Çıkarıma Bağlı Devinim Kipliği:

KonuĢurun yaptığı, yapacağı ya da yapıyor olduğu eylemlerin herhangi bir çıkarıma bağlı olarak gerçekleĢtiğini anlatan kiplik türüdür. Bu kiplik türünde konuĢurun ifade ettiği cümlelerde hem istek/niyet/yeterlilik hem de eylemin herhangi bir çıkarım sonucunda gerçekleĢmesi anlamı vardır.

(140)Angar aytıp „‟Bir atlığ barmış‟‟ teyin „‟Ol yolun yorısar unç‟‟ tedim.

Sakıntım. „‟Ona sorup „‟Bir atlı gitmiş olduğuna göre o yoldan yürüyebiliriz‟‟

dedim. Düşündüm.„‟ (T D 7).

Anlatıcı yukarıda bahsettiği yolun „‟gidilebilir/kullanılabilir/tehlikesiz bir yol olduğu‟‟ çıkarımını, „‟bir atlının ordan gittiği‟‟ dayanağına bağlı olarak yapmıĢtır.

Bu çıkarım ifadesi görecelidir. Çünkü baĢka bir kiĢiye bu dayanak geçerli bir dayanak olmayabilir. Yani o yol, bir atlı oradan gitmiĢ olsa bile gidilebilecek bir yol olmayabilir. Bu da verilen bilgilerin kesinliğini/gerçekliğini olumsuz yönde etkiler.

Bu öznel çıkarım ifadesinden dolayı cümlede çıkarıma bağlı devinim kipliği vardır.

SONUÇ

Kiplikle ilgili olarak kipliğin daha çok kiĢinin öznel değerlendirmeleri ve tutumları ile ilgili olup karĢılıklı diyalog sürecinde ortaya çıktığı; tahmin, çıkarım, varsayım, zorunluluk, gönüllülük, yeterlilik, istek, emir vb. anlamlar içeren anlambilimsel bir kategori olduğu sonucuna ulaĢılmıĢtır. Kiplik, kipten ayrı bir kavram olmadığı için bazen zaman da bildirebilir. Kipliğin cümlede morfolojik eklerden (kipler) baĢka çeĢitli iĢaretleyicileri bulunabilir. Bu iĢaretleyiciler yüklemler, sözler, zarflar gibi gramatik kategoriler olabileceği gibi cümlelerin ya da cümle içindeki kelimelerin sıralanıĢından da oluĢabilir. Bunun yanında söylemle ilgili farklılıklar, vurgu ve tonlamalar, karĢılıklı diyaloğun içeriği de kipliğin bir iĢaretleyicisi olabilir. Buradan yola çıkarak kiplik kavramını kipten ayrı düĢünemeyeceğimizi ve kipliğin tamamıyla kiĢinin kendi öznel dünyası ile ilgili olduğunu söyleyebiliriz.

II. Köktürk Kağanlığı dönemine ait olan Orhon Yazıtları incelenerek bu metinlerde toplam 140 kiplik ifade içeren cümle tespit edilmiĢtir. Bu 140 ifade, Palmer‟ın yapmıĢ olduğu tasniften yola çıkarak hazırladığımız kiplik tasnifine göre incelenmiĢtir. Bu tasnife göre Orhon Yazıtlarında;

3 örnekte geniĢ zamana bağlı bilgi kipliği, 1 örnekte Ģimdiki zamana bağlı bilgi kipliği, 1 örnekte gelecek zamana bağlı bilgi kipliği, 6 örnekte ek-eyleme bağlı bilgi kipliği, 2 öğrenilen geçmiĢ zamana bağlı bilgi kipliği,

16 örnekte görülen geçmiĢ zamana bağlı bilgi kipliği, 3 örnekte hikaye birleĢik zamana bağlı bilgi kipliği, 27 örnekte sebebe bağlı bilgi kipliği,

4 örnekte amaca bağlı bilgi kipliği, 16 örnekte Ģarta bağlı bilgi kipliği,

4 örnekte benzetmeye bağlı bilgi kipliği, 3 örnekte soruya bağlı bilgi kipliği,

21 örnekte emre bağlı yükümlülük kipliği, 3 örnekte Ģarta bağlı yükümlülük kipliği, 1 örnekte çıkarıma bağlı kanıt kipliği, 8 örnekte tanıksallığa bağl kanıt kipliği,

6 örnekte mantıksal zorunluluğa bağlı kanıt kipliği, 2 örnekte amaca bağlı kanıt kipliği,

1 örnekte Ģarta bağlı kanıt kipliği, 6 örnekte soruya bağlı kanıt kipliği, 3 örnekte isteğe bağlı devinim kipliği, 2 örnekte dileğe bağlı devinim kipliği

1 örnekte çıkarıma bağlı devinim kipliği tespit edilmiĢtir.

Sıraladığımız kip ve kiplik tanımları ile yazıtlarda incelediğimiz örnekler bize gösteriyor ki kiplik semantikle yakından ilgili ve iĢaretleyicilerini sınırladırmanın pek de mümkün olmadığı bir kavram iken; kip ise morfolojik iĢaretleyicilerini tespit edebildiğimiz semantik bir kavramdır. Kipler kipliğin morfolojik bir iĢaretleyicisi olduğu için de kiplik kipten ayrı düĢünülemez. Kipliğin cümleye bazen zaman anlamı katması da bu sebepten ortaya çıkar.

KAYNAKÇA

Aıkhenvald, A. (2003a) “Evidentially in Typological Perspective”. Studies in Evidentially (A. Aikhenvald vd. (ed.)). Amsterdam-Philadelphia: John Benjamins: 1-33.

Akerson, Fatma (1994). “Türkçede Yüklem, GörünüĢ, Zaman ve Kip”, Ġstanbul Üniversitesi ĠletiĢim Fakültesi, VII. Dilbilim Kurultayı Bildiriler Kitabı, Ġstanbul Üniversitesi Yayınları, Ġstanbul.

Aksan, Doğan (1999). Anlambilim: Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi, Engin Yayınevi, Ankara.

(1995). Her Yönüyle Dil, Ana Çizgileriyle Dilbilim, TDK, Ankara.

Aslan Demir, Sema (2008). Türkçede İsteme Kipliği Semantik-Pragmatik Bir İnceleme, Grafiker Yayınları, Ankara.

Ata, Aysu (2010). Orhun ve Uygur Türkçesi, Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayınları, EskiĢehir.

Aydemir, Ġbrahim Ahmet (2010). Türkçede Zaman ve Görünüş Sistemi, Grafiker Yayınları, Ankara.

Aydın, Erhan (2011). Uygur Kağanlığı Yazıtları, Kömen Yayınları, Konya.

Banguoğlu, Tahsin (2007). Türkçenin Grameri, TDK Yayınları, Ankara.

Butler, Jonny (2003). “A Minimalist Treatment of Modality”, Lingua: 113, pp. 967-996, UK.

Bybee J.-Perkins, R.- Paglıuca, W. (1994). The Evolution of Grammar:

Tense, Aspect and Modality in the Languages of the World. Chicago-Illinois: The Univercity of Chicago Press.

Bybee, Joan; Fleischman, Suzanne (1995). Modality in Gramer and Discourse, John Benjamins Publishing Company, USA.

Coates, J. (1983). The Semantics of Modal Auxiliaries, London: Croom Helm.

Çakır, Abdulvahit (1992). “Türkçede Kiplik”, Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, cilt 8, sayı 3, s. 383-392, Ankara.

Çürük, Selcen (2010). “Olumsuzluk ve Kiplik Arasındaki ĠliĢki: BakıĢ ve YaklaĢımlar”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt 7, Sayı 2, Ankara.

Delice, Ġbrahim (2002). “Yüklem Olarak Türkçede Fiil”, C.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 26, Sayı 2, Sivas.

Demir, Nurettin; Yılmaz, Emine (2010). Türk Dili El Kitabı, Grafiker Yayınları, Ankara.

Ediskun, Haydar (2007). Türk Dil Bilgisi: Sesbilgisi-Biçimbilgisi-Cümlebilgisi, Remzi Kitabevi, Ġstanbul.

Eker, Süer (2010). Çağdaş Türk Dili, Grafiker Yayınları, Ankara.

Ercilasun, Ahmet B. (2006). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Akçağ, Ankara.

Ergin, Muharrem (2006). Türk Dil Bilgisi, Bayrak Basım/Yayım/Tanıtım, Ġstanbul.

Gbain, A. Von (2007). Eski Türkçenin Grameri, Çev. Mehmet Akalın, TDK Yayınları, Ankara.

Gencan, Tahir Nejat (2001). Dilbilgisi, Ayraç Yayınları, Ankara.

Günay, Doğan (2001). “Göstergebilimsel Çözümlemede Kiplikler Kuramı ve Özne: Eylemi GerçekleĢtirici Öznenin Kimliği ve Gücü”, Dil Dergisi, Sayı 99, s. 27-53, Ankara.

Hacıömeroğlu, Mine Sultan (2007). “Yabancı Dil Olarak Türkçe Öğretenler İçin Kiplik Öğretimi Üzerine Materyal Geliştirme”, Dokuz Eylül Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Yabancı Dil Olarak Türkçe Öğretimi Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Ġzmir.

64

Hirik, Seçil (2013). “Türkçede Kip-Kiplik Terimleri ve Tanımları Üzerine”, Bengü Beläk. Ahmet Bican Ercilasun Armağanı, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, s. 243-252. Ankara.

Jespersen, Otto (1924). The Philosophy of Grammar. London: Allen-Unwin.

Karaağaç, Günay (2012). Türkçenin Dil Bilgisi, Akçağ, Ankara.

Karabağ, Ġmran (2000). “Türkçede Kip ve Kiplik Olgusu”, Türk Dili, 2002-2, sayı 585, s. 275-278, Ankara.

Karamanlıoğlu, Ali Fehmi (2002). Türk Dili Nereden Geliyor Nereye Gidiyor, BeĢir Kitabevi, Ankara.

Kaya, Nesrin (2004). “Türkçede Bildirme Kiplerinde Zarf Kullanımlarına Dayalı Anlam Özellikleri”, TDAY Belleten, C: II, s. 89-98, Ankara.

Kerimoğlu, Caner (2011). Kiplik İncelemeleri ve Türkçe, Dinazor Kitabevi, Ġzmir.

Kıefer, F. (1997). “Modality and Pragmatics”. Folia Linguistica XXXI/ 3-4.:241-253.

Kılıç, Filiz (2004). Kırgız Türkçesinde Bilgi Kipliği: Delile Dayananların Diğer Bilgi Kiplikleriyle İlişkisi, Ankara Üniversitesi Doktora Tezi, Ankara.

Kocaman, Ahmet (1981). “Türkçede Kip Olgusu Üzerine GörüĢler”, TDAY Belleten, s. 81-85, Ankara.

Korkmaz, Zeynep (2003). Gramer Terimleri Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara.

(2009). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi, TDK Yayınları, Ankara.

Lyons, Joan (1977). Semantics, Cambridge, England, Cambridge University Press.

Mushın, I. (2001). Evidentially and Epistemological Stance: Narrative Retelling (Vol. 87). Amsterdam-Philadelphia: John Benjamins: 367-388.

Nuyts, J. (2006) “Modality: Owerview and Linguistic Issues”. Modality (ed.

W. Frawley). Berlin: Mouton de Gruyter: 1-26.

Palmer, Frank Robert (2001). Mood and Modality, Cambridge University Press, Cambridge.

Papafragau, Anna (2000). Modality: Issues in the Semantics-Pragmatics Interface, Elsevier, Amsterdam; New York.

Pietrandrea, Paola (2005). Epistemic Modality: Functional Properties and the Italian System: In Studies in Language Companions Series, v. 74. John Benjamins PUBLĠSHĠNG CO.

Portner, P. (2009). Modality. Oxford: Oxford Uni. Press.

Sertkaya, Osman Fikri (1995). Göktürk Tarihinin Meseleleri, Türk Kültürünü AraĢtırma Enstitüsü Yayınları, Ankara.

Sweetser, Eve (1990). “From Etymology to Pragmatics: Metophorical and Cultural Aspects of Semantic Structure”, Cambridge Unıversity Press, Cambridge.

Tekin, Talat (1994). Tunyukuk Yazıtı, Simurg, Ankara.

(1997). Tarih Boyunca Türkçenin Yazımı, Simurg, Ankara. (2003).

Orhon Yazıtları Kül Tigin, Bilge Kağan, Tunyukuk, Yıldız, Ġstanbul.

(2010). Orhon Yazıtları, TDK Yayınları, Ankara.

User, Hatice ġirin (2006). Başlangıçtan Günümüze Türk Yazı Sistemleri, Akçağ, Ankara.

Uzun, Nadir Engin (2004). Dil Bilgisinin Temel Kavramları, Türk Dilleri AraĢtırmaları Dizisi-39, Ġstanbul.

Vardar, Berke (1980). Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara.

Yarar, Emine (2001). “Bilimsel Söylemde Olasılık Kipi”, XV. Dilbilim Kurultayı Bildiriler: Dilbilim ve Dilbilgisi, s. 89-98, Ankara.