Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Coğrafya Bölümü, COG 245 Coğrafyada Temel Kavramlar
Mekan III
Ders Notları (Hafta 9)
Mekan III
Batı coğrafyasında mekan (space) kavramı bir kategori olarak belirdiğinde, kavramın ilk düşünülüş şekli, mekanın mutlak bir yapıda olduğu şeklindeydi. Bu bakımdan mekan, sabit; herşeyin içinde meydana geldiği boş bir konteynır gibi tasavvur ediliyordu. Bu tip bir mekan anlayışının arka planında klasik fizik (Newton, Galileo ve Descartes) anlayışı bulunmaktadır. Bu yüzden mekan iki ya da üç boyutlu bir koordinat sistemi ya da gridler şeklinde temsil ediliyor ve en net ifadesini kartografide (yani haritada) buluyordu. Bu tip bir mekan, ölçüm ve hesaplama yoluyla doğrudan anlaşılabilir bir yapıdadır. Ayrıca, mutlak mekan anlayışındaki vurgu, objelerin mekan içindeki konumu, pozisyonu ve düzenidir. Coğrafi pratik açısından bakıldığında, açık açık söylenmese de, mekan örtük olarak her şeyin içerisinde gerçekleştiği, sabit boyutlara sahip olduğundan içerisindeki her şeyin haritalanabileceği doğal, mutlak bir içerikte düşünülüyor ve en net ifadesini coğrafi gelenek içerisindeki bölgeselci yaklaşımda buluyordu. Bu anlayıştaki mekan kavrayışının altını çizen anahtar kelimeler doğal, verili, gerçek; mekansal süreçler bakımından ise ereksel ve ölçülebilir olarak tanımlanabilir. Bu dönem ve yaklaşımda, mekanın ontolojisi üzerinde düşünme faaliyeti görülmemektedir; çünkü, mekan sadece her şeyin içerisinde meydana geldiği bir boyuttur. Dolayısıyla, mutlak mekan algısına sahip coğrafya, bu yaklaşımın etkili olduğu dönemde mekansal süreçler, örüntüler ve bunlar arasındaki etkileşimin incelenmesi bakımından oldukça tasviri bir nitelikteydi. Bu tip bir coğrafi pratiğin altında, coğrafi metodolojinin özgül (idiografik) olduğuna ilişkin güçlü bir düşünce bulunmaktadır. XIX. yüzyılda Almanya’da gelişmeye başlayıp Fransa ve daha sonra da Anglo-Amerikan okullarında da temsilci bulan bölgeselci yaklaşım epistemolojik olarak saf bir empirizme dayanmaktadır. Buradaki yöntem, olguların toplanması ve olgular arasındaki ilişkilerin çözümlenmesiyle genel teorilere varmaktır. Yani, indüksiyondur. Bu pratiğin mutlak mekanı, üzerindeki objelerden ve onlar arasındaki ilişkilerden bağımsız olarak var olan verili, gerçek, somut bir mekan anlayışını yansıtmaktadır.
açıklayıcı bir güce kavuşmaya başlamıştır. Örneğin, uzaklık, ulaşım ağı çerçevesinde ulaşım maliyetleri, seyahat süresi, katedilen yol şeklinde ölçülmeye başlamıştır; iki boyutlu bir harita üzerindeki iki nokta arasındaki çizgi olarak değil. Neticede, bir harita üzerindeki iki nokta arasındaki en kısa mesafe göreceli mekanda (zaman, maliyet, enerji vb. faktörlerle) kartografik boyutunu mutlak anlamda kaybeder ve yeni bir kartografik boyut kazanır: Göreli uzaklık. Bu mekan anlayışıyla yerleşme şekilleri, arazi kullanımı, yayılma süreçleri gibi coğrafi özellikler hem bir lokasyon hem de bir dinamik arz etmelerinden ötürü mekandaki göreli pozisyonlarıyla düşünülmektedir. Bu türlü bir göreceli mekan anlayışı, 1960’larda disiplini özellikle Anglo-Amerikan okullarında domine etmeye başlayan pozitivist coğrafyayla karakterize olmaktadır. Bu yaklaşımda göreceli mekan anlayışı mutlak mekan anlayışını tümüyle yadsımaz, ona yeni bir boyut ekler. Bu boyut, basitçe, mekanın, üzerindeki obje ve objeler arasındaki ilişkilerden bağımsız olmadığı; mekanın bunlara göre şekillenen soyut, geometrik ve aynı zamanda ölçülebilir-hesaplanabilir bir nitelikte olduğunu göstermektedir.
1970’lerden itibaren gündeme gelen ve kendi içerisinde çeşitlilik arz eden bir diğer mekan anlayışı ilişkisel mekandır. Bu anlayışta, süreçler mekanın içinde meydana gelmez; tersine, süreçler kendi mekanını belirler. Bu bakımdan, mekan, süreçlerin içerisindedir; içerilmiştir. Aynı zamanda, burada, mekan izole bir kavram değil, zamanla birliktedir. David Harvey’e göre, kentsel süreçlerdeki toplumsal belleğin politik rolü gibi belirli konular vardır ki, bunlar yalnızca ilişkisel mekan anlayışıyla çözümlenebilir. Bu açıdan ne toplumsal bellek ne de politik rol mutlak mekan içerisine konumlandırılabilir. Bu gibi süreçlerin sirkülasyonu göz önüne alındığında, göreceli mekan da açıklayıcı gücünü yitirir. Örneğin, Tiananmen Meydanı ya da “Ground Zero”nun ne olduğu, ne anlama geldiği ilişkisel mekan anlayışı olmadan anlaşılamaz.
İlişkisel mekan anlayışı, ilk olarak radikal coğrafyacılar (özellikle Marksist coğrafyacılar) tarafından pozitivist coğrafyanın mekan anlayışına karşıt olarak önerilmiştir. Radikal coğrafyacılar, pozitivist coğrafyacıların oldukça indirgemeci olduğunu; sahip oldukları mekan anlayışının da mekanın aslında sahip olduğu anlamı ve mekanın üretildiği süreçleri görmezden geldiğini ifade etmektedir. Buna göre mekan, aslında, verili, nötr, pasif bir geometri değil; ilişkisel, olumsal, aktif, sosyal ilişkiler tarafından üretilen bir yapıdadır. İlişkisel mekan anlayışında, Marksist kanat, sosyal süreçlerin mekansal yansımalarını ortaya koymak bakımından önemli katkılar yapmışlardır. Ancak, bu kanadın ilişkisel mekan anlayışında, her ne kadar mekan ile sosyal olgu ve olaylar birlikte düşünülse de, aslında mekan üzerinde sosyal süreçlerin bir egemenliği vardır. Bu nedenle, mekan, Marksist anlamdaki ilişkisel süreçlerde (bir yönüyle) hala pasif bir faktördür. Post-modern teorilerden beslenen ilişkisel mekan anlayışları ise sosyal ile mekansal olanı dengeli bir biçimde ele almaya çalışmaktadır. Bu perspektiften ilişkisel mekanın üç temel önermesi mekanın karşılıklı ilişkilerin bir ürünü olduğu, çok katmanlı, değişken ve açık bir sistem olduğu yönündedir.
Yararlanılan Kaynak: Elden, S. 2009. Space I. İçinde: R. Kitchen, N. Thrift (Eds.), International
