TOPRAKLAR. ( 28 Aralık 17 Ocak )

COĞRAFYA

TOPRAKLAR

( 28 Aralık – 17 Ocak )

Fiziksel Ayrışma : Kurak ve soğuk iklim bölgelerinde kayaçların kimyasal yapısı değişmeden parçalanarak fiziksel değişime uğraması ile oluşur. Kurak - sıcak bölgelerde günlük ve yıllık sıcaklık farkı fazladır. Bu nedenle taşların genleşip büzüşmesi zamanla çatlamasına ve parçalanmasına neden olur. Soğuk bölgelerde de suyun taşların bünyesine sızması, bu suyun donması ve taşları çatlatması ile oluşur.

Çöllerde

, karasal ve soğuk iklim bölgelerinde fiziksel ayrışma fazladır.

Kimyasal Ayrışma : Nemli ve sıcak iklim bölgelerinde su, kayacın içindeki mineral maddelerin çözünmesine neden olur. Su mineral maddelerin kimyasal yapısını dağiştirerek kayaçları çözündürür. Yeryüzünde kireç taşı, alçı taşı ve kaya tuzu gibi kayaçların yaygın olduğu yerlerde kimyasal ayrışma görülür. Yağışın bol görüldüğü Ekvatoral iklim, Ilıman Okyanusal iklim ve muson iklim bölgelerinde kimyasal ayrışma fazladır.

Biyolojik Ayrışma: Bitki örtüsünün gür olduğu bölgelerde bu tür ayrışmaya rastlanılır. Bu ayrışmada bitki kökleri de taşların parçalanmasında etkindir. Kılcal damarlar şeklinde taşların bünyesine giren kökler, bitkilerin büyümesi ile birlikte büyür ve taşları çatlatarak toprak oluşumuna yardımcı olur. Bitki köklerinden çıkan salgılar da buna katkı sağlar.

Yukarıdaki haritada numaralandırılarak koyu renkle gösterilen alanların hangilerinde, toprak oluşumunu sağlayan kimyasal ayrışmanın daha hızlı gerçekleşmesi beklenir?

A) I ve II B) I ve V C) II ve IV D) II ve V E) III ve IV

Toprak Oluşumunu Etkileyen Faktörler

Nemli ve sıcak iklim bölgele- rinde kimyasal yollardan top- rak oluşumu hızlı gerçekle- şirken, kurak ve soğuk iklim böl-gelerinde mekanik yollar- dan toprak oluşumu yavaş gerçekleşir. Yağışın fazla oldu- ğu yer-lerde toprak yıkandığı için ü-zerinde tuz ve kireç birikimi görülmez. Kuraklığın görüldüğü yerlerde ise

yıkanma yeterli olmadığından toprak yü-zeyinde tuz ve

kireç birikimi fazladır.

Ana kayayı oluş- turan kayaçların bileşimi ve cinsi toprak oluşma- sında etkilidir.

Granit gibi kayaç- ların parçalanma- sı zordur. Toprak oluşumu geç ger- çekleşir.Kalker gi- bi taşların olduğu yerlerde toprak oluşumu da hızlı gerçekleşir.

Kayaçların ayrış- ması ve toprağa dönüşebilmesi ve katmanlarının oluş-ması için yüzlerce hatta binlerce yılın geçmesi gerek- mektedir. Örne- ğin, 1 cm kalınlı- ğında toprağın oluşması için en az 100 -150 yılın geçme-si gerekir.

Eğimli arazilerde bitki yetişmesi ve suyun tutulması zordur. Bu nedenle buna benzer yerlerde toprak kalın- lığı azdır. Yükseltinin olduğu yerlerde, ya- maçtan doruğa doğru çıkıldıkça yağış ve sı- caklık koşulları de- ğişir. Buna bağlı ola- rak yamaç boyunca farklı toprak türleri oluşur.

Bitkiler toprak yüzeyinde humusu oluşturur. Bitki kökleri ile toprağı tutar ve toprağın aşınmasını engeller.

Toprakta yaşayan tavşan, köstebek, tarla faresi ve solucan gibi canlılar toprağın üstündeki humusu derinlere taşır, derinlerdeki toprağı da yeryüzüne çıkarır. Böylece toprak havalandırılmış olur.

Ayrıca ağaçlar ile diğer bitkiler kökleri ve gövdeleri ile kayaçları parçalarlar

I. Akarsuların taşıdığı farklı boyuttaki malzemeye bağlı olarak toprağın geçirgen özellikte olması

II. Kıyı yörelerindeki yağış artışına bağlı olarak topraktaki organik madde miktarının daha fazla olması

III. Eğimli alanlarda yamaçlar boyunca ufalanan malzemenin birikmesiyle taşlı toprakların oluşması

Yukarıdakilerden hangileri, toprak oluşumunda topografya- nın etkisini göstermektedir?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

D) I ve II E) II ve III

Vertisoller Rendzinalar

a.Zonal (Yerli) Topraklar:

İklim, bitki örtüsü, kayaların cinsi yerşekilleri ve organizmalar etkilidir. Bu tür topraklar oluştukları yerlerde gözlenen iklim ve ana kayaların özelliklerini yansıtır.

Lateritler: Sıcak ve nemli dönenceler arasındaki topraklardır. Kırmızı renklidir. Toprak, yağış fazlalığı nedeni ile aşırı yıkanmıştır. Humus bakımından fakirdir. Bitki örtüsü gürdür. Ekvator çevresinde yaygın olarak görülür.

Kırmızı Topraklar (Terra - rossa): Akdeniz ikliminin gözlendiği, kalkerli araziler üzerinde oluşan topraklardır.

Toprağın yapısında demir oksit bulunur. Bu nedenle toprak kırmızı renklidir. Akdeniz kıyılarında, Kaliforniya, Orta Şili, Cape Bögesi, Avustralya’nın güney batı kesimlerinde görülür.

Kahverengi Orman Toprakları: Humusça zengin olan bu topraklar Orta Kuşak’ta ve nemli iklim bölgelerinde görülür.

Podzol Topraklar: Mineral madde bakımından fakirdir. Yıkanma fazladır. Soğuk nemli iklim bölgelerinde iğne yapraklı ağaçlardan oluşan alanların topraklarıdır. Kuzey Avrupa İskandinavya Yarımadasında görülür.

Tundra Toprakları: Kışın donan toprak yüzeyi yazın çözülerek bataklık hâlini alır. Toprak yüzeyi yılın sekiz ayı buzla kaplı olduğu için üzerinde tarım yapılamaz. Tundra iklim bölgelerinde görülür.

Çöl Toprakları: Şiddetli buharlaşma ve yağış azlığı nedeniyle toprak yüzeyinde kireç birikimi fazladır. Çöl iklim bölgelerinde görülür.

Kahverengi ve Kestane Renkli Bozkır Topraklar: Yağış azdır. Toprak yüzeyindeki kireç A horizonunda birikmiştir.

Bozkır türü topraklar, Orta Kuşak yarı kurak iklim bölgelerinde görülür. Toprakta humus çok azdır.

Çernozyom (Kara Topraklar) Topraklar: Yerli topraklar içinde dünyanın en verimli olan topraklarıdır. Bu topraklar, humus yönünden zengindir. Karasal iklimin yarı nemli sahalarında çayır bitki örtüsü altında oluşmuş topraklardır.

Rusya, Ukrayna, Kanada ve Türkiye’de Kuzeydoğu Anadolu’da yaygın görülür.

• Çayır örtüsünün altında oluşurlar.

• Zonal topraklar içinde yer alırlar.

• Karasal iklimin yarı nemli alanlarında oluşurlar.

• Organik madde bakımından zengindirler.

Yukarıda bazı karakteristik özellikleri verilen toprak tipi aşa- ğıdakilerden hangisidir?

A) Çernozyom topraklar B) Kırmızı topraklar C) Podzol topraklar D) Laterit topraklar E) Kahverengi topraklar

Aşağıda bir toprak türüne ait bazı bilgiler verilmiştir.

• Yağışa bağlı yıkanma ve birikme süreci uzundur.

• Yaygın olarak kırmızı veya kırmızımsı renktedir.

• Bitki örtüsü gür fakat humus bakımından fakirdir.

• Sıcak ve nemli tropikal bölgelerde daha çok görülür.

Yukarıda bazı oluşum özellikleri verilen toprak tipi aşağıdakilerden hangisidir?

A) Laterit B) Terra-rosra C)Podzol

D) Çernezyom E) Vertisoller

b. İntrazonal Topraklar Bu tür topraklarda A ve C horizonları gelişmiştir. Toprak oluşumunda ana kaya ve yerşekilleri etkilidir.

Halomorfik Topraklar: Tuzlu ve alkali (tuzlu - sodalı) topraklar olarak iki gruba ayrılır. X Yarı kurak ve kurak iklim bölgelerindeki arazilerde sular içinde eriyik hâlinde bulunan tuz ve karbonatların, su buharlaşırken toprak üstünde ve derinliklerinde birikmesi ile oluşur.

Hidromorfik Topraklar: Taban su seviyesinin yüksek olduğu sazlık ve bataklık alanlarında oluşan topraklardır.

Kalsimorfik Topraklar: Kireç bakımından zengin olan bu tür topraklar yumuşak kireç taşı ve killi kireç taşı üzerinde oluşan topraklardır. Vertisoller ve rendzinalar olmak üzere ikiye ayrılır:

Vertisoller: Bu tür topraklarda, kil oranı çok fazladır. Kil, sıcaklık değerleri artınca çatlar ve üstteki çatlaklara küçük toprak parçaları dolar. Yağışın görüldüğü zamanlarda bu tür topraklar şişer ve alttaki küçük toprak parçaları tekrar yüzeye çıkar. Bu topraklara (dönen toprak taş doğuran topraklar - karakepir) vertisoller denir. Ayçiçeği tarımında önemli olan bu tür topraklara Türkiyede Trakya’da rastlanılır.

Rendzinalar: Koyu renkli olan bu tür topraklar yumuşak kireç taşları üzerinde oluşmuştur.

c. Azonal (Taşınmış) Topraklar: Dış kuvvetler tarafından taşınan materyallerin birikmesiyle oluşan topraklardır. Katmansız toprakları oluşturur.

Alüvyal topraklar: Akarsular tarafından farklı iklim bölgelerinden getirilen topraklardan oluşur.

Verimli topraklardır. Vadi tabanlarında ve deltalarda yaygınlardır. Çukurova ve Nil deltası örnek olarak verilebilir.

Kolüvyal topraklar: Dağlık alanların, eğimli yamaçlarında ufalanan materyallerin dağ

eteklerinde birikmesi ile oluşur. Bu oluşumlarda sel suları etkilidir. Dağ yamaçlarında aşınma devam ederse, geride büyük parçalar kalır. Bu parçalara da litosoller (taşlı topraklar) denir.

Regosoller: Volkanlardan çıkan malzemelerin (kum boyutunda) kolüvyal depolar üzerinde oluşan topraklardır. Nevşehir ve çevresinde bu tür topraklar bulunur.

Lösler: Rüzgârların taşıyıp biriktirdiği topraklardır.

Morenler: Buzulların taşıyıp biriktirdiği malzemelerden oluşan topraklardır.

Yukarıdaki topoğrafya haritasında taralı alandaki alüvyal topraklarda horizonların oluşmamasının nedeni

aşağıdakilerden hangisidir?

A) Eğimin azaldığı yerlerde oluşması

B) Mineral ve organik madde bakımından zengin olması C) Taban suyunun yüksek olması

D) Kil içeriğinin yüksek olması

E) Akarsuların getirdiği malzemelerle sürekli yenilenmiş olması

TÜRKİYE’DE TOPRAK TİPLERİ VE TOPRAK KULLANIMI

1. Zonal Topraklar (Yerli Topraklar) a. Kahverengi Orman Toprakları :

Karadeniz Bölgesi ormanlık alanları ile orman örtüsü bulunduğu yerlerde, b.

Kırmızı Akdeniz Toprakları (Terra - Rossa): Akdeniz, Ege Bölgeleri ile Güney Marmara Bölümünde görülür.

c. Kahverengi Bozkır Toprakları : İç kesimlerde görülür (bozkır

alanlarında).

d. Kestane Renklli Bozkır Toprakları :

İç kesimlerde görülür.

e. Çernozyom (Kara Topraklar):

Erzurum, Kars, Doğu Karadeniz dağlarında görülür.

Türkiye’de Başlıca Toprak Tipleri

2. İntrazonal Topraklar I. Kalsimorfik Topraklar (Kireçli

Topraklar) a. Vertisoller: Ergene Havzası, Muş,

Konya, Karacabey, Bafra Ovaları gibi II. Tuzlu Topraklar (Halomorfik

Topraklar): Tuz Gölü ve çevresi,

Konya Ovası 157 III. Hidromorfik Topraklar (Bataklık

Toprakları) Bataklık, sazlık ve taban su seviyesinin yüksek olduğu

kesimlerde

3. Azonal Topraklar (Taşınmış Topraklar)

a. Alüvyal Topraklar:

Çukurova, Bafra, Çarşamba, Küçük Menderes, Silifke, Amik, Konya, Niksar, Muş, Erzincan, Erzurum gibi

ovalarda görülür.

b. Kolüvyal Topraklar: Dağ yamaçlarında görülür

(Yamaç toprakları).

c. Regoseller: Ürgüp -

Göreme (İç Anadolu), Doğu Anadolu Bölgesinde

volkanik arazilerde görülür.

Toprağın Tarımda Kullanılması ;Tarım faaliyetlerinin yapıldığı topraklarda en fazla tahıl tarımı yapılır.

Baklagiller, şeker pancarı, yağlı tohumlar, yumrulu bitkiler, pamuk, sebze ve meyveler yetiştirilir.

Toprağın Hayvancılık Faaliyetlerinde Kullanılması ; Bozkır alanlarda küçükbaş hayvancılık (koyun), çalılıklar ve makilik alanlarda küçükbaş hayvancılık (keçi), çayırların görüldüğü alanlarda (Erzurum - Kars çevresi) büyükbaş hayvancılık (sığır), dut ağaçlarının fazla olduğu yerlerde ipek böcekçiliği, çam ormanları, çiçekler ile temiz su kaynaklarının olduğu yerlerde arıcılık faaliyetleri yapılır.

Toprağın Ormancılık Faaliyetlerinde Kullanılması ;

Asıl Orman Ürünleri: Tomruk, parke, mobilya, kâğıt, odun, sunta, ambalaj elde edilir.

Yan Orman Ürünleri: Reçine, tohum, kabuk, kök, çiçek, kozalak, sığla yağı, çıra, çam fıstığı ıhlamur, keçi boynuzu, defne yaprağı elde edilir.

Ormanlar;

• Hava içindeki dengeyi sağlar.

• Yer altı sularını düzenler.

• Toprağı korur

• Yaban hayvanlarını barındırır.

• Doğayı korur ve güzelleştirir.

Toprağın Sanayide Kullanılması ; Kilden; seramik, porselen, cam, çömlek, tuğla, kiremit üretilir. İnşaat sektörünün ihtiyacı olan tuğla, kiremit, seramik, fayans, çimento gibi mal-

zemeler için ülkemizin çeşitli yerlerinde de fabrikalar kurulmuştur.

Türkiye’de Erozyonun Etkisi : Erozyon, dış kuvvetler (rüzgâr, akarsu, selinti su gibi) tarafından toprağın verimli kesiminin bulunduğu yerden başka alanlara taşınmasıdır. Bu oluşum esnasında tarımsal verim azalır ve ekonomik anlamda sıkıntılar oluşur. Türkiye topraklarının yaklaşık yarısı çölleşme riski ile karşı karşıyadır. Çölleşme riski en fazla; Konya, Karapınar Şanlıurfa, Ceylanpınar Iğdır, Aralık’ta Orta risk grubunda; Tuzgölü havzası Ereğli, Karaman Mardin, Batman bölümlerinde görülür.

Bu oluşumlardan başka Türkiye topraklarının;

 Tarım arazilerinin %59’da,

 Orman alanlarının %54’de,

 Mera alanlarının %64’de

erozyonun ekisi altındadır. Çölleşme olayından önce bitkiler yok olur, erozyon olayı ile toprak kaybı ortaya çıkar.