Dünyan›n bütün ülkelerinde dep-rem, sel, yanarda¤ patlamas›, tsuna-mi, 盤 düflmesi gibi do¤al afetler ya-n›nda temiz su gereksinimi, yeralt› su-lar›n›n tuzlanmas› ve kirlenmesi, ku-rakl›k ve çölleflme, erozyon, g›da ge-reksinimi, iklim de¤iflimi, deniz sevi-yesinin yükselmesi, çevre kirlili¤i gibi yerküreyle ba¤lant›l› olaylar›n son y›l-larda giderek artt›¤›, bunun da top-lumlarda bezginlik ve psikolojik çö-küntü yaratt›¤› araflt›rmalarla ortaya konmufltur. H›zl› kentleflmeyle büyük insan kitlelerinin do¤al dengede ya-ratt›¤› olumsuzluklar yukar›dakilere eklenince, adeta görünmez nedenle-rin toplumlar› ve ülkeleri kötüye do¤-ru itti¤i gözlenir. Yerbilimlerine ya-banc› olmayanlar için bu kötüye gidi-flin temel kayna¤›, do¤aya yabanc›lafl-ma ve yerküre hakk›ndaki bilgisizlik-tir. Bu tan› gerçekte sorunun tedavisi-ni de gösterir. Burada yerbilimleri kavram›n›n yer sisteminin tümünü kapsayacak en genifl anlamda kulla-n›ld›¤›n› belirtmek gerek.
Birleflmifl Milletler (BM) Genel Ku-rulu, 5 Kas›m 2005 tarihli toplant›s›n-da, 2008 y›l›n› oybirli¤iyle Uluslararas› Yer Y›l› ilan etmifl ve böyle bir uygula-madan beklentilerini de üç ana bafll›k alt›nda toplam›flt›r:
• ‹nsan yaflam› ve yüksek yaflam kalitesi için yerküreyi yak›ndan tan›-man›n önemi konusunda toplumda ve
bireylerde daha çok “fark›ndal›k” ya-ratmak.
• Yerbilimlerinin topluma katk›lar› konusunda ulusal e¤itim sistemlerinin harekete geçmesini sa¤lamak.
• Yerbilimlerinin toplumsal önemi konusunda karar vericilerdeki anlay›fl› güçlendirmek.
Özetle, BM do¤al ve do¤al olmayan afetlerden korunmak için sokaktaki in-sanlar›n e¤itilmesini, her düzeydeki e¤itim programlar›nda yerbilimlerine yer verilmesini ve bütün planlama ça-l›flmalar›nda yerbilim verilerinin dikka-te al›nmas› istiyor. Bu kapsamda yap›-lacak bütün etkinlikleri izleme ve yön-lendirme görevi, kurumsal ilgisi nede-niyle UNESCO’ya verilmifltir. BM’nin ald›¤› bu karar, gerçekte tüm bireylere ve kurulufllara yap›lm›fl bir sorumluluk ça¤r›s›d›r ve çok genifl bir arka plan› vard›r.
Yer Y›l› Düflüncesinin
Do¤uflu ve Kapsam›
Raporlar gösteriyor ki 1990’l› y›l-larda IUGS, UNESCO, INQUA, ESF, NATO vb. kurulufllar›n destekledi¤i uluslararas› bilimsel araflt›rma projele-rinin büyük ço¤unlu¤u deprem, çöllefl-me, deniz seviyesi sal›n›mlar› ve iklim de¤iflimleri baflta olmak üzere do¤al afetler ve afet riskleri alan›nda
olmufl-tur. Örne¤in, art arda gelen, büyük can ve mal kay›plar›na yol açan 1990 ‹ran, 1991 ve 1993 Afganistan, 1997 Belucistan, 1999 Marmara depremleri, Çin, Pakistan, Hindistan ve Endonez-ya’da s›k s›k görülen taflk›nlar, 1992-96 aras›nda en üst düzeye ulaflan ve çevresindeki ülkelere büyük zarar ve-ren Hazar Denizi’nin su seviyesinin yükselmesi, hem çeflitli araflt›rmalara konu olmufl hem de tehlikelerin boyut-lar›n› gözler önüne sermifltir. Do¤al afetlerin bütün dünyada artan riskleri, 30. Uluslararas› Jeoloji Kongresi’nde (Rio de Janerio, 2000) IUGS yöneti-mince özel olarak dile getirilmifl, bilim-sel araflt›rmalar›n yetmeyece¤i, top-lumlar›n do¤a olaylar›na iliflkin ciddi flekilde e¤itilmesi gere¤i belirtilmifltir. Ayr›ca en büyük tehlike olarak artacak su gereksinimine dikkat çekilmifltir. ‹lerleyen aylarda IUGS daha önce ger-çeklefltirilen ve çok baflar›l› sonuçlar› olan 1957 Uluslararas› Jeofizik Y›-l›’ndan esinlenerek, onun 50. y›l›nda da benzer bir giriflimin yap›labilece¤i, 2007’nin “Uluslararas› Yer Y›l›” ilan edilece¤i, böylece toplumlar›n dikkat-lerinin do¤al olaylara çekilebilece¤i düflüncesini yaymaya bafllam›flt›r. Ça¤-r› yank› bulmufl ve Çin Halk Cumhuri-yeti 2001’de BM’e, 2007’nin Uluslara-ras› Yer Y›l› (UYY) olarak ilan edilmesi için resmen baflvurmufltur. Bu baflvu-ruyu ilk anda aralar›nda Türkiye’nin de bulundu¤u 32 ülke desteklemifl ama konu BM gündemine ancak 2005’te al›nabilmifltir. Bu arada, y›l ila-n› giriflimi, 31. Uluslararas› Dünya Je-oloji Kongresi’nde (Floransa, 2004) ge-nifl olarak tart›fl›lm›fl, olas› uygulama yöntemleri olgunlaflt›r›lm›flt›r. Bu tar-t›flmalar s›ras›nda üzerinde durulan en önemli konu, ilan edilecek böyle bir y›-l›n, toplumlar›n yerküre konusundaki e¤itimine gerçekten hizmet etmesi ol-mufltur. Öneri, Dünya Jeoloji Kongre-si’nde de oybirli¤iyle desteklenmifltir.
34 Haziran 2008 B‹L‹MveTEKN‹K
2008 UYY’nin Niteli¤i
ve Çal›flma Esaslar›
Baflka birçok örnekle birlikte, özel-likle 2005’in ilk aylar›nda olan ve çok büyük y›k›ma yol açan Endonezya’da-ki deprem ve tsunami ile New Orle-ans’› etkileyen Katrina kas›rgas›, 2008 Uluslararas› Yer Y›l›’n›n, yaln›zca an-ma, dikkat çekme ya da bellek olufltur-ma aolufltur-maçl› de¤il, do¤rudan ve genifl çapl› bir e¤itim giriflimi olmas›n› ve 2007-2009’u kapsamas› sonucunu do-¤urmufltur. Karara göre 2008 simgesel olup etkinlikler 1 Ocak 2007 ile 31 Aral›k 2009 aras›nda her ülkede, ülkelerin kendi çabalar›yla sürdü-rülecektir. Kuramsal olarak, bü-tün dünyada bulundu¤u tah-min edilen 450.000 yerbilim-cinin ‘‘do¤an›n kaynaklar›n›n s›n›rl› olmad›¤› ve kiflisel mutluluk için yerküreyle ba-r›fl›k yaflanmas› gerekti¤i me-saj›n›” 6,5 milyar kifliye ilet-mesi arzu edilmektedir.
Karar›n hemen ard›ndan IUGS ve UNESCO, 2008 UYY Gi-riflimi’ni yürütecek bir ekip olufl-turmufltur. Ekibin baflkanl›¤›na da fikrin babas› ve 2000-2004 aras›nda IUGS Baflkan› olan Prof. Dr Eduardo de Mulder getirilmifltir. Temsili UYY etkinlikleri 1 Ocak 2007’de, Londra ve Hindistan’da ayn› zamanda, yerküre-nin yafl›na atfen her biri bir milyon y›-l› simgeleyen 4500 balon uçurularak bafllat›lm›flt›r. UYY Giriflimi’nin merke-zi ve sekreteryas› Norveç’teki Trond-heim kentindedir ve giderlerinin bir bölümü Norveç taraf›ndan karfl›lan›r. Baflka birçok ülke de parasal destek vermektedir. Tescilli bir logosu, BM ve UNESCO nezdinde resmi temsilcileri vard›r. Temel sloganlar› “toplum için yerbilimleri” ve “avucumuzdaki dün-ya”d›r. Merkezin as›l rolü, de¤iflik ül-kelerdeki çal›flmalar› izlemek, topla-mak ve bunlar› baflka ülkelere aktara-rak ulusal ve yerel boyuttaki etkinlik-lere örneklerle destek ç›kmakt›r. Ken-di ulusal UYY komitesini oluflturan ül-keler Genel Merkeze baflvurur, iflbirli¤i anlaflmas› imzalar ve logo kullanma iz-ni al›r. fiimdilik 70 ülke etkin olarak organizasyonun içindedir. 26 ülke de ön baflvurusunu yapm›flt›r. Türkiye, UNESCO çat›s› alt›nda UYY eylem
ko-mitesini ilk kuran ülkeler aras›nda olup, 7 Mart 2007’de gerçeklefltirilen ulusal çal›fltayda yol haritas› çizilmifl-tir. Etkinliklerin bafl aktörleri UNES-CO-Tr, yerbilimci çal›flt›ran kamu ku-rumlar› (MTA, DS‹, TPAO, E‹E‹, TK‹, TÜB‹TAK vs.), belediyeler, üniversite-ler, TMMOB ve ilgili meslek kuruluflla-r›d›r. Her kurum ve kurulufl UYY et-kinli¤ini kendi ad›na kendi bütçesiyle gerçeklefltirir. Ulusal komiteye bilgi ve-rir ve logo kullanma izni al›r.
Etkinliklere Kat›l›m,
Bireylerin ve
Kurumlar›n
Yapabilecekleri
2008-UYY etkinliklerini gerçeklefl-tirecek aktörlerin bafl›nda yerbilimciler olmas›na karfl›n hedef kitle, BM kara-r›nda da belirtildi¤i gibi bütün toplum katmanlar›d›r. Üretilmifl bilgilerin top-lum içine yay›lmas› kitle iletiflim araç-lar›yla olur. Dolay›s›yla 2008-UYY’nin öteki bafl oyuncular› yerbilimciler, ku-rum ve kurulufllar, özellikle de bas›n-yay›n kurulufllar›d›r. Herkes yöntemle-rini olanaklar›na göre kendi belirler.
UYY etkinlikleri daha 2004’teki Floransa toplant›s›nda “bilimsel arafl-t›rma” ve “toplum e¤itimi” fleklinde ta-sarlanm›fl ve önemi nedeniyle ikincisi-ne a¤›rl›k verilir olmufltur. Her iki program yerkürenin bütün özellikleri-ni içeren on ana bafll›k alt›nda
sürdü-rülmektedir. Kuflkusuz bilimsel araflt›r-ma olaraflt›r-maks›z›n bilgi üretilemez ve yer-küre de ö¤renilemez. Bunlar her ko-flulda sürdürülecektir. Anca, flu an da-ha acil olan mevcut bilgilerden toplum-lar›n yararlanmas› ve dünyan›n talan edilmesinin yavafllat›lmas›d›r.
Gerek araflt›rma gerekse e¤itim on ana bafll›k alt›nda verilmektedir. Türki-ye ulusal eylem komitesi, ülke gereksi-nimlerini göz önüne alarak on konu-nun her birinde ayr› çal›flma gruplar› oluflturmufltur. Çal›flma gruplar›n›n üye say›lar› 8-12 aras›nda de¤iflir ve katk›da bulunmak isteyen herkese aç›kt›r. Gruplar ve çal›flma konular›
flöyledir: 1. Yeralt›suyu 2. Do¤al afetler 3. Yer ve sa¤l›k 4. ‹klim 5. Do¤al kaynaklar 6. Büyük flehirler ve kentleflme 7. Yer içi 8. K›y› ve denizler 9. Toprak 10. Yer, yaflam ve kültür Dikkat edilirse bu konular›n her biri çok ayr› uzmanl›k alanlar› ve hatta ayr› üniversite bölümlerinin alanlar›d›r. Baz›lar›nda birlefltirme ya-p›lm›flt›r. Buna karfl›n ilk ve orta ö¤re-tim ça¤›ndakilere bu konular›n ö¤retil-mesi güçtür ve özel yöntemler gerekti-rir. Do¤aya iliflkin fliir, kompozisyon ve resim yar›flmalar›yla genç kuflaklar›n motivasyonlar› artt›r›lmaya çal›fl›lmak-tad›r.
Ç›¤l›k ve Ça¤r›
Yukar›da adlar› verilen on konu, do¤rudan yerküre üzerindeki canl› cans›z bütün varl›klar› içine al›r. Dün-yam›z›n yaflan›r olmaktan ç›kmas›, sa-y›lan bu alanlardaki kötüleflmeler yü-zünden kolay ve yak›n bir risk duru-muna dönüflmüfltür. Son y›llardaki ye-rüstü ve yeralt› sular›n›n azalmas› ve büyük kentlerdeki su s›k›nt›lar› bunun basit örnekleridir. Ne yap›p edip yer-küre ve yeryer-kürenin yaflam üzerindeki rolü toplumlara anlat›lmal›d›r. Bu gö-rev hepimize düflmektedir.
N i z a m e t t i n K a z a n c ›
UNESCO Türkiye Milli Komisyonu Yerbilimleri ‹htisas Komitesi Koordinatörü, Ankara
35
Haziran 2008 B‹L‹MveTEKN‹K yerYili 5/25/08 7:14 PM Page 35
