8 Nisan 2003 B‹L‹MveTEKN‹K
B ‹ L ‹ M V E T E K N L O J ‹ H A B E R L E R ‹
Dünya’n›n iki kutuplu (dipol) bir manyetik alan› oldu¤unu, yönlerini manyetik alan çizgilerine göre belirleyen kufllar bile biliyor. Ancak, araflt›rmac›lar›n korkulu rüyalar› gerçek ç›karsa, yak›nda bu alan›n varl›¤›n› insanlar bile bilmeyebilir. Neden basit: Son 150 y›ld›r Dünya’y› saran ve Günefl’ten gelen yüklü parçac›klarla kozmik ›fl›nlara karfl› kalkan görevi yapan manyetik alan, giderek zay›fl›yor. Araflt›rmac›lar›n hesaplar›na göre bu alan, içinde bulundu¤umuz biny›lda tümüyle ortadan kalkabilir. Kalkan›n ortadan kalkmas›, gezegenimiz ve de elbette üzerinde yaflayan canl›lar için, Günefl’ten ve uzay bofllu¤undan kaynaklanan parçac›k
bombard›man›n›n fliddetlenmesi anlam›na geliyor. Bu bombard›man›n, uygarl›¤›m›z›n üzerinde kurulmufl oldu¤u elektronik altyap›ya verece¤i zarar bir tarafa, afl›r› radyasyonun yol açaca¤› kanser ve genetik mutasyonlar› düflünmek bile korkutucu.
Sevindirici haberse, manyetik alan›n ancak geçici olarak ortadan kalkmas›. Alan›n kaybolmas›, manyetik
kutuplar›n yer de¤ifltirme sürecinde orta noktaya karfl›l›k geliyor. Yer de¤ifltirme (tersinme)
tamamland›¤›nda pusulalar›n ibreleri kuzey yerine güneye, Antarktika’ya yönelecek. Eski kayalar içine hapsolmufl manyetik mineraller, dünyam›z›n son 500 milyon y›l süresince yüzlerce kutup tersinmesi yaflad›¤›n› gösteriyor. Gelgelelim, bu tersinmelerin ortaya ç›k›fl zaman› ve ortalama süreleri konusunda bir düzen gözlenemiyor. Dolay›s›yla, kimse
gelecek tersinmenin tarihi konusunda kesin bir fley söyleyemiyor. Jeofizikçilerin büyük ço¤unlu¤u,
gezegenimizin manyetik alan›n›n, merkezinde 2200 km kal›nl›¤›nda bir erimifl demir katman›n›n hareketinden
kaynakland›¤› görüflünde. Ancak, yak›n zamana kadar çekirdek dinami¤inin incelenmesine elverecek düzeyde bilgisayar yaz›l›m› bulunmad›¤›ndan, çekirdek dinamikleri ve etkilerinin simulasyonu yap›lam›yordu. fiimdiyse, yaln›zca çekirdek hareketlerinin simulasyonunu de¤il, kutup
tersinmelerinin zaman› konusunda da tahmin yapabilecek programlar gelifltirilmifl durumda. Simulasyonlar›n baz›lar›nda iki tersinim aras›ndaki aral›k 1200 y›la kadar (jeolojik zaman ölçülerinde, ancak göz aç›p kapamaya yetecek bir süre) düflüyor.
Geçti¤imiz y›l, Paris Jeofizik Enstitüsü’nden Gauthier Hulot ve arkadafllar›, uydu gözlemlerinden yararlanarak çekirde¤in üst katmanlar›ndaki manyetik alan de¤iflimlerini incelemifller. Araflt›rmac›lar, Afrika’n›n güney ucunun derinliklerinde manyetik alan çizgilerinin, yeryüzüne yönelecek yerde merkeze do¤ru dald›¤› küçük bir bölge
belirlemifller. Benzer baz› bölgeler, kuzey kutbu yak›nlar›nda da toplanm›fl görünüyor. Hulot, Dünya’n›n manyetik alan fliddetindeki azalmay›, büyük olas›l›kla erimifl demir katman› içindeki girdaplardan kaynaklanan bu ters alanlar›n genifllemesine ba¤l›yor. Nitekim, baz› bilgisayar
simulasyonlar›nda, bu bölgelerin kontrolsüz büyümesi, manyetik kutuplar›n tersinmesine bile yol aç›yor. Beklenebilece¤i gibi, manyetik alan›n yitimine çareyi bilimadamlar›ndan önce Hollywood buluyor.
Ülkemizde yeni vizyona giren “Core” (Çekirdek) adl› filmde gezegenimizi bir radyasyon felaketinden korumay› amaçlayan hükümetler birleflerek, 2900 kilometre kal›nl›¤›ndaki manto tabakas›n› delip geçecek ve çekirde¤in Günefl yüzeyindeki ölçülere yak›n s›cakl›¤›na dayanacak bir araç yapt›r›yorlar. Gözüpek mürettebat›n görevi, erimifl demir katman› içinde nükleer bombalar patlatarak, normal ak›fl›n› bozan girdaplar› ortadan kald›rmak. Yaflamlar›n›, günümüz teknolojisinin çok ötesindeki Jules Verne çözümlerinden daha sa¤lam güvencelere ba¤lamak isteyenler içinse bilimadamlar›n›n iyi haberleri var: Bir kere, azalan dipol alan fliddeti, mutlaka kutup tersinmesi olacak anlam›na gelmiyor. Simulasyonlarda da alan içindeki say›s›z küçük düzensizlikten rastgele birkaç›, büyüyüp tersinmeyi tetikleyebiliyor. Kald› ki, Dünya’y› çevreleyip kalkan görevi yapan “çevresel” alanlar, tüm manyetik alan›n yaln›zca %10’unu oluflturuyor ve son simulasyonlara bak›lacak olursa bunlar, bask›n dipol alan›n›n zay›flamas›yla birlikte kuvvet kazan›yor. Yani Kalkan› tutan kol zay›flad›kça, kalkan kal›nlafl›yor!. Yüreklere su serpen bir baflka bulguysa, geçmiflte canl› türlerinde görülen büyük yokolufllar›n hiçbirinin manyetik kutup tersinmeleriyle örtüflmemesi. California Teknoloji Enstitüsü’nden jeofizikçi Joseph L. Kirschvink’e göre “tersinmelerin bir biyolojik etkisi olsa bile, anlafl›l›yor ki bizler bunu atlatabilmek için
evrilmifliz”.
Scientific American, Kas›m 2002
