MYKALE (SAMSON) DAGINDA ÇINARLI KİLiSE ADlNI VERDİGİMİZ BİR MANASTIR KİLİSESi

(1)

Sanat Tarihi Dergisi

Sayı/Number:XIII/2

Ekim/Octo/J.er 2004, 1-18

~

Emine Tok BA YRAKAL'

Bu çalışmamızda tanıtacağımız manastır kalıntısını, 2000 yılında Prof. Dr.

Zeynep Mercangöz ve Araş. Gör. Sedat Bayrakal ile birlikte gerçekleştirdiğimiz,

Kuşadası ve çevresindeki ortaçağ kalelerine yönelik inceleme gezimizde saptamıştık¹• Bizans mimarisi literatürüne girmemiş olan, muhtemelen bir manastırın kathalikonu (ana kilisesi) olduğunu düşündüğümüz bu kiliseyi, çevresinde yer alan anıtsal çınar ağaçlarına bakarak Çınarlı Kilise olarak adlandırmıştık.

Kilise, Kuşadası'nın güneybatısındaki Mykale (Samson) dağ dizisinin kuzey

doğu yamacında, 650 m. yükseklikte yer alan Fındıklı Kalenin yaklaşık 500 m.

güneydoğusuodadır (Şek. I). Yapıya, Davutlar beldesinden dağa açılan stabilize orman yolu kullanılarak ulaşılmaktadır. Günümüzde milli park olan, ormanlık içinde kalan manastır kilisesi, ancak yanına gidince fark edilebilmektedir.

Bizans dönemindeki adı ve tarihi ile ilgili henüz bir bilgiye sahip almadığımız

kilise, yukarıda da belirttiğimiz gibi Fındıklı Kaleye oldukça yakın bir mevkidedir.

Yoğun çınar ağaçlan ve pınarlan ile dikkati çeken bu mevki .• J?alk arasında, "Kalenin Bahçesi" olarak tanırunaktadır. Kilisenin kaleye yakınlığı, do'ğnıdan kale ile bağlantılı

olduğunu akla getirmektedir³ .,

·E.

O.

Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü Araştırma Görevlisi.

ı Söz konusu çalışmarruzın konusu belirtilen 'arazideki ortaçağ kalelerine yönelik olduğu için

kalınttiara ilişkin ayrıntılı bilgi verilmemiş yalnızca mevcudiyetinden bahsedilmişti. Z.

Mercangöz-E.Tok, « Kuşadası ve Çevresindeki Ortaçağ Kaleleri», Geçmişten Geleceğe Kuşadası Senıpozyımıu 23-26 Şubat, Kuşadası 2001, s.l47-l55.

Bu makaleyi yazmamda teşvik ve desteklerini esirgemeyen hacarn sayın Prof. Dr. Zeynep Mercangöz'e teşekkürü bir borç bilirim.

2 Nitekim , ölçü ve fotoğraf çekimleri için telaar eden alan araştırmalanmızda, sık orman dokusu nedeniyle, yolumuzu ancak avcı Hüseyin Hayıt'ın rebberliği ile bulabildik. Kendisine teşekkür

ederim. Ayrıca, arazide kullanmak üzere bize araç tahsis eden Kuşadası Belediyesi Başkan yardımcısı sayın Nedret Şalbaş'a ve yardımlanndan dolayı Hüseyin Geçen'e; ölçüm ve fotoğraf

çekimlerinde yardım ve desteklerini esirgemeyen eşim Araş.Gör. Sedat Bayrakal'a teşekkürü

bir borç bilirim.

3 Öte yandan kiliseye en yakındaki antik yerleşme, kalenin hemen doğu tarafındaki kayalığın üzerinde, günümüzde Belen Kuyu olarak anılan mevkidedir. Burada yaptığımız gözlemlerde,

(2)

Şek. 1-Çınarlı Kilise'nin konumunu gös~erir harita (1/25.000).

yaklaşık 4.5 m. kalınlığında bir sur ve gerideki düzlükte kaçak: kazı. çukurlan ile ortaya

çıkartılmış Helenistik bloklar ve çatı kiremitleriyle kaplı bir arazi ile karşılaşılnuştır. Yüzeyde hiç Bizans seramiğinin buluronayışı ilk anda bize, yerleşimin Hıristiyanlar tarafından kullarulınadığını ve bu alanın kalınnlara çok yakın da olsa kilise ile doğrudan bağlantılı .olmadığını düşündünnüştür.

(3)

Mykale (Samson) Dağında Çınarlı Kilise Adını ...

Fındıklı Kale'nin üzerine kurulduğu sarp yamacın aksine manastır, yaklaşık 3 dönümlük düz bir arazi üzerinde kurulmuştur. Makalenin konusunu oluşturan ana kilise (kathalikon) ise bu düz alanın kuzeyinde yer alan sığ bir tepecik üzerine inşa edilmiştir

(Res. 1 ). Kilisenin yaklaşık I O m. kuzeyinde, günümüzde yalnızca doğu ve güney

duvarının bir kısnu görülebilen bir mekan ile (Res. 2) güney doğusunda, tamamen moloz yığınına dönüşmüş bir başka mekan kalıntısı daha bulunmaktadır (Res. 3).

Arazide yaptığımız yüzey araştırmasında, yörede manastır mimarisinde yaygın olarak görülen çevre duvarına rastlanmanuştır.

Çevre duvarlan manastır yapılanru korumalannın yanı sıra, kutsal mekanı

günlük yaşamdan soyutlama işlevini üstlenen birimlerdir: Nitekim, Anadolu'da görülen pek çok manastır örneği, yerleşim alanlanndan uzak, dağların yüksek tepelerinde vahşi doğa içindedir. Üzerine kurulduklan topografyaya bağlı olarak şekillenmiş kalın ve yüksek çevre duvarlan ise, münzevi yaşamlan dışandaki vahşi doğaya karşı korur⁴^•

Öte yandan Latmos'taki bazı manastırlarda, çevre duvarlannın saldırı ve savunmaya da yönelik olarak kulelerle takviye edilmiş örneklerine rastlanmaktadı~. Bu durum, ll. yüzyılda başlayan Türkmen akınlan sonucu, Bizans devletinde ortaya çıkan

ekonomik zayıflama ve buna bağlı olarak askeri sisternin çökmesi ile manastırların

kendi savunmalannı kendilerinin üstlendiğini akla getirmektedir.

Makalemize konu olan manastır kalıntısının çevre rluvannın bulunmayışı ·da

düşündürücüdür. Bu durumda, kilisemizin ait olduğu manastırın, 10 dakikalık yürüyüş

mesafesindeki Fındıklı Kalenin güvencesi altında herhangi bir çevre duvarına gerek

duymadığını varsayabiliriz. Zira, şimdiki verilere göre manastırı koruyan çevre duvarına ilişkin hiçbir kamt mevcut değildir.

4 Aynı coğrafyada, Mykale (Samson) dağı'nda, günümüzde Manasttr Tepe olarak anılan mevkide yer alan Kurşıınlu Manastır için bkz. Z. Mercangöz, "İzmir ve Çevresi Bizans Yapıları:

Kurşunlu Manastır", //. Uluslar arası İzmir Sempozyumu Tebliğler, İzmir,1998, s.33-56; Z.

Mercangöz, "Kuşadası'nın Kültür Mirasında İki Bizans Kalıntısı: Kurşunlu Manastır ve Kadı

Kalesi", Geçmişten Geleceğe Kuşadası Sempozyımıu, İzmir, 2001, s.l39-145; Lafmos bölgesillde Stylos Manastın, Kellibaron Manastın ve İkiz Ada' daki manastırları gösterir plan ve

ayrıntılı bilgi için bkz. Z. Mercan göz, Batı Alladolu 'da Geç Dönem Bizans Mimarisi:

Laskarisler Dönemi Mimarisi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İzmir, 1985; Z. Mercangöz,

"Söke'nin Şirin Köşesi Bafa'dan Hristiyanlık Eserleri", I. Uluslar arası Aşağı Menderes Havzası Tarih, Arke,oloji ve Sanat Tarihi Sempozyımıu, İzmir, 2002, s.264-284;

Kapadokya'daki manastırlar için bkz. Lyn Rod1y, Cave Monasteries of Byzantine Cappadocia, Newyork, 1985; ayrıca, Antalya'nm Doyran Beldesindeki Manastır için bkz. E. Akyürek,

"Antalya'nın Doyran Beldesinde Bir Bizans Manastın", V: Onaçağ ve Türk Dönemi Kazı ve

Araşhmıalan Sempozyumu, Ankara, 2001, s.l3-27.

s Örneğin Kapıkın Adasındaki Manastırıo çevre duvarlan gerçekten askeri amaçlı bir savunma

yapısı için hazırlanmıştır. Çevre duvarının üzerinde seyirdim yolu ve iki kule kalmtısı bulunmaktadır. Ayrıntılı bilgi için bkz. Z. Mercangöz, "Kapıkın Adasındaki Manasttr Kilisesi Üzerine Düşünceler", Arkeo/oji-Sanat Tarihi Dergisi, VI (1992), s.74.

(4)

' Kilisenin Mimari Tasviri

' Kilise günümüzde oldukça harap durumdadır. İçi tamamen moloz dolgu ve bitki örtüsü ile kaplıdır (Res.4, 5). Yalruzca, kuzey doğudaki yan apsis, ana apsisin bir

kısmı ile kuzeyindeki ek (?) mekanın doğu duvan dıştan fark edilebilmektedir (Res.6).

Günümüze kısmen sağlam ulaşabilmiş bu kesimin yüksekliği yaklaşık 2-2.5 m.

kadardır.

içte ise, naosun kuzey duvan ve batı duvannın bir kısmı, apsis önünde yer alan iki paye ile narteksin bir kısmı yer yer izlenebilmektedir. Günümüze ulaşabilmiş

kesimlerden kilisenin orijinal boyutlan ve planı hakkında fikir yürütmek mümkündür.

Buna göre kilise, yaklaşık 18xl3 m. boyutlannda doğu-batı yönünde uzanan dikdörtgen bir naos ile naosun batısında bir narteks ve kuzeyine bitişik tek nefli b_ir mekandan oluşmaktadır (Şek.~).

Orijinalde, naosun doğusUI}da, ortadaki daha geniş ve yüksek olmak üzere içten yuvarlak, dıştan muhtemelen çok cepbeli üç apsisi bulunmaktaydı. Günümüze losmen

sağlam ulaşabilmiş yan apsislerden kuzeyde olanı, dış cephe düzeniyle, hem kilisenin tarihine bem de bu düşüncemize ışık tutan ip uçlan sunmaktadir: Yan apsis üç cephelidir. Korunmuş olan kesimde, ortada, kademeli kemer ile çevrelenmiş bir kör niş bulunmaktadır (Res.7, 8). Cephenin birleştiği köşe ise dışa taşkın üçgen şekilli p!_aster ile yumuşatılarak geçiş sağlanmıştır. Bu cephe düzeni Anadolu'da 1 l. yüzyılda

başlamış, Laskarisler ~öneminde yaygınlaşarak:, çöküşe değin kullanılmıştır⁶•

Ana apsis önünde, 0.80xl.l0 m. boyutlannda iki-adet paye bulunmaktadır (Res.9). Olasılıkla bu iki paye, naosun ortasında yükselen kubbeyi taşıyan doğudaki

desteklerdi. Naosun içi moloz dolgu ile kaplandığı için. batıdaki destekler toprak altında

kalmış olmalıdır. ·

Naosun kuzey duvannda, 0.85 m. geriişliğinde bir kapı ile kuzeyine bitişik hole

geçiş sağlanmaktadır (Res. 10). Naosun batı duvannda eksenden hafifkaymış kapı ise nartekse açılmaktadır. Bu kaptOJo genişliği 1.2 m. dir. Narteksin doğu duvanna

bitişik üç adet paye kalıntısı üst örtüyü taşıyan kemerierin oturduğu destekler olmalıdır

(Res. ll). Narteksin doğu duvannın güney ucunda, derinliği 0.30 m., uzunluğu 0.60 m.

olan bir niş bulunmaktadır. Moloz yığını içinde silmeli bir söve parçası dikkat çeker (Res. 12). Kilisede saptanan tek mimari plastik parça olan bu parçanın orijinalde kapı

içinde in-situ mu? yoksa duvarda devşirme malzeme olarak ID.l? kullanıldığı ancak ileride yapılacak temizlik çalışmalanyla öğrenilebilecektir.

Naosun kuzey duvanna bitişik holün doğu duvan yılcık olduğu için orijinal

görünüşüne ilişkin herhangi bir fikir yürütmek mümkün değildir. Ancak, .burada bir

6 Ayrıntılı bilgi için bkz. Y. Ötüken, "İstanbul Son Devir Bizans Mimarisinde Cephe Süslemeleri", Va/ajlar Dergisi, XII, Ankara, 1978, s.213-234; S. Eyice, Son Devir Bizans Mimarisi, İstanbul, 1980, s.l25 vd.; E. Tok, Tıirkiye'deki Orta· ve Geç Bizans Dönemi Kiliselerinde Cephe Düzeni, Yayınılanmamış Yüksek Lisans Tezi, s. 75 vd.

(5)

~~ _t _<tl

s

il

0..

....

_Q)

.,..,

't:l

<tl

:>

...

ç:

'Q) CFl

~ ...

~

^;::::

^c..r

^lll

^s

· ... ,

¹

\ ('!

~

r:.J).

(6)

kemer 'izlenirni veren uzantı dikkati çeker (Res. I 3). Duvardakj derzlerin apsis cephesinde kesintisiz devam etmesi, mekarun doğrudan naos ve narteks ile bağlantılı olduğunu ve aynı dönemde tek bir elden planlandığını gösteren önemli verilerdir (Res.14). Ayrıca, korunahilmiş kesimlerden bu mekanın duvar kalınlığının da tıpkı

naosunki gibi 0.80 m. olduğu anlaşılmaktadır.

Duvar Tekniği

Yapıda inşa malzemesi olarak açık gri renkli kireç taşı ile tuğla ve ahşap kullanılmıştır. Zamanla, duvar yüzeyindeki harcın erimesiyle ortaya çıkan boşluklardan

ahşap hatılların yaklaşık I 8x20 cm. boyutlarında olduğu anlaşılmaktadır⁷• Pembemsi

kınnızı renkli tuğlaların kalınlıkları, 3, 4 cm. uzunluklan yaklaşık 20-30 cm. arasın~

değişmektedir. Taşlar arasındaki bağlayıcı harç içinde, bol kireç, kum, taşçık ve kiremit

kırıklan bulunmamaktadır.

Kilisenin mevcut duvarlarııiın dış yüzü son derece kaliteli işçilik içerir: Üç sıra

tuğla , bir sıra kesme taş bloklarının dönüşümlü olarak örüldüğü işçilikte, kesme taşların

etrafina tuğlalar yerleştirilerek "çerçeveli teknik" uygulanmıştır. Bu teknik, özellikle 13.

yüzyılda, Anadolu, Yunanistan ve Balkanlardaki Bizans yapılarında yaygın olarak ku1Jawlnuştır⁸•

Duvariann iç yüzünün cepheye göre daha özensiz olduğu görülür. içte, bir sıra taş, bir sıra tuğlanın dönüşümlü olarak örüldüğü inşa tekniğinde büyük taşlar arasında

kalan boşluklar özel olarak kınlnuş tuğlalar ile doldurulmuştur (Res.l5). Bu dolgu malzemeleri, taşların çevresinde, yatay (- ), dikey (

1)

veya zikzaklar (:$;, 2:) yaparak, yerleştirilınişlerdir. İç· yüzün özensizliği, orijinalde kilisenin içinin sıvalı olduğunu düşündürmektedir. Ancak, zaman, iklim ve doğanın tahribatı nedeniyle herhangi bir

sıva kalıntısı günümüze ulaşamamıştır.

Mevcut Verilerle Kilisenin Plan Tipinin ve Tarihinin Tartışılması

Bugün için kilisenin orijinal planı açık değildir. Ancak, naosun doğusundaki iki büyük paye ve günümüze ulaşabilıniş kesimlerindeki bazı ayrıntılar, yapının 11-13.

7 Ahşap batıliann duvarı sağlamlaştırmak, güçlendirmek ve bükiilmelere karşı direncini arttırmak amacıyla eski dönemlerden beri kullanılan bir teknik olduğu bilinmektedir. R.P. Wilcox, Timher and Iran Reinforcenıent in Early Buildings, London, 1981, s.21; R.Naumann Eski Anadolu

Mimar/ığı, çev. B. Madra, Ankara 1991, s.55.Tüm Bizans mimarisinde de görülen, ama özellikle 13. yüzyıl yapıJannda yaygın olarak kullanılan bu teknik örnekleri için bkz.

H.Bucbwald, "Lascarid Arcbitecture",Jahrbuch Der 6sterreichischen Byzantinistik, 28 (1979), 273-285; .Mercangöz, , a.g.e., 1985; Ayrıca, Bizans Kalelerinin inşasında görülen ahşap bağlayıcılar için bkz C.Foss-D.Winfield, Byzaııtiııe Fortificatioııs, 198.6, s.28-29.

8 Z. Mercangöz,, a.g.e., 1985, s.l81-183.

(7)

yüzyıllarda Anadolu'da yaygın olarak görülen dört payeli kapalı haç şemada inşa edilmiş olduğunu düşündürmektedir.

Buna göre naos muhtemelen orijinalde, ortada dört paye üzerizide yükselen bir kubbe, bu kubbeye, dört yönde açılan baç kollan ve köşe odalanndan meydana geliyordu. Ancak doğudaki mevcut payelere simetrik olarak yerleştirildiği varsayılan batıdaki payeler, tamamen moloz dolgu altında kalrruş olmalıdırlar. Eğer orijinal planlama düşünüldüğü gibi ise, kuzey ve güney haç kollan doğu ve batıdakilere göre daha !asa olacaktır. Böylesi uygulamaya, hemen yala.n coğrafyada, Bafa'da, Kapıkın

Adası'ndaki m:anastır kilisesinde⁹rastlanmaktadır. Doğudaki baç koluna göre biraz daha uzun olan batıdaki baç koluyla birlikte tüm baç kollannin

ve

köşe odalannın alışıldığı biçimde beşik tonoz ile örtülü olduğu düşünülmektedir.

Naosun doğusundaki apsislerden ortadaki daha geniş, yanlardakiler daha

dardır. Günümüze kısmen sağlam ulaşrruş kuzeydeki yan apsis, içten yuvarlak, dıştan

üç cepbelidir ve bir pencere ile aydınlanmaktadır: Olasılıkla bugün moloz altında kalrruş

güneydeki de aynı düzendeydi. Ana apsis ise muhtemelen dışta en az beş cepbeli idi ve üçüz pencere ile aydınlanıyordu. Tüm apsislerin cepheleri, kademeli kör nişler ve kemerlerle bareketlendirilmiş olmalıydı.

Günümüze ulaşmış izlerden batıdaki narteksin üç birimli olduğu düşünülmektedir. Üst örtüye ilişkin biçbir verimiz yoktur. Ancak çizirnimizde, birimlerio boyutuna uygun olarak güneydekine doğu-batı yönünde beşik tonoz, diğer

ikisine çapraz tonoz önerilmiştir.

Kilisenin kuzeyinde, hem naos, bem de narteks ile doğrudan bağlantısı olan bir mekan bulunmaktadır (Res. 1 6). Bu mekanın naos ile aynı anda tasarianarak inşa edilmiş olduğunu düşünmekteyiz. Nitekim doğuda, günümüze kısmen sağlam ulaşrruş duvar kalıntısı, farklı bir bitişme çizgisi içermeksizin, derzlerde."iesinti olmaksızın naos duvanyla birlikte tek kütle balinde yükselmektedir (Res. 14). AyrıC'a, naos duvarlan ile bu mekanın duvar kalınlığı da aynıdır. Mekanın içi tamamen moloz ile dolu olduğu için üst örtüye ilişkin hiçbir iz günümüze gelmemiştir. Çizirnimizde, narteks ile bağlantılı batı kesimi kare bir birim oluşturduğu iç~, üzerine kubbe örtü önerilmiştir.

Naos ile aynı anda planlanmış' böylesi bir mekan ilk anda orta Bizans döneminde Başkent Konstantiıiopolis'te görülen beş nefli kilise pl_anını¹⁰batırlatsa da

9 Buradaki kilisenin planı kuzey ve güney haç kollannın doğu ve batıdakilerden kısa olması nedeniyle "Kapalı Yıınan Haçı" yerine "Kapalı Haç Plan" şeklinde tanımlanmıştır. Z.

Mercan~öz, a.g.m., 1992, s.82-83.

10Araştuyıacılar, Vefa Kilise Camii ve Konstantin Lips Manastın Kuzey Kil_isesi Pantokrator

Manastın Kilisesi'nde yapılan sondaj kazılan ve günüriliize ulaşan izlere dayanarak, orijinalde

kapalı yunan haçı planlı kiJiselerin kuzey ve güneyinde biirer nef daha bulunduğunu, naosun kuzey ve güney duvanndaki tribelon sistemleriyle bu dış neflere açılan beş nefe sahip olduğunu

ileri sürerler. H. Hallesleben, "Zu Aıınexbauten der Kilise Camii in Istanbul", Istanbuler

Mitteulwıgen., 15 (1965); 208-217; R. Ousterhout, "Rebuilding the Temple: Constantine

(8)

burada naosun güneyinde olası beşinci nefe ait herhangi bir izin bulunmayışı bu

düşübcemizi zayıflatmaktadır.

Öte yandan, Yunanistan Selanik (Tesseloniki) deki Kutsal Havariler Kilisesi {1312-1315)¹¹planı, baç kollarının farklı boyutlanyla, naosu üç yönden çeviren ''U''

şekilli debiizi ile Çınarlı Kiliseyi kısmen batırlatmaktadır. Ancak, Çınarlı Kilisede naosun kuzeyindeki mekan narteks ile bir bütün olarak düşünüldüğünde ''L" şekilli plan

oluşturur. Oysa Havariler kilisesinde U şekilli delılizin yanında batıda bir narteks daha

bulunmaktadır.

Yunanistan'dan bir başka yan nefli örnek, Arta Parigoritissa Kilisesi (1283- 96)12 dir. Bu yapının da kuzey ve güneyinde naos ve narteks ile doğrudan bağlantılı birer nef daha bulunmaktadır. Ancak naos, kapalı yunan baçı plan değil, sekiz destekli plan tipindedir.

Çınarlı Kilise, naosu'nun planı ile bir yandan Bafa'da Kapıkın Adasındaki Manastır Kilisesi (13. yüzyıl) ne, Kuzeyindeki mekanı ile Yunanistan Selanik Kutsal Havariler Kilisesi ile benzeşse de bugün için tüm planıyla birebir örneğini

bulamadığımız bir yapıdır. · '·

Yapının duvarlannda üç sıra tuğla , bir sıra kesme taş bloklannı~ dönüşümlü

olarak örüldüğü işçitikte, kesme taşiann etrafina tuğlalar yerleştiriterek "çerçeveli telaıik" uygulanmıştır. Benzer duvar tekniğini, hemen yakınındaki Kurşunlu Manastırıo Kathalikonu'nda {13. yüzyıl)¹³, Bafa Kiliselerinden Yediler Manastın'nda {13. yüzyıl)¹⁴ ve İkiz Ada 4 No'lu Kilise'de (13. yüzyıl)¹⁵, İstanbul'da Vefa Kilise Camii dış narteksinin duvar örgüsünde (1300-1350)¹⁶, Balkanlarda Bulgaristan Ravanica Kilisesi'nde (1375-7)¹⁷^,görülmektedir.

Söz konusu duvar tekniği 13. yüzyılda Laskarisler döneminde özellikle batı Anadolu'da yalnızca dini mimaride değil yer yer askeri ve sivil mimaride de kullanım

bulmuştıır. Bu dönemin önemli savunma. yapılanndan Manisa Kalesi (1222-54)¹⁸dış

Monamachus and the Holy Sepulchre", Jounıal of The Society of Architectural Historians, Voi.XLVTII, No. ı, 1989, tig. ll; T. F. Mathews, The Byzantine Churches ofConstanlinople, London, 976, s.285,386; C.Mango, Byzantine Arclıitectııre, Newyork 1976, s.235-43, res.259.

11 Plan için bkz. C.Mango, a.g.e., 1976, s.277.

12 Plan ve resim için bkz. C.Mango, a.g.e., 1976, s.259-66, res.281-82. · ·

13 Bilgi için bkz. Z.Mercangöz, a.g.nı., 1998, s.53, res.8.

14 Resim için bkz. Z. Mercangöz, a.g.e., 1985, s.295, res.59-60.

ıs Buradaki duvar örgüsü 2 sıra tuğla bir sıra .taş dizinin dönüşümlü olarak yerleştirilmesi ile

örülmüştür. Taşların aralarına tuğlalar konarak çerçeveli teknik uygulanmıştır. Resim için · bkz.s.334, res.127.

16 Resim için bkz. S. Eyice, a.g.e., 1980, Lev.109, res.175. ·

17 Resim için bkz. R. Krautheimer, Early Christian Art and Byzanlin~ Architecture, New York, 1981, s.4()5, res.397; C.Mango, a.g.e., 1976, s.320,res.351. ·

18 Resim için bkz. Z. Mercangöz, ag.e., 1985, s.264, res.6-7.

(9)

surlannın, Kemalpaşa'daki Laskaris Sarayı (1222-54)¹⁹duvarlannın bazı kesimlerinde

aynı tarz duvar tekniğini görmek mümkündür.

Duvar tekniğinin yanı sıra cepbelerde kademeli kör nişler ve üçgen plasterler gibi, hareket kazandırmak için yapılan mimari elemanlar 11-13. yüzyıllarda Anadolu, Yunanistan ve Balkanlarda bem dini hem de sivil mimaride, yapı tarihlendirilmesinde ayırd edici bir üslup olarak karşımıza çıkar²⁰• Cephelerde dışa taşkın yarım yuvarlak veya üçgen payeler ve bunların aralarına yerleştirilen kör kemerler, Anadolu'da Akhisar Çanlı Kilise'de (11-13. yüzyıl/¹, Sart E Kilisesi'nde (13. yüzyı!/², Bafa Kiliselerinden Kahvehisar Adasındaki Manastır Kathalikonu'nda (13. yüzyıl)²³, İkiz Ada 4 No'lu Kilisede (13. -yüzyıi)²⁴ Başkent Konstantinopolis'te Konstantin Lips Manastır Kilisesi'nde (10-13. yüzyıllar)²⁵, Gül Camii'nde (1000-1150i⁶, Pantokrator Manastır Kilisesi'nde (1118-36i⁷Khora Manastır Kilisesi'nde (11-14. yüzyıllari⁸, Vefa Kilise Camii'nde (12-14. yüzyıllari⁹ ve aynı yüzyıllara tarihleneo pek çok örnekte görülmektedir.

Sonuç olarak, Çınarlı Kilisenin mimari verileriyle 10. yüzyıldan 14. yüzyıla

kadar görülen özellikler içermesi ile birlikte, bu özelliklerin 13. yüzyıl örneklerine

yakınlığı nedeniyle, yapının 12.yüzyıldan önce inşa edilmiş olmadığını düşünmekteyiz.

Bu dönemde, özellikle Batı Anadolu Bölgesinde görülen Laskarisler mimari örnekleri ile Çınarlı Kilisenin cephelerinde görülen ortak üslup ve inşa teknikleri, yapımızı 12.

yüzyıl sonu- 13. yüzyıla tariblendirmeye yönlendirmektedir.

19 Resim için bkz. Z. Mercangöz,, a.g.e., 1985, s.277, res.25.

20 S. Eyice, a.g.e., 1980, s.125-129; S. Eyice, "Bizans Mimarisinde Dış Cephelerde Kullanılan Bazı Kerarnoplastik Süs Çömlekleri", AMY, :3 (1961), s.21-29; Y. Ötüken, a.g.m., 1978, s.213- 234.

21 R.Ousterhout, "The 1994 Survey at Akhisar-Çanlı Kilise", X1U. ·Araştırma Sonuçlan

Toplantısı, C. ll, Ankara, 1995, s.165-181.

22 H. Buchwald, "Church E at Sardis and the Contribution Architectural Vocabulary of the 13 th.

Century'', Actes du XV Cangres Intenıational d'Etudes Byzantines, Athenes, 1976, s.93-99.

23 Resim ve bilgi için bkZ. Z. Mercangöz,, a.g.e., 1985, s. 127.

24 Resim ve bilgi için bkz. Z. Mercangöz, a.g.e., 1985, s. 127137.

25 Resim ve bilgi için bkz. C. Mango, a.g.e., 1976, s. 285; Eyice, a.g.e., 1980, s.16.; T. F.

Mathews,a.g.e., 1976, s.220.

26 Resim ve bilgi için bkz. T.F. Mathews, a.g.e., 1976, s.J29.

27 Resim ve bilgi için bkz. T. F.Mathews, a.g.e., 1976, s. 72.

28 Resim ve bilgi için bkz. R. Ousterhout, a.g.e., 1982.

29 Resim ve bilgi için bkz. H.·Hallesleben, a.g.m., 1965, s. 208.

9 .

(10)

Özet

Kuşadası'nın güneyinde yer alan Samson dağında, Bizans dönemindeki adı ve tarihi ile ilgili henüz bir bilgiye sahip almadığımız bir maoastı.r kahntısı bulunmaktadır.

Manastı.rdan günümüze üç mekan ulaşabilmiştir. İkisi tamamen harap durumdadır.

Makalenin konusunu oluşttıran ana kilise (kathalikon) ise kısmen sağlamdır. Kilisenin kuzey doğudaki yan apsisi, ana apsisin bir kısmı ile kuzeyindeki ek (?) mekanın doğu

duvan ayaktadır. Duvarlar, 13. yüzyılda Bizans mimarisinde yaygın olarak görülen çerçeveli duvar tekniğinde inşa edilmiştir. Kalan izlerden yapının orijinalde kapalı

yunan baçı planda inşa edildiği anlaşılmaktadır.

Cephelerde görülen ortak üslup ve inşa telaıikleri ile plan tipi, yapının 12.

yüzyıl sonu- 13. yüzyıla tarihtendiğini düşündürmektedir.

Anahtar Kelimeler: Manastır, Kathalikon,l3. yüzyıl, Kapalı Yunan Haçı, Çerçeve/i Telmik

Abstract

'

lo Samson (Mykale) Mountain, south of Kuşadası, isa monastery ruin whose Byzantine name and history are yet unlrnown to us.Only three architectı.ıral aspect has survived. Two spaces are in ruins. The subject matter of this article covers the main church structı.ıre of ırionastery (Catholicon) which is partly undamaged. The nortem side apse of the church, a part of main apse and i ts northern extended wall is stili standing.

The walls was built with cloisonne tecnique which was a widespread tecnique in 13 tb century Byzantine architectı.ıre. The remants of the building prove that it was built in

"cros in square"plan.

The comman architectı.ıral tec~cques, style and plan type reveals that this structure was built in the Iate 12 tb century or 13th century.

Key-words: Monastery, Cathalikon, 13th century, cros in square, cloisonne

lO

(11)

Res. I-Kilisenin üzerine kurulduğu sığ tepecik

Res. 2- Kilisenin kıp:eyindeki mekanın doğu duvan.

(12)

Res-.3- Kilisenin güney doğusunda yer alan mekanın moloz yığını.

Res. 4-Narteksten naosa bakış.

12

(13)

Res. 5- Moloz dolgu içindeki kiremit parçaları.

Res. 6-Kilisewı:ı doğu cepbesi.

(14)

Res. 7-Kuzey yan apsis cephesi.

Res. 8- Kuzey yan apsis cepbesi kör niş, aynntı.

'·

(15)

Res. 9- Apsis önündeki payelerden kuzeyde yer alanı.

Res. 10- Naosun kuzeyindeki mekana

geçişi sağlayan kapı.

(16)

Res .. ll- Narteksin doğu duvarına bitişik pa ye kahnnsı.

Res. 12-Narteksin moloz yığını içindeki silmeli söve parçası.

(17)

Res. 13- Naosun kuzeyindeki mekan, doğuya bakış.

Res. 14-Doğu cephe duvar dokusu.

(18)

Res. 15- Naos içi ·duvar dokusu.

Res. 16- Naosun kuzeyindeki mekanın kuzeybatıdan görünümü.

18