Tüm yönleriyle Ergani ilçesi ve turizm

(1)

TÜM YÖNLERİYLE ERGANİ İLÇESİ VE TURİZM

**Prf. Dr.Yusuf Kenan HASPOLAT

Dicle Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk Hastanesi

SUR / DİYARBAKIR Katkılarından dolayı

Müh. Murat TOMAR’a Teşekkür ederiz

KOORDİNATÖR

Prof. Dr. Yusuf Kenan HASPOLAT*

ERGANİ KAYMAKAMLIĞI - DİCLE ÜNİVERSİTESİ

(2)

2 / TÜM YÖNLERİYLE DİYARBAKIR ERGANİ İLÇESI VE TURİZM

Grafik & Tasarım Eda Esra ÇELİK Seda ÇELİK

Baskı

AMAÇ MATBAACILIK VE CİLTLEME Davutpaşa Cad. Davutpaşa Emintaş Matbaacılar sitesi No: 101/504

Topkapı - Zeytinburnu - İSTANBUL Tel: (O212) 565 23 00

Gsm: 0555 616 17 21

OCAK 2014

1. BASKI

ISBN: 978-975-7635-52-9

Bu eserin bütün yayın hakları

Prof. Dr. Yusuf Kenan HASPOLAT’a aittir.

Yayıncının izni olmaksızın kısmen ya da tamamen yayınlanamaz.

Kapak Tasarım Edip ÇELIK

EDİTÖRLER

Prof. Dr. CİHAT GÜZEL Prof. Dr. KENAN HASPOLAT

ERGANİ KAYMAKAMLIĞI - DİCLE ÜNİVERSİTESİ

TÜM YÖNLERİYLE ERGANİ İLÇESİ VE

TURİZM

(3)

1. Fotoğraflarda Ergani̇de Hayat Ve Ekoturi̇zm: Aygül Doru (Sayfa 10 - 228) 2. Ergani Arkeolojisi: Feridun Suha Şahin (Sayfa 229 - 234)

3. Hurri’lerden Osmanliya Ergani- M.Ö. 3000-M.S. 1515: Mehmet Songür (Sayfa 235 - 247)

4. XVI. Yüzyilin Başlarinda Ergani Sancaği’nda Yerleşme ve Nüfus: Mehmet Songür (Sayfa 248 - 257 )

5. Diyarbakir İli Ergani İlçesi Ve Çevresinin Jeolojik Özellikleri: Yrd. Doç. Dr.

M. Şefik Imamoğlu Ve Yrd. Doç. Dr. Orhan Kava (Sayfa 258 - 330 )

6. Ergani İlçesi ve Yerleşmesinin Genel Coğrafi Özellikleri: Sabri Karadoğan (Sayfa 331 - 334 )

7- Diyarbakir Ergani İlçesi Meteorolojik Ve İklimsel Özellikler: Mehmet Yergin - Ihsan Yaşar (Sayfa 335 - 345)

8. Ergani’nin Nadir ve Endemik Bitkileri: A. Selçuk Ertekin, Murat Yıldırım (Sayfa 346 - 352)

9. 1566 Tarihli Mufassal Tahrir Defterine Göre Ergani Sancaği’nda Tarim Ve Üretim: Mehmet Salih Erpolat (Sayfa 353 - 373)

10. Ergani İlçesinde Tarim ve Hayvancilik: Sait Kılıç, İsmail Gül (Sayfa 374 - 402 ) 11. Günümüz İtibariyle Ergani Ve Çevresinde Ekonomik Yapi: M. Halis Özer (Sayfa 403 - 408 )

12. Eski Erganide Yaşam: Mustafa Üzülmez (Sayfa 409 )

13. Ergani Gelenek Görenek ve Adetleri: Şehmus Aslan (Sayfa 410 - 422 ) 14. Ergani İlçesinde Bulunan Kutsal Mekanlar: İlker Güzel (Sayfa 423 - 447 ) 15. Ergani’de Medfûn Bulunan Manevi Önder ve Mutasavviflar: Murat Özaydın (Sayfa 448 - 455 )

16. Hz. İbrahim, Hz. Nuh, Hz. Zülkarneyn ve Ergani İlişkisi: Y. Kenan Haspolat (Sayfa 456 - 475 )

17. Ergani Sadece Hilar Değil: Mustafa Üzülmez (Sayfa 476 ) 18. Bağ Bozumu / Kerge Zaman: Mehmet Songür (Sayfa 477 - 479 )

19. Ergani Şivesiyle Yerel Halk Dilinde Kulanilan Bazi Kelimeler: Cihat Güzel (Sayfa 480 - 481 )

20. Mahalli Yemekler: Cihat Güzel (Sayfa 482 - 484) 21. Ergani Köyleri: Ihsan Yaşar (Sayfa 485 - 583)

22. Molla Gürani Ve Ergani: Y. Kenan Haspolat (Sayfa 584 - 588)

23. Akkoyunlu Hükümdari Uzun Hasan ve Doğum Yeri Diyarbakir Ergani İlçesi Killeş (Şölen Beldesi): Vedat Güldoğan (Sayfa 589 - 597 )

24. Yedi Köyun Muhtari, Hükümet Ana Sakine Hanim…: Ihsan Yaşar (Sayfa 598 - 600)

25. Ergani̇’ni̇n İlk Mi̇lletveki̇li̇ İle I. Ve II. Dönem Ergani̇ Mi̇lletveki̇lleri Vedat Güldoğan (Sayfa 601 - 606 )

26. Mi̇lli̇ Mücadele Kahramani, İzmi̇r’de Yunan Bayrağini İndi̇ri̇p Türk Bayrağini Göndere Çeken Ergani̇li̇ Mehmet Reşat Nazli (Kürt Reşo) Vedat GÜLDOĞAN (Sayfa 607 - 608)

İÇİNDEKİLER

(4)

Mustafa Cahit KIRAÇ

Diyarbakir Valisi

(5)

Ergani ilçemizin tanıtımını yapan böylesine güzel ve içeriği dolu bir kitabın yayımlanması anlamlı bir çalışma ve emeğin sonucundur. Kentler sadece tarihleriyle değil, derin kültürel üretimleriyle de yaşarlar. Bu anlamda Ergani binlerce yıllık bilinen tarihinin yanı sıra gizemli kalan yanlarıyla da bilinmesi ve keşfedilmesi gereken bir ilçemizdir. Tarihin ve yaşamın ilk ayak izlerinin başlangıcını kendinde barındıran bu kadim ilçe, hersokaklarıyla, höyükleriyle ve dogal güzellikleriyle arastırmacıların merakını cezp edecek sırları barındırmaktadır.

Ergani birçok medeniyete öncülük etmiş, yeni ve çok eskiye uzanan kültürlerin taşıyıcısı olmuştur. Tarihi M. Ö. 10.000’li yıllara giden yerleşim merkezlerinden olan Çayönü Örenyeri ve Hilar Mağaralarıdır. Yerleşik düzene ilk geçen insanların burada toprağı ilk kez ekip-biçtiğini, vahşi hayvanları evcilleştirdiğini, taşı(çakmak) yontarak kendilerini savunmak için araç ve gereçler yaptığını, topraktan çanak ve çömlek yaptıklarını yapılan arkeolojik kazılar sonucunda ortaya çıkan eserlerden anlamaktayız.

Ergani ilcemiz sadece derin tarihsel kökenleriyle değil aynı zamanda yetiştirdiği birçok tarihsel kişiliklerle de önemli bir yere sahiptir. Türk edebiyatının en çok bilinen şiirlerinden Mona Rosa’nın şairi Sezai KARAKOÇ basta olmak üzere sanat, siyaset ve spor dünyasından daha nice önemli sahsiyetler bulunmaktadır.

Makam dağında bulunan Zülküf Peygamberin Makamı ve Otluca Köyünde bulunan Enüş Peygamber Türbesi İlçemizin manevi iklimini oluşturan ziyaret edilmesi gereken önemli yerlerdendir.

İçinde birçok kültürün zenginliğini taşıyan Ergani’mizin kadirşinas, vefakâr ve vakur insanlarının, tarihinin, geleneklerinin-göreneklerinin ve coğrafyasının anlatıldığı bu kitap geçmişten geleceğimize önemli bir ışık tutacaktır. Kitabı hazırlayan; başta Prof. Dr. Yusuf Kenan HASPOLAT’a ve emeği geçen herkese katkılarından dolayı teşekkür ederim.

Mustafa Cahit KIRAÇ Diyarbakir Valisi

(6)

Erdinç YILMAZ Ergani Kaymakami

(7)

Tarih, insanlığın toplumsal hafızasıdır. Bu hafızayı bilimin sistematiği içerisinde kullandığımızda, geleceğimizi daha kolay inşa ederiz. İnsanoğlunun 20.

asırda yakaladığı bu inanılmaz bilgi ve uzay çağı seviyesi, geçmişten günümüze kadar yaşayan tüm insanların ortak çabası ve bilinci sayesindedir. İnsanoğlu geldiği seviye ve icatlarla yetinmemiş, hep daha ileriye gitmek istemiştir. Buluşlarıyla çağ açıp çağ kapayan insanoğlunun tarih öncesi devirlere ait gizemli hayatlarının izlerini Ergani ilçemizde görmekteyiz.

Kavimlerim, dinlerin, mezheplerin beşiği olan kadim Ergani ilçemiz, tarih öncesi ve tarih sonrası çağlarda birçok farklı medeniyetlere ev sahipliği yapmıştır.

İlçemiz tarihte “ Osmaniye, Ekranya, Erkenin, Erkanikana, Yanari, Zülkarneyn, Arsania, Urhana, Aşot” gibi birçok isimle anılmıştır. Tarihi; yerleşim merkezlerinden biri olan Çayönü Örenyeri ve Hilar Mağaraları, Paleotik ve Neolotik çağlardan yani M.Ö. 10.000’li yıllarından bize merhaba demektedirler. Yerleşik düzene ilk geçen insanların burada toprağı ilk kez ekip-biçtiğini, vahşi hayvanları evcilleştirdiğini, taşı (çakmak) yontarak kendilerini savunmak için araç ve gereçler yaptığını, topraktan çanak ve çömlek yaptıklarını yapılan arkeolojik kazılar sayesinde bilmekteyiz.

Ergani ilçemiz Hristiyan âlemince mukaddes sayılan Meryem Ana Kilisesi, Kur’an da ismen zikredilen Zülkifil Peygamberin Makamı, Şit Peygamber’in torunu Enüş Peygamber’in Makamı, onlarca sahabe mezarı, tarihi kalesi, camileri, sarnıç ve mağaraları ile adeta bir açık hava müzesidir.

Nüfus olarak birçok ilden büyük olan, coğrafi konumu gereği ekonomik gelişmeye müsait, eğitim seviyesi yüksek, şehirlerarası karayolu üzerinde olan bu şirin ve güzel ilçemizi her yönden daha ileriye taşımak asli görevimizdir. 27 medeniyete ev sahipliği yapmış; Krallar, Sultanlar, Padişahlar, Peygamberler ve Sahabelerin yaşadığı şehrin torunları olan Erganili hemşerilerimin de, Ergani’yi geliştirmek ve güzelleştirmek adına yaptığımız her çalışmada aynı heyecan ve duygu içinde olduğunu çok iyi biliyorum.

Misyonumuz, Şeyh Edebali’nin Osmanlı İmparatorluğu’nun kurucusu Osman Bey’e vasiyetindeki “ Ey oğul insanı yaşat ki devlet yaşasın! “sözündeki hikmet ve ferasettir.

Ergani ilçemizin tarihi, kültürü, coğrafyası, jeolojisi, iklimi, bitki örtüsü ve köyleri ile ilgili tüm bilgileri itinayla hazırlayarak, Ergani kitabıyla tarihe ilçemizle ilgili bir not daha düşen değerli hocamız Prof. Dr. Sayın Yusuf Kenan HASPOLAT’a ve emeği geçen tüm ekibine, kadirşinas Erganili hemşerilerim ve şahsım adına ilçe kaymakamı olarak teşekkürlerimi sunarım.

Erdinç YILMAZ Ergani Kaymakami

(8)

Dicle Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Ayşegül Jale SARAÇ

(9)

Diyarbakır, bir çok peygamber ve 500’ün üzerinde sahabeyi bağrında saklayan;

33 medeniyete ev sahipliği yapmış bir maneviyat ve kültür şehridir.

Ergani, bu kadim şehrin en güzide ilçelerinden biridir. Çok eski bir yerleşim yeri olan bu ilçemiz sırtını makam dağına dayamış, ayaklarının altında bir dünya medeniyeti serili, toprağı bereketli, bağrından nice cevherlerin fışkırdığı bir yerdir.

Kucağında Sezai Karakoç ve nice değerleri büyütmüş; kültürün, medeniyetin, ilklerin ve dinlerin merkezi olmuştur. Bir yanda sarp yamaçları, bir yanda düzlük vadiler. Bakışlarınızı ne yöne çevirseniz, tarihin size ışık sunduğunu ve Ergani’nin sadece yolların değil, gönüllerin de birleştiği bir kavşak olduğunu görürsünüz.

Camileri, mescitleri, kiliseleri ile dinlerin kardeşliğini; tarihi altyapısı ile geçmişi günümüze taşıyan bir köprüdür. Yemekleri, pestili, taş ekmeği, türküleri, halayı ve makam dağında abideleşen inancı ile Ergani; geçmişten ağıtları, gelecekten umutları mırıldanan bir medeniyetler senfonisidir .

Bu güzel ilçemizin tanıtımı ve turizmine katkı sağlayacak bu kitabın oluşmasında emeği geçen herkese teşekkür ediyor hayırlara vesile olmasını diliyorum.

Dicle Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Ayşegül Jale SARAÇ

(10)

FOTOĞRAFLARDA ERGANİDE HAYAT VE EKOTURİZM

Aygül Doru 1- Doğal yapi

Eğil ve Ergani’yi içine alan kuzey bölgesinin adının Sophene olduğu ifade edilmektedir. Burası, Urartular tarafından Şupani veya Şupa olarak adlandırılmıştır.

Bölge, Tunceli’nin güneyinden başlayarak, Eğil ve Ergani’yi içine alacak şekilde, idari bir anlam taşıyacak biçimde kullanılmıştır. Bu bölgenin daha önceki adı İşşuva’dır. Çüngüş, Ergani, Maden bölgesinin kuzeyi ve kuzeybatısı, Palu, Malatya civarına kadar olan bölgeye ise Alzi adı verilmiştir. Hititler, bu bölgeyi Alşe olarak adlandırmışlardır. Burada, Arkanya ve Yanari isimli iki dağın mevcut olduğu ve iki yerleşim yerinin (Urhan, Damdamuza) bulunduğu kaynaklarda geçmektedir.

Bu şehirlerden Urhan, Yanari Dağı’nın tepesine kurulmuştur. Urhan şehrinin adı, daha sonraları Arsinia, Arkania, Argana ve Argını olarak anılmıştır. Bunun, Ergani olduğu, dağın da Zülkifl Dağı olduğu anlaşılmaktadır. Arg kelimesi, özelikle gümüş karşılığı olarak kullanılmakla birlikte; genel olarak maden ve diğer metaller anlamında da kullanılmıştır. Hıni kelimesi mahal, yer demektir. Arghıni maden yeri anlamındadır ve bakır madenine izafeten dile getirilmiştir. Ergani’nin adı, Ermeni eserlerinde Argıni, çivi yazılı kaynaklarda Arsinia, Peutinger tabletlerinde Arsenia diye geçmektedir. Tarih boyunca, Ergani birçok isimle anılmıştır. Bunlardan bazıları; Arkanya, Erkenin, Erkenikana, Yanari, Zülkerneyn, Arsenia, Urhana ve Aşot biçiminde sıralanabilir. Osmanlı devrinde Ergani’ ye verilen Osmaniye adı, Adana’nın eski ilçesi olan bugünkü Osmaniye ili ile karıştırıldığı için, sonradan Ergani olarak değiştirilmiştir.

Ergani çok eski bir şehir olup kuruluş tarihi belli değildir. Yunus Peygamberin kurduğu rivayet edilmektedir. İlçeye 6 km uzaklıkta bulunan Hilar Şehri harabelerinde yapılan bir kazıda (1964-Bajargeran Tepesi), M.Ö.7000 yılına varan kalıntılar çıkmıştır. Buna dayanarak Ergani’nin en az 9000 yıllık bir tarihinin olduğu söylenebilir (37).

İlçenin 7 km. güneybatısındaki Sesverenpınar (Hılar) Köyü’ndeki Çayönü’nde yapılan araştırmalar yöredeki yerleşimin MÖ.7250-6750 yılları arasında başladığını göstermiştir. Burası insanın yerleşik düzene geçiş sürecini en iyi yansıtan bir arkeoloji merkezidir. Bu bölgede, günümüzden 10.000 ile 5.000 yıl öncesi arasında kalan 5.000 yıllık dönemi ortaya koymuştur. Burada Neolitik Çağa ait örme yuvarlak evler, basit kulübeler ortaya çıkarılmıştır.

Çayönü kazılarında bulunan en görkemli yapı “Saltaşlı Yapı” olarak bilinen yaklaşık 10 metre genişliğinde, yüzeyleri düzletilerek parlatılmış, iri kalker bloklarından olan anıtsal yapıdır. M.Ö.1220 tarihinde Büyük Hitit İmparatorluğu

(11)

dağılınca, bir takım beyliklere ayrılmıştır. Asur Krallığı devrinde Ergani Asur devletine bağlı kendi başına egemen bir şehir olarak kalmıştır. Ergani MÖ.XI.

yüzyılda Asurluların egemenliğinden sonra, Makedonyalılar buraya hakim olmuş, İskender’in ölümünden sonra da yöre, Seleukosların, Partların ve Romalıların arasında el değiştirmiştir. Bizanslılar ve Araplar çoğu kez burasını ele geçirmek için karşı karşıya gelmişlerdir (43). Ergani-Maden Yöremiz, M.Ö. VIII. ve IX. yy.da Doğu Anadolu’nun önemli bir kısmını hakimiyetleri altına almış olan Urartular ile Mezopotamya’da hakimiyet kurmuş olan Asurlular arasındaki mücadelelere sahne olmuş ve Urartular ile Asurlular arasında sık sık el değiştirmiştir (48).Bilindiği gibi Asurluların Maden’deki bakır ocaklarını işletmiş oldukları savunulmaktadır (49)(50)

Urartu Krali I.Argritis batida Supa(Elazig), malatyadaki Khata Beyligi Ve Urfa-Diyarbakir arasindaki Kummuh Kralliklarini Urartu’ya bagladı.

Malazgirt Savaşı’ndan (1071) sonra, 1240’da Anadolu Selçukluları buraya egemen olmuştur. Timur’un Anadolu istilasından sonra Ergani Akkoyunluların başkenti olmuş, XVI.yüzyılda kısa bir süre Safevi egemenliğinde kalmış, 1515’te de Yavuz Sultan Selim tarafından Osmanlı topraklarına katılmıştır.

XIX.yüzyılın sonlarına doğru bugünkü kentin yerinde Osmaniye ismiyle yeni bir kent oluşmuş ve eski Ergani sönükleşmiştir. Ancak buraya verilen Osmaniye ismi Adana’daki Osmaniye ile karışmış ve Cumhuriyetin ilânından sonra yeniden Ergani ismi verilmiştir. Ergani’de günümüze gelebilen tarihi eserler olarak Hz.Meryem Kilisesi bulunmaktadır (43).

Çayönü

(12)

Ergani ve komşulari (1).

Ergani Dicle nehrinin sağ kıyında 10 km uzaklıkta 1526 m yükseklikte yarı sönmüş Zülkifil dağının derin bir sel yatağına bakan güneydoğu yamacı üzerine kurulmuştur. denizden yüksekliği 955 m dir. Diyarbakır Elazığ karayolunun 58.

kilometresinde yer alan Ergani’nin yüzölçümü 1489 km.karedir .3.derece deprem bölgesidir.1950 ve 1971 depremleri etkili olmuştur

Ergani İlçesi idari olarak Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde bulunur, ama coğrafi olarak bir kısmı Doğu Anadolu Bölgesi’nde yer almaktadır. Kuzeyinde Elazığ iline bağlı Madenilçesi, doğusunda Diyarbakır ili ve Diyarbakır’a bağlı Dicle ilçesi, güneyinde Urfa’ya bağlı Siverek ilçesi, batısında Diyarbakır’a bağlı Çermik ve Çüngüş ilçeleriyle sınır komşusudur.

Denizden yüksekliği 955 metredir. Belli başlı akar suyu Dicle nehri, Boğaz çayı, Deve geçididir. ilçenin akarsularından Dicle nehri ilçenin 10 km kuzeyinden geçer. Kalenderden ve ilçe topraklarından 17. km boyunca aktıktan sonra Dicle topraklarına girer. Boğaz çayı ise Ergani’nin 7 km batısında boğaz mevkiinde çıkar.

Yolköprü, Boncuklu, Yayvantepe köylerinin içinden geçip deve geçidine karışıp Diclenin bir kolunu oluşturuyorlar

İlçe Dicle havzasında olup, kuzeyi dağlık, güneyi de düzlüklerden oluşmaktadır. Kuzeydeki engebeli yapı, Güneydoğu Torosların uzantısıdır. Dicle Irmağı ve kollarının suladığı ilçe topraklarının en önemli düzlüğü Ergani (Gevran) Ovasıdır. Devegeçidi baraj Gölünün bir bölümü de ilçenin sınırları içerisindedir.

Güneydoğu Anadolu Projesi’nin (GAP) Kralkızı Barajının göl alanı da ilçenin kuzey kesimindedir. (2)

(13)

Diyarbakır kuzeyi Arabistan bloğunun Anadolu levhası altına daldığı, kıta- kıta çarpışmasının meydana geldiği ve Türkiye tektoniğinde önemli etkileri olan aktif bir tektonizma kuşağıdır. 4. zamanda da devam eden bu tektonik hareketliliğe bağlı olarak başta volkanik faaliyetler olmak üzere bir çok süreç bölgenin jeomorfolojik yapısının değişiminde etkili olmuştur. Bunlardan biri Kuvaterner’ de meydana gelen drenaj değişiklikleridir. Malatya havzasını dış drenaja bağlayan Fırat nehri, Karacadağ ekseninin batısında kalan alanda dış süreçleri kendi lehine çeviren güçlü bir akarsu sistemini oluştururken, Dicle nehri Ergani kuzeyinde Güneydoğu Toroslarını yaran güçlü bir akarsu olan Maden Çayını kapmıştır.

Böylece bölge morfolojisini derinden etkileyen bir dönem başlamıştır. Nitekim daha önce Ergani batısından Ergani ve Bereketli ovalarını alüvyonlarıyla doldurarak akan Maden Çayı, Bugünkü Dicle Barajının oluştuğu senklinalde akan Dicle nehrinin bir kolu tarafından kapılarak yönünü doğuya çevirmiştir. Böylece Ergani ve Bereketli ovalarında, buradaki bir çok prehistorik yerleşmenin de kurulmasına imkan tanıyan fluviyal süreç sona ermiş, biraz batıda Çermik depresyonunda Fırat ve bağlı kollarının güçlü aşındırma etkilerine karşılık Diyarbakır kuzeyinde meydana gelen drenaj değişikliklerinden dolayı fluviyal aşındırma süreci adeta durmuştur..(3).

(4)

(14)

Ergani-Çermik arasında kalan saha ve çevresi Türkiye’nin en genç tektonik birliklerinden olan kenar kıvrımları üzerinde olması açısından önemlidir. Çevredeki jeomorfolojik oluşumlar oldukça gençtir. Yerşekilleri, bilinenin aksine erime süreçlerinden çok tektonik, fluviyal ve volkanik süreçlerin etkisinde gelişmiştir.

Ergani kuzeybatısındaki Sallar çevresi boşaltılmış bir depresyon (antiklinal) Ergani ovası ise birikim havzasıdır. Çüngüş-Lice hattı boyunca uzanan ters fay oldukça genç olup sahanın jeomorfolojik birimlerinin oluşmasında önemli rol oynamıştır.

Daha önce Ergani ovasından akan Maden çayının Güneydoğu Anadolu yükselimiyle yatak değiştirmesi sonucu fluviyal süreç kesintiye uğramıştır. Birçoğu eski alüvyal dolgular üzerine kurulmuş tarih öncesi yerleşmeler ile bu eski akarsu mecrası arasında yakın ilişkiler mevcuttur.(5)

Diyarbakır Bölgesinde bütün jeolojik zamanlardan kalma arazi ile her soydan kaya ve toprak bulunur. Ancak çoğunluğu 2. ve 3. zamanların rüsubu arazisi ile ilk kayalar teşkil eder.

Havzayı kuşatan dağlar, 1. Zaman’ın bitimine doğru yükselen dağlardır.

Doruklarını yıllarca süren yağmur ve donlarla kaybederek ya Zülküf Dağı gibi kamburlaşmış bir hal almışlar, ya da Diyarbakır Platosu gibi ince dalgalı bir yayla kılığına girmişler.

Ergani’nin bulunduğu bu eski kara parçasında, 1. Zaman’dan kalma arazi azdır.

Bu zaman sıcak olduğu için ağaç ve bitkinin bolca yetişmesine imkan vermiştir. 1.

Zaman’ın özelliği olan maden ve linyit kömür yatakları Ergani’de yoktur. 2. Zaman arazisinin özelliği, kalkerli kayalardır. Çevrede peynir gibi oyulmuş kaya mezarlar, bu zaman kayalarına yapılmıştır. Bu tür araziye Ergani bölgesinde çok rastlanır.

Yanardağ akıntılarıyla karılmış kayalar da çoktur.

Ergani’deki kayalar soylarına göre üçe ayrılır.

a-Granit, Porfir, Granülit kayalar: İlkçağ ile 1. Zaman arazisinin büyük bir kısmını bunlar oluşturur. Ergani çevresinde az bulunur.

b-Bazalt, Trakit, Lav gibi yanardağ püskürtmelerinden meydana gelmiş kayalar: Bunlar uzun aşınmalardan sonra dağılmış ufalmış olarak görülmektedir.

Ergani’nin güneyinde yer alan Karacadağ etekleri, bu çeşit kayalarla kaplıdır c-Rüsubu kayalar: 1. ve 2. Zaman arazisinde bol bulunan, bazıları kum taşı biçiminde olan küçük kayalardır. Ergani’nin kuzeyin-deki dağlar bu çeşit kayalardan meydana gelmiştir.

Ergani’nin kırmızı-kahverengi toprakları tarımsal potansiyeli artırmaktadır.

Toprak yapısı iki önemli kaynaktan gelmektedir; alüvyon-larla, volkanik oluşumlar.

Parçalanmış bazalt ve marn’lardan oluşan toprak, elverişli topoğrafik yapı ile birleşince, tarımsal olanak genişle-mektedir. Ergani’de oluşumlarına göre şu toprak çeşitleri görülmektedir:

a-Klimatik Topraklar: Kırmızı renklidir. Sıcak kuşak koşullarda oluşmuştur.

Az yağış nedeniyle üst toprakta yıkanan karbonlar, topra-ğın hemen altındaki B

(15)

horizonunda yumrular halinde birikmiştir. Kireç ve diğer alkalinlerden dolayı, alkalen reaksiyon gösterir.

b-Vertisoller Toprak: Dönen toprak özelliğini sergiler. Kil içerir ve yazın çatlaklar oluşur. Üst toprak bu çatlaklardan dibe iner. Kışın su alarak şiştiğinde çatlaklar kapanmakta, alttan üste doğru meydana gelen basınçla, alt toprak üste doğru hareket etmektedir. Böylece tikey yönde dönmektedir.

c-İntrazonal Toprak: Dağlık ve eğimli kesimde, toprakların sürekli aşınması nedeniyle, toprak sürekli olarak toprak oluşum sürecinin başlangıç aşamasında kalmaktadır. Toprakta ana materyalin etkileri vardır. Ergani - Maden denizaltı volkaniklere ait yeşil renkli serpantin - peridotit ana materyal üzerinde yeşilimsi renkte toprak vardır.

d-Volkanik Toprak: Karacadağ’ın etki alanındaki topraklar bu gruba girer.

e-Alüvyal Topraklar: Çay kenarında yer alan topraklardır.

Ergani, 3. derecede tehlikeli deprem bölgesi üzerindedir. 1950, 1971 ve 1975 depremleri etkili olmuştur. (47)

Akarsu Şebekesinin Karakteri, Kuruluşu ve Gelişimi

Diyarbakır havzasının akarsu şebekesi, Dicle Nehri ve kolları tarafından kurulmuştur.

Maden Suyu (Dicle Nehri), Dicle Nehrini meydana getiren başlangıç sulardan en büyüğüdür.

Ergani ilçe merkezinin 10 km kadar kuzeyinde Değirmendere Köyünden itibaren doğuya doğru keskinbir dirsek çiezerek Sakız Dağı’na paralel akışını sürdürür. Zülküfil (Makam) Dağını geçtikten sonraŞingırik Çayı ile birleşir ve Kral Kızı Barajı gölünü oluşturur.

Boğaz Çayı, Ergani’nin batısındaki Boğaz Köyünde çıkan fay kaynağından başlar Ergani ve

Bereketli ovalarını boydan boya geçerek Devegeçidi barajına dökülür.

Aldığı başka kaynaklarla büyür,Diyarbakır topraklarında Devegeçidi Suyu adını alır. Uzunluğu 65 km kadardır. Tarihi dönemlerdeonlarca su değirmeni bu akarsu üzerinde kurulduğu belirtilmiştir. Devegeçidi Barajının en büyük suyu, Boğaz Çayıdır. İlkbaharda bol su taşır, yazın ise suları kurur.

Şehgür çayı, Karacadağ’ın kuzey yamacından akan sulardan oluşur. Bazalt platodan

kuzeydoğuya doğru akar. Diyarbakır topraklarında Gevrikiri çayı ile birlikte Boğaz Çayı ile birleşir.

Bundan sonra Devegeçidi suyu adını alır. Devegeçidi Barajı da bu iki çayın önünde kurulmuştur. Kışın ve ilkbaharda debisi yüksektir. Yaz mevsiminde suyu kurur. Yine de geniş yaylada beslenen hayvanların su ihtiyacını karşılar.

Sahadaki sürekli akarsulardan Yaygın dere Ergani ovasının en önemli akarsuyudur. Kortaş köyü yakınlarından doğarak Sallar ve Yolbulan köyü arasındaki

(16)

boğazdan geçerek güneyde Sesverenpınar köyü yakınlarında Kuru dere ile birleşerek Hilar deresi adını alır. Diğer sürekli akarsu olan Haydarpaşa deresi ise Makam dağının doğu yamaçlarından doğarak kuzey güney yönünde akar. Bu iki akarsu ve mevsimlik akarsular birleşerek ova tabanını terk eder. Bu akarsular dışında, sahada birçok mevsimlik akarsu bulunmaktadır. Bunlardan Mahmeda deresi, Sandıklı dere, Kaynarca deresi, Sıçantaşı Kuru dere ve Loka deresi en önemlileridir.

Batıda ise Güneydoğu Toroslardan kaynağını alan ve Çermik depresyonunu derine aşındırmış olan şeyhan çayı çermik ilçe merkezinin hemen kuzeyinde bir dirsek çizerek batıya yönelir ve Fırat’a kavuşur.

Alanımızın akarsu şebekesi karakteri Dicle nehrinin gelişimiyle yakından ilgilidir. Çünkü Kesentaş depresyonunun batısından itibaren Fırat havzasına giren çok küçük bir alan dışında inceleme alanımızı Dicle nehri ve kolları drene etmektedir.

Dolayısıyla Güneydoğu Torosları sisteminden Dicle havzası akış karakterinden dolayı inceleme alanı akarsularının asli eğimi Kuzeybatı-Güneydoğu doğrultusundadır.

Ancak akarsular bazı yerlerde yapısal özelliklere bağlı olarak doğu-batı doğrultulu sübsekant vadilerde akışlarını sürdürmekte, Karacadağ eteklerinde ise . Akarsuların bir diğer özelliği ise, doğdukları ve beslendikleri kuzeydeki dağlık kütleden, yani Güneydoğu Toroslar’ dan dar ve derin vadiler içinde akmasıdır. Ancak bu akarsular, dereler dandritik bir şekilde doğuya yani Devegeçidi vasıtasıyla Dicle Nehrine yönelmektedir.Kıralkızı Barajına kadar olan Maden Çayı kısmı ve Dicle Barajından sonraki kısmı ile sahanın ve bölgenin en önemli akarsularından olan Dicle Nehri konsekanttır. Yani Arazinin genel eğimine uygundur. (3)Özetleyecek olursak:

Ergani’nin kuzeyindeki sıradağlar, su kaynakları bakımında zengindir. Buz gibi su akan çeşmelerin önündeki bahçeler, güzel mesire yerleridir. Hoşot Ovası, yeraltı suları bakımında zengindir. Kazılan sondaj kuyularında bol su çıkmaktadır.

Ergani çevresinde belli başlı dört akarsu vardır.

a-Maden Suyu (Dicle Nehri): Dicle Nehrini meydana getiren başlangıç sulardan en büyüğüdür. İlçeden 10 km mesafede Sakız Dağının kuzeyinde akar.

Kelemdan Köyünden başlayarak Ergani toprağına girer 17 km aktıktan sonra Dicle İlçesi sınırına geçer. Zülküf Dağını geçtikten sonra Şingırik Çayı ile birleşir. Bu akarsu Ergani’nin kuzey sınırını çizer. Nehir yatağı, önünde yapılan Kral Kızı Barajı suları ile şişmiş baraj gölü olmuştur.

b-Boğaz Çayı: Kaynağını Ergani’nin batısındaki Boğaz Köyünde çıkan sudan aldığı için bu adla anılır. Hoşot ve Gevran ovalarını boydan boya geçerek hayat verir. Aldığı başka kaynaklarla büyür, Diyarbakır topraklarında Devegeçidi Suyu adını alır. Uzunluğu 65 km kadardır. Eskiden önünde onlarca su değirmeni dönerdi.

Devegeçidi Barajının en büyük suyu, Boğaz Çayıdır. İlkbaharda yol vermez, yazın da içinde su bulunmaz.

c- Hersin Çayı: Kaynağını Ergani’nin kuzeyindeki Barbın ve Kıleş Dağlarında akan sulardan alır. Bu suların birleştiği yerde Hersin adlı tarihi bir köy olduğu için bu adı almıştır. Ergani’nin 8 km güneyinde Boğaz Çayı ile birleşir. Eskiden birçok su değirmenini çalıştırırdı. Suyu yaz mevsiminin başında kurur.

(17)

d- Şeğgür Çayı: Karacadağ’ın kuzey yamacından ve Çiyaye Reş’de akan sulardan oluşur. Bazalt platodan kuzeydoğuya doğru akar. Diyarbakır topraklarında Yekav denilen yerde Boğaz Çayı ile birleşir. Bundan sonra Devegeçidi Suyu adını alır.

Devegeçidi Barajı da bu iki çayın önünde kurulmuştur. Bu çayda yaşayan balıkların rengi siyahtır. Kışın ve ilkbaharda suyu çoktur. Yaz mevsiminde suyu kurur. Yine de geniş yaylada beslenen hayvanların su ihtiyacını karşılar. Az bir masrafla bu çevrede çok amaçlı göletler yapılabilir. Köylülerin kendi çabalarıla kazdığı iptidai kuyuların önünde sebze ekeme yapılmaktadır. Yakın zamana kadar çay kenarındaki gür sazlıklarda yaban domuzları yaşarlardı. (33)(34).

Cadde ve sokak dağılımı (1)

(18)

Ergani köy yolları

(19)

KÖYLERİ

- Ahmetli-Bucak Merkezi

- Akçakale- Alitaşı- Armutova- Aşağıkuyulu- Azıklı

- Bademli- Bahçekaşı- Bereketli- Boğazköy- Boncuklu- Bozyer - Caferan- Canveren

- Çakartaş- Çakırfakır- Çayırdere- Çayköy- Çukurdere

- Dağarası - Dallıdağ - Değirmendere - Demirli- Dereboyu - Deringöze- Develi - Dibektaş - Doğanköy

- Gökiçi - Gözekaya - Gözlü - Gülerce - Güneştepe - Güzelyurt - Hançerli- Hendekköy

- İncehıdır

- Karaburçak - Karpuzlu - Karşibağlar - Kayan - Kesentaş - Kıralan - Kocaali- Kortaş - Koyunalan - Kömürtaş - Kumçi

-Morkoyun

- Olgun - Ortaağaç - Ortayazı - Otluca - Özbilek

- Pınarkaya

- Sabırlı - Salihli - Sallar - Sallıca - Selmanköy- Sesverenpınar - Söğütalan- Sökündüzü

- Tevekli - Usluca

- Üçkardeş- Üzümlü - Y. Karpuzlu- Yakacık

- Yamaçlar- Yapraklı- Yayvantepe- Yeniköy- Yeşiköy- Yolbulan- Yolköprü- Yukarıkuyulu

- Ziyaret

... Ergani İlçesi Nüfus Listesi:

İlçeAdı: .2012 2011 2009 2008 2007 2000 1990 1985 1980 1975 1970 1965 Ergani

112.30 109.21 112.86 111.92 109.67 87.46 78.60 72.51 59.35 56.99 50.76 41.56 ..1 7 7 1 8 7 3 1 9 5 6 2 Toplam:

56.805 55.083 56.982 56.597 55.343 Erkek:

Kadin:

44.09 39.58 37.02 30.32 29.65 26.71 21.38 ..3 3 2 5 2 6 4 55.496 54.134 55.885 55.324 54.335 43.37 39.02 35.48 29.03 27.34 24.05 20.17

..4 0 9 4 3 0 8 İlçe

Merkezi 72.230 69.647 63.065 62.287 61.973 47.33 37.36 33.20 24.21 21.93 18.54 10.52 ..3 5 9 8 6 4 8 Köy: 40.071 39.570 49.802 49.634 47.705 43.13 41.23 39.30 35.14 35.05 32.22 31.03 ..4 8 2 1 9 2 4

(8)

(20)

1952 de Ergani nüfusu 8-9 bin civarındaydı. 2009yılı nüfus 120000 erganinin 4 tane mahallesi vardı 1-Kemaliye mahallesi 2- saray mahallesi 3-aziziye mahallesi 4- namık kemal mahallesi. Şimdi ise 8 mahallesi var.yeni mahalleler Şölen Adnan menderes mahallesi Kemertaş mahallesi Şirin evler mahallesi ve İstasyon mahallesi .

İlçede genelde üç dil konuşulur. TÜRKÇE KÜRTÇE ve ZAZACA Ergani çok göç almıştır özellikle Erzurum Elazığ Çermik ve Siverek köylerinden Erganiye çok göç var. Erganinin yerlisi yok denecek kadar azdır (41).

Ergani hem Doğu Anadolu Bölgesi hem de Güneydoğu Anadolu bölgesi geçiş kuşağında yer alması özelliği ile her iki bölgeyi oluşturan alt yörelerin özelliklerini taşımaktadır. Kuzey kesimi Güneydoğu Toroslar yöresi ile Yukarı Fırat Bölümü özellikleri, Orta ve güney kesimi Diyarbakır havzası ve Karacadağ yöreleri ile Dicle Bölümü özelliklerini bünyesinde taşımaktadır. Bu yönüyle de ülkemizde böyle özellikler gösteren alanların daha çok irdelenmesi gereği duyulmuştur. Ergani, doğal çevre, beşeri ve ekonomik özellikler göz önüne alındığında birbirinden farklı alanlar

Arazi kullanım haritası (A.Yıldırım)

(21)

görülmektedir. Kuzey kesimdeki Maden Dağlık yöresi 700-800 mm civarında yağışların görüldüğü, orman örtüsünün yerleştiği, dar tarım alanlarına karşılık vadi boylarında meyvecilik ve yamaçlarda bağcılığın geliştiği, nüfus açısından seyrek nüfuslu bir saha iken, depresyon ovaları ve Diyarbakır havzasının bir devamı niteliğindeki Ergani ve Bereketli Ovaları yöresi kuru tarım ve sulu tarım faaliyetlerin görüldüğü yıllık yağış miktarının 500-600 mm’lere step formasyonun yer aldığı, yerleşme sayısının artığı bir alana karşılık gelir. Karacadağ bazalt platosu ise, kuzey ve orta kesimdeki yörelerden farklı olarak hayvancılık faaliyetlerinin ön plana çıktığı, mera alanlarının genişlediği, yağış miktarının arttığı ve yerleşme sayısının azaldığı bir alandır (9).

Dağlari

Ergani’nin en yüksek dağları kuzeyinde bulunan dağlardır. Bunlar Zülküf dağı, Sakızlı dağları, Amedi dağları ve Kıleş dağı. Yükseklik bakımından kuzeydekiler kadar olmasa da güneyde bulunan belli başlı dağlar şunlardır: Balahur dağı, Kızılca dağı, Hilar dağı, Bervan dağı, Mil dağı, Zilan dağı, Divane dağı. Ayrıca Gevran ovası bitiminde ise Karacadağ (35).

İlçenin iki ovasi vardir:

Hoşat ve Gevran

Hoşat ovası; Zülküf dağı,Sakızlı dağ, Kıleş dağı, Zilan dağı, Hilar dağı ve Salhi dağı ile çevrili, yaklaşık 8 km genişliğinde, 30 km.uzunluğunda düz bir alandır.

Hoşat ovasının kireçli toprak yapısı vardır. Yeraltı suları bakımından zengindir.

Gevran ovası; Kuzeyinde Hilar dağı, Mil dağı, Pirahmet tepesinden başlayıp, Karacadağ eteklerine kadar devam eder. Düz bir ovadır, yüzölçümü yaklaşık 15.000 hektardır(35).

Ergani ve ovası

(22)

Ergani panaroması

(23)

KAMU KURUMLARI

19. yüzyıl ortalarında Ergani sancağının merkezi, Bakir maden işletilmesi dolayısıyla önem kazanan Maden kasabasına taşındı. 19. yüzyılda bir mutasarrıf 3 kaymakam ve 11 müdür tarafından yönetildi (43)

Ergani’de Hükümet konağı (1891 yılında yapıldı, şimdi müze olarak kullanılıyor) 1973 ili Ergani (36)

(24)

Eski Hükümet Konağı

Hükümet Konağı

(25)

Ergani Eski Müftülüğü

Müftülük

(26)

Egitim

Cumhuriyetin ilk yıllarında Ergani’de sadece bir okul bulunmaktaydı.Eğitim ve öğretimde en büyük atılım 1943 yılında Dicle Köy Enstitüsü’nün kurulmasıyla başlamıştır. Okul günümüzde Anadolu Öğretmen Lisesi adı altında faaliyetini sürdürmektedir.

1966 yılında Lise Yaptırma Derneği’nin katkılarıyla Ergani Lisesi açılmıştır.

Bugün köy ve merkez olmak üzere yaklaşık 100.000 nüfusa sahip olan ilçenin yaklaşık

%75 i okuma-yazma bilmektedir.2002 yılı verilerine göre okul ve kurumların toplam sayısı 113 tür.

İlçemizde, 2001-2002 öğretim yılı verilerine göre,419 sınıf öğretmeni,237 braş öğretmeni olmak üzere toplam 652 öğretmen görev yapmıştır.Aynı eğitim öğretim yılında 20.590’ı ilköğretim, 2.983’ü de ortaöğretim olmak üzere toplam 23.573 öğrenci eğitim görmüştür.

ERGANİ İLÇE MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ

2012-2013 EĞİTİM ÖĞRETİM YILI OKUL VE KURUM SAYILARI ORTAÖĞRETİM OKULLARI :

S. NO OKULUN ADI YERLEŞİM YERİ Belediye

1 . ...Ergani Lisesi Merkez

2 . Bekir Aral Lisesi . Merkez

3 . Süleyman Nazif Anadolu Lisesi . Merkez

4 . Sermet Yalçın Anadolu Lisesi . Merkez

5 . Anadolu Öğretmen Lisesi . Merkez

6 . Anadolu Sağlık Meslek Lisesi . . Merkez

7 . Anadolu İmam Hatip Lisesi . Merkez

8 . Teknik ve Endüstri Meslek Lisesi . Merkez

9 . Kız Teknik ve Meslek Lisesi . Merkez

(27)

BAĞIMSIZ ANAOKULLARI:

ORTAOKULLAR:

Dicle Üniversitesi Ergani Meslek Yüksek okulu

Dicle Üniversitesi Ergani Meslek Yüksek Okulu Ergani Kaymakamliginca hizmet binasi olarak tahsis edilen ve Sosyal Yardimlasma ve Dayanismayi Tesvik Vakfina ait Ögrenci yurdunda ekim-1997 tarihinde 50 ögrenciyle egitim ve ögretime açıldı.

Yüksekokulun 2500 metrekare kapalı alanı ile 4000 yakın çeşitli türde dikilen 18 dönümlük bahçesi bulunmaktadır.

Yüksekokulun Öğrenim süresi 2 yıl olup ön lisans düzeyinde eğitim ve öğretim yapmaktadır.

2013 yılında Yüksekokulunda 6 dershane 2 bilgisayar laboratuvarı 1 projeksiyon salonu, öğrenci kütüphanesi, yemekhane, öğrenci lokali ve internet salonunu bulunmaktadır. Ayrıca idari odalar yer almaktadır.

1 . Halide Edip Adıvar Anaokulu Merkez 2 . Zübeyde Hanım Anaokulu . Merkez 3 . Mevlana Anaokulu . Merkez S. NO OKULUN ADI YERLEŞİM YERİ

1 . İmam Hatip Ortaokulu Merkez (İmam Hat.Lis.Bünyesinde) 2 .Atatürk Ortaokulu Merkez

3 .Cumhuriyet Ortaokulu Merkez 4 .Namık Kemal Ortaokulu . Merkez 5 .Sezai Karakoç Ortaokulu . Merkez 6 .İMKB YİBO . . Merkez 7 .Cahit Sıtkı Tarancı Ortaokulu .Merkez 8 .Ergani Ortaokulu . Merkez 9 .İsmetpaşa Ortaokulu . Merkez 10 . Kenan Evren Ortaokulu Merkez 11 .Ahmetli Yavuz Akgöz Ortaokulu Köy 12 .Aşağı Kuyulu Ortaokulu . Köy 13 .Bereketli Ortaokulu . . Köy 14 .Canveren Ortaokulu . Köy (44).

S. NO OKULUN ADI YERLEŞİM YERİ

(28)

5-ERGANİ’DE BASIN

İlçede 5 kitapevi bulunmaktadır. Ayrıca 4 adet matbaa olup, 2 si tarafından haftalık gazete yayınlanmaktadır.

Ergani’de yayınlanmış ve yayınlanan gazeteler:

*UMUT GAZETESİ

*ERGANİ GAZETESİ

*ERGANİ HABER GAZETESİ

*ERGANİ SÖZ GAZETESİ

*ARKADAŞ GAZETESİ 6-KÜTÜPHANE

İlçede halk kütüphanesi 1967 yılında faaliyete girmiş olup;1 memur, 1 hizmetli ve geçici işçi ile hizmet vermektedir.

7-RADYO

İlçede Özel Ergani FM radyosu 93.3 FM bandından yayın yapmaktadır (44).

ERGANİLİ ŞEHİTLER

Aşağıda İlçesi ya da Askerlik Şubesi Ergani diye yazılan şehitlerin ve gazilerin listesini Müslüm Üzülmez’den naklen alıyorum (31).

Tablo-1: MSB’nin Şehitlerimiz Kitabinin CD’sine Göre Erganili Şehitler ListesiTablo-1: MSB'nın Şehitlerimiz Kitabının CD'sine Göre Erganili Şehitler Listesi

Adı Baba Adı Doğum Yılı Ölüm Tarihi Ölüm Yeri Askerlik Şubesi

İlçesi

Mehmet Ömer 1308 5/12/1916 --- Ergani ---

Osman Musa 1288 5/2/1916 Beyt-i İsa Muharebesi Ergani Çınar Cuma Resvan 1303 26/2/1915 Arıburnu Muharebesi Ergani Çüngüş İbrahim Ethem 1308 10/3/1915 Kabatepe Balık Tepe Ergani Çüngüş Mustafa Mehmet 1310 25/5/1915 34. Fırka Sertababeti Argın Maden Eğil Abdulkadir Mehmet 1309 23/7/1916 Müfrezesindeyken

Kazaen

Ergani Ergani

Abdullah Hasan 0 25/11/1914 Santral Hastahanesi --- Ergani Adem Çemek 1309 28/3/1918 Eşkıya Müsademesinde Ergani Ergani Ahmet Hasan 1313 3/8/1917 Meydan Harbi Diyarbakır Ergani Ali Süleyman 1303 25/4/1916 Meydan Harbi Bakırmaden Ergani

Çako Kasım 1306 24/3/1915 Meydan Harbi Ergani Ergani

İbiş Ruhikahya 1294 16/2/1904 --- Maden Ergani

İbrahim Mehmet 0 1/5/1916 Pulumur 12. Kolordu Revir

Bakırmadeni Ergani

İsa İsmail 1309 17/4/1917 Meydan Harbi Ergani Ergani

Kaya Süleyman 1312 21/3/1916 Meydan Harbi --- Ergani

Mehmet Kuben 1305 7/11/1914 Aherlik tepesinde --- Ergani Musa Ömer 1307 28/3/1916 Mukerreme'de Cedvel Ergani Ergani Mustafa Büke 1304 24/3/1915 Meydan Harbi Ergani Maden Ergani

Mustafa Aga Ahmet 0 25/10/1914 --- --- Ergani

Mustafa Efendi

Mehmet 1314 26/6/1921 --- --- Ergani

Ramazan Cuma 0 6/4/1915 Santral Hastahanesi --- Ergani Resul --- 1930 (tarih !

m.ü)

29/5/1953 (tarih ! m.ü.)

3 ncü Tug --- Ergani

Şerif Osman 1296 1/5/1916 Merkeztepe'de Ergani Ergani

Zalifi Zalifı 1297 26/8/1918 Türkmen Çayı Diyarbakır Ergani Zülfikar Abdullah 1296 30/5/1916 Falahiye Muharebesi Diyarbakır Ergani

(29)

TÜM YÖNLERİYLE DİYARBAKIR ERGANİ İLÇESİ VE TURİZM / 29

Tablo-1: MSB'nın Şehitlerimiz Kitabının CD'sine Göre Erganili Şehitler Listesi

İlçesi

Kazaen

Ergani Ergani

Bakırmadeni Ergani

Mustafa Efendi

Mehmet 1314 26/6/1921 --- --- Ergani

m.ü)

29/5/1953 (tarih ! m.ü.)

Zalifi Zalifı 1297 26/8/1918 Türkmen Çayı Diyarbakır Ergani Zülfikar Abdullah 1296 30/5/1916 Falahiye Muharebesi Diyarbakır Ergani Tablo-1: MSB'nın Şehitlerimiz Kitabının CD'sine Göre Erganili Şehitler Listesi

İlçesi

Kazaen

Ergani Ergani

Bakırmadeni Ergani

Mustafa Efendi

Mehmet 1314 26/6/1921 --- --- Ergani

m.ü)

29/5/1953 (tarih ! m.ü.)

Zalifi Zalifı 1297 26/8/1918 Türkmen Çayı Diyarbakır Ergani Zülfikar Abdullah 1296 30/5/1916 Falahiye Muharebesi Diyarbakır Ergani Tablo-2: Diyarbakır Anıtpark'taki Anıtta Çakılı Plaketlerde Yazılı Erganili Milli Mücadele Gazileri

Sınıf ve

Rütbesi Adı Soyadı Baba

Adı Memleketi D.Tarihi Sicil No

Birlik ve Görevi

Katıldığı Muharebe ve Şehit Olduğu Yer P.Üsteğmen

Muhlis

Akcan Musa Ergani 1898

1333- P 79

23.Tüm.159 Al.5 Bl. Kom.

P.Yd.Teğmen Mehmet

Oğuz Paşa Ergani 1898 19161

16. Tüm. 64 Al.1. Bl.Tk.K.

P.Teğmen Selahattin Bekir

Sıtkı Ergani 1900 24174

14 ve 18.

Al.1.Tb.Emir Sb.

P.Yd.Teğmen R.Avni

Oral Ömer Ergani 1900 29328

Harpokulu Kadrosunda

P.Yd.Teğmen Zülfikar Zülfikar Ergani

Maden 1895 25764

1.Tüm. 159.

Al.9.Bl.Tk.K.

03.7.1921'de Karakuyu'da şehit oldu

J.Üsteğmen Ahmet

Fethi Mustafa Ergani 1883 J.

1311

Karaman Jandarma Tbp.

14.4.1921'de Yenişehir'de şehit oldu P.Üsteğmen Yunus

Şahin

Bey Ergani 1869

1312- P-589

Kiğ.Ask.Şb.Reis Vekilliği Tb.Yd.Yzb.

Ahmet

Nazif Yusuf Ergani 1895 36338

2. Tüm. Hücum Tb. Tabibi Er M.Sait Atay Hüseyin Ergani 1310

Er

O. Kemal

Alalay Hüseyin Ergani 1306 Er Arif Abbas Ergani 1312 Er Şehmus Sadun Egani 1301 Er

Muhacir

Esat Fehmi Ergani 1300

Sinif ve

Rütbesi Adi

Soyadi Baba

Adi Memleketi D.Tarihi

Sicil No

Birlik ve Görevi Katildiği Muharebe ve Şehit Olduğu Yer Muhlis Musa

Akcan

ÜsteğmenP. 1898 1333-P 79 23.Tüm.159 Al.5 Bl. Kom.

Paşa Mehmet

Oğuz P.Yd.

Teğmen 1898 19161 16. Tüm. 64

Al.1. Bl.Tk.K.

Bekir Sıtkı Selahattin

Teğmen P. 1900 24174 14 ve 18. Al.1.Tb.Emir Sb.

Ömer R. Avni

Oral P.Yd.

Teğmen 1898 1900 Harpokulu

Kadrosunda Zülfikar

Zülfikar P.Yd.

Teğmen 1895 25764 1.Tüm. 159. Al.9.Bl.Tk.K.

Mustafa Ahmet

Fethi

Üsteğmen J. 1883 J. 1311 Karaman

Jandarma Tbp.

Şahin Yunus Bey

Üsteğmen P. 1869 1312-589 Kiğ.Ask.Şb.Reis

Vekilliği

03.7.1921’de Karakuyu’da şehit oldu 14.4.1921’de Yenişehir’de şehit oldu

Yusuf Nazif

Tb.Yd.

Yzb. 1895 36338 2. Tüm. Hücum

Tb. Tabibi Hüseyin

M.Sait

Er Atay 1310

O.Kemal Alalay Er

Ergani Ergani Ergani

Ergani Ergani Maden Ergani Ergani

Ergani Ergani Ergani 1306 Hüseyin

Abbas Arif

Er Ergani 1312

Sadun Şehmus

Er Ergani 1301

Fehmi Muhacir

Er Esat Ergani 1300

(30)

Ergani şehit ve gazilerine diğer örnekler Amidi köyünden Halil Bakay anlatıyor.

Halil Bakay’ın 6 amcası (Usan, Bekir, Bektaş, Yusuf,Muhammed) Gelibolu ve Bağdatta şehit düşmüştür. Babası Ali Çavuş Gelibolu’da 3 yıl savaşmış, 3 yıl da Rusta’da esir kalmıştır. Bu köyden 77 Gelibolu şehidi bulunmaktadır.

Ergani Bozyer köyünden İhsan Yaşar’ın dedesi Abbas Yaşar, Mustafa Tuna’nın dedesi Hüseyin Tuna, Abbas Şahin, Zilan’dan Paşa Kaya, Gelibolu gazisidir.

Erganili Yazar Şehmus Aslan’ın dedesi ve 5 kardeşi Sarıkamış’a gidiyor, bunlardan sadece Osman Yiğit 7 yıl Rusya’da esir kaldıktan sonra dönüyor.

Mehmet Oğuz (Başo Mehemet)* 1899-1986

Mehmet Oğuz

Alman generallerin Osmanlı ordusu başında olduğu o dönemde bir Alman generalinden eğitim aldıktan sonra Çanakkale’ye gönderildi.

İstiklal Harbine katılmak için cepheye gitti. Sakarya ve Afyon’da savaştı.

Afyon’da bir bacağını delip geçen bir kurşun yarasıyla “Gazi” unvanını ve İstiklal Savaşı Gazisi madalyası aldı.

Bahri Hamza

Er Ergani 1306

Abdullah Abdurrahim

Er Ergani 1309

Ahmet Mehmet Çeri

Er Ergani 1313

Abdullah Mehmet

Er Ergani 1309

Tatar Süleyman

Er Ergani 1312

Hafis Ali Mustafa

Er Ergani 1312

İbrahim Abdulkadir

Er Ergani 1314

Sinif ve Rütbesi Adi Soyadi Baba Adi Memleketi D.Tarihi

(31)

09 Eylül 1922. Türk Ordusu” İzmir’de Pasaportta konağindan Yunan bayraği indirildi. Türk bayraği asildi. Asan kişi de, Ergani’li Reşo Çavuşdur

İstiklal Madalyası sahibi ‘Kürt Reşo‘ lakaplı Süvari Çavuş - Mehmet Reşat Nazlı, (Kalpaklı)

İzmir’de 9 Eylül 1922’deki Büyük Taaruz sırasında Yunan Bayrağını in- dirip Türk Bayrağı’nı göndere çeken Diyarbakırlı Süvari Çavuş Kürt Reşo’nun İstiklal Madalyası, 40 yıl sonra Ergani İlçesi’nde yaşayan oğlu Zül- küf Nazlı’ya verildi.

(32)

Sahabe kenti Ergani

1889 yılında Şemseddin Sami tarafından yazılan Kamus-u Alamda Ergani’den bahsediliyor.

Ergani sancağında büyük peygamberlerden bir iki zatın makamları ile Peygamberin (SAV). sahabelerinden ve ünlü evliyalardan birkaç zatın mübarek türbeleri de bu sancakta bulunup halkın ziyaret yerleridir (s.110).

Burada dikkat çeken bir nokta Zülkifl ve Enuş peygamberleri biliyoruz.

1889 yılında Ergani’de sahabe varlığından söz ediliyor.

Bugün biliyoruz ki Alitaş köyünde 1, İncehıdır’da 1, Bozyer’de 2, Hilar yakınında 1 (Şeyh Suvar = Atlı sahabe), Kesentaş’da 2, Otluca’da 1, Selman’da 1 sahabe, Usluca’da 1 sahabe medfundur (32).

Tarihi kaynaklarda Güzel Ergani

1889 yılında Şemseddin Sami tarafından yazılan Kamus-u Alamda Ergani şu şekilde anlatılıyor:

Diyarbekir ilinde ve Diyarbekir kentinin yaklaşık 50 kilometre kuzeybatısında sancak merkezi bir kent olup, Dicle’nin yakınında gayet güzel ve gönüllerde yer tutan bir mevkide vaki’dir. Takriben 7 000 bir ortaokul ve iki ilkokulu, bazı eski istihkam yıkıntıları i üç büyük eski i [sarnıcı], bir taş ve birkaç ahşap köprüsü ve birkaç bağ ve bahçesi ve gezi yerleri vardır. Meyveleri ve şarabı meşhurdur. Havası gayet güzel olup, yazın hava değişimi için Diyarbekir’den gidenler olur. Kal’a’nın üzerinde Zülküfil nebi(as)ın makamı bulunur,. Kasabanın iki saat güneybatısında kayanın içine oyulmuş büyük bir mağara bulunup, içinden lezzetli bir su akar.

Toprağı oldukça bitek ve verimlidir. Başlıca ürünleri buğday, arpa, susam, pirinç vs hububat ile pamuk, ipek kozası, üzüm vs. meyvelerden ibarettir (s.109-110) (32).

1937 yılına ait bir kitapta Ergani yeni kurulmuş temiz bir kasabadır. Rakımı 1000’den fazla olduğundan havası serttir. Yazın Diyarbekirliler buraya sayfiyeye gelirler (42).

Zülküf Nazlı madalyayı alırken

(33)

1946 yili Ergani

“Diyarbakir Sayfiyesi: Ergani

Bilmeyenler için, Diyarbakır’ın kulaktan kulağa üç şeyi meşhurdur: Yılan akrep, karpuz kavun ve sıcak.

İki sene en harap bir evde oturduğum halde yılan akrep sokanı da pek işitmedim. Bu kısım mubalağa. Karpuz kavuna diyecek yoktur. Ancak belediyenin fiyatları kontrol ettiği müddetçe. Yoksa bunlar birer cehennem meyvesi oluyorlar.

Sıcağa gelince: gerçi Akdeniz sahilleri ve Adana kadar sıcağı pek yoktur.

Ancak insan bunalıp bir zerrecik hava aradığı, çok güzel olan suyundan testilerle içip bayğın kaldığı günler olur. Bu güzel su da olmassa hakikaten halimiz haraptı.

Bu kadar fazla şikâyet edilecek sıcağı olmamasına mukabil, bundan bile korunacak sayfiyeleri çoktur. Bir kere bağlar mıntıkası en aşağı beş altı derece farkeder. Gazi köşkü tarafları da vasıtai nakliye olduktan sonra mükemmel istirahet yeridir.

Ben bu yazımda asıl, Diyarbakır’ın sayfiyesi olabilecek durumda bulunan Ergani’den söz açacağım.

Bini aşan rakımı, eteğine yaslandığı yüksek dağların daimi esen şimal ve batı rüzgârları, her tarafını kaplayan bahçeler, şelaleler, su sesleri içinde hakiki bir yaz şehiri olan Ergani, Diyarbakır’ın yakınlığı dolayisiyla mükemmel bir banliyö sayfiye olabilir.

Mesala istanbul ile Yalova, Pendik, Florya; Ankarada Kayaş, Mamak nasıl yakın sayfiye gezi yerleri ise, yolu yakında daha iyi yapılacak olan Ergani, gerek kara yoluyla gerek şümendüferle bağlı, günlük veya daimi sayfiye olabilir. Vaziyeti yerinde olan memurlar yaz müddetince orada oturup her sabah gidip akşam dönecek otobüslerle veya maşrandizle Diyarbakır’a gidebilirler. Hele yaz münasebetiyle tek mesai olunca öğle sonunu Ergani bahçelerinde püfür püfür rüzgar altında, serin ağaçlıklar içinde soğuk havalarda geçirebilirler.

Daha ufakçaları, hafta başlarında gelmek ve hiç olmazsa iki gün rahat geçirmek imkânını bulabilirler.

Bunu hemen hayal etmeyin. Bugün bile ergani ve Çermik’e gidip gelenler pek çoktur. Erganide oturulabilir iki otel vardır. Lokantaları pek temiz ve iyidir.

Bahçeleri, suları, köyleri yakındır. Çermiğe kaplıcalarda gidip gelinebilir. Velhasıl az bir himmetle burası bir sayfiye banliyösu olabilir.

Bu yaz Ergani’de açılan çocuk kampına gelenler, manzarasına ferah ve açık görünüşü, bahçelerinin sık yeşilliği, temiz ve serin havasıyla bu kasabaya hayran kalmışlardır. Hele yakın köylerine, yukarı bahçelerine gidebilmek imkânını bulanlar, hiç ayrılmak istememişlerdir.

Daha evvelki yazılarımızda bahsettiğimiz Zülküf dağının eteklerinde Beşiktaş bahçeleri, fevkalede suyuyla Çiftepınarlar eski Ergani bahçesi, kasaba üstünde eşhasa

(34)

ERGANİ ÇARŞISI

ait ayrı ayrı, havuzlu bahçelikler, hepsi sıcak yaz günlerinin sınağı olabilir. Yakınlarda Gülbaran bahçesi, çocuk kampının kurulduğu bahçe, Bay Celil çiftliği yakın mesire yerleridir.

Kalhana ve Herbeto köyleri meşhur Boğaz çayının kenarında söğütlükler ve çimenliklerle doludur.

Yeşilliğin pek bol olmamasına rağmen Hilar köyünde çok şeyanı dikkat antika harabeler vardır.dağ köyleri, hepsi serin, hepsi yeşilik, hepsi ferah ve temiz havalıdır. Esasen nefis Ergani’de bile insan ufuklara doğru bir nefes alma ferahlığı, Karacadağ’a kadar kaybolan geniş ovanın açıklık ve enginliğiyle mest olur.

Kasabada çok zarif ve temiz bir halkevi binası, serin ve havuzlu bir halkevi bahçesi, ayrıca belediye bahçesi vardır. İnsan günün her saatinde buralarda serin bir ağaç altı, gölgelik bir havuz başı, soğuk bir su ve sohbet edecek dost bulabilir.

Hele yakınlardaki Buğaz köyü dünyanın belki de en güzel yerlerinden biridir.

Gelecek yazılarımızdan birinde Buğaz’a bir kır gezintisinden bahsedeceğiz (39).

“Erganinin Zülküf Daği

Tren Diyarbakır’a gelirken de, giderken de Ergani’den gece geçer. Bu yüzden muhiti tanımayanların hemen hepsi Ergani’nin uzaktan göz alan heybetli ve sevimli manzarasını bilmezler. Ufkun kaybolduğu geniş bir ovaya bakan dik ve yalçın bir dağ eteğine gömülmüş yemyeşil bir kasaba. Kışın bile ağaçlar beyaz binalarının hemen bütün görünüşünü saklar.

Dağla bu tepeler arasındaki ovada kışın fevkalâde kayak sporu yapabilecek meyilli ovalar ve yazın yemyeşil bahçelerle her taraftan akan sular vardır. Zaten Erganinin her tarafı bahçedir, her tarafından şarıl şarıl sular akar. Hele bu dağın tepesindeki manastırda bir sarnıç suyu var ki, hem soğukluğu hem derecesi bakımından en iyi sulardan biridir.

Baharda burası tam bir sayfiye yeri hem bu şekil kısırların akın ettiği bir uğrak oluyor (40).

(35)

(36)

1899 yılında Şemseddin Sami Kamus-u alam’ında Ergani için münbid ve mahsuladar olup başlıca mahsulatı buğday,arpa,susam,pirinç vs. hububatla pamuk, ipek kozası, üzüm vs. meyvelerden ibarettir der (11).

1937 yılına ait bir kitapta İstasyon boyunda ve bağlar denilen yerde üzüm bağları vardır denmektedir. Eğil’de geniş üzüm bahçeleri, Erganide geniş üzüm bağları olduğu ifade edilmektedir (12).

1967 il yıllığına göre

Ergani ilçesi: Zülküfül Dağı’nm güney dibinde hafif bir. Yamaç üzerinde kurulmuş, arkasını Dutdibi Dağı’na vermiş Ergani kasabasının doğu ve batısını geniş meyve ve sebze bahçeleri kaplamıştır. Eosen kalkerlerinden meydana gelen bir tepenin dibinden çıkan Çifte - pınar suyunun suladığı bu bahçelerde iyi meyve ve sebze yetişir. Erik, armut, elma, kiraz, vişne, kaysı, çok badem, ceviz, incir, ayva, nar, patlıcanı meşhurdur, denir.

1967 il yıllığına göre

Ergani’nin doğu ve batısını meyve ve sebze bahçeleri kaplamıştı. Erik, Armut, Elma, Kiraz, Vişne, Kayısı, Badem, Ceviz, İncir, Ayva ve Nar başlıca meyvelerdi

2002 yılı üzüm üretimi.