı, çeviren: Mehmet Akalın, Türk Dil Kurumu yayınları 609, Ankara, s.50;

Taradığımız metinlerde de +lAr, işlek olarak kullanılan çokluk ekidir. +An ve

+z ise bazı örneklerde çokluk fonksiyonuyla bazı örneklerde ise kalıplaşmış olarak görülür.

İlgi ekini almaksızın isim tamlamalarında tamlayan kısmı oluşturması, sayı sıfatlarından sonra gelen isimlerde kullanılması, birleşik fiil yapısını oluşturması ekin tespit ettiğimiz fonksiyonlarındandır. Bazı çoğul anlamlı alınma isimlerde de kullanılmıştır.

Şimdi taradığımız metinlerde çokluk ekinin kullanılışları ve fonksiyonlarını örnekleriyle inceleyeceğiz:

A. Kullanılış Şekilleri