Yayın Sorumlusu : Hüseyin Okur

(1)

(2)

Bu kitabın her hakkı saklıdır ve AYDIN YAYINLARI’na aittir. 5846 sayılı yasanın hükümlerine göre kitabın düzeni, metni, soru ve şekilleri kısmen de olsa hiçbir şekilde alınıp yayımlana- maz, fotokopi ya da başka bir teknikle çoğaltılamaz.

Yayın Sorumlusu : Hüseyin Okur

Yazarlar : Hüseyin Okur – Meltem Tanır Bülent İshakoğlu - Asiye Ayık Dizgi – Grafik Tasarım : Aydın Yayınları Dizgi Birimi

ISBN No : 978-605-7945-51-8

Yayıncı Sertifika No : 16753

Basım Yeri : Ertem Basım Yayın Ltd. Şti. • 0312 640 16 23

İletişim : AYDIN YAYINLARI

info@aydinyayinlari.com.tr

Tel: 0312 418 10 02 • 0850 577 00 71 Faks: 0312 418 10 09

aydinyayinlari aydinyayinlari 0533 051 86 17

*

33

İNSAN SİNİR SİSTEMİ KARMA TEST - 1

4. D5. A6. B 1. B2. E3. E

1. İnsanda, beynin bir bölümünün, işlevlerinden bazı- ları aşağıda belirtilmiştir.

- Vücudun su dengesini düzenler.

- Karbonhidrat ve yağ metabolizmasını düzenler.

- Eşeysel olgunlaşmayı ve eşeysel yönelmeyi kontrol eder.

İşlevleri belirtilen beyin bölümü ve bu bölümün sinir sistemindeki yeri, aşağıdakilerden hangi- sinde doğru verilmiştir?

Beyin bölümü Beyin bölümünün bulunduğu yer

A)Talamus Ara Beyin

B)Hipotalamus Ara Beyin

C)Hipotalamus Uç Beyin

D)Pons Arka Beyin

E)Beyincik Arka Beyin

2. İnsanın düşünerek, planlayarak ve farkında olarak yaptığı tüm davranışlar uç beyin (beyin kabuğu) ta- rafından kontrol edilmektedir.

Buna göre aşağıdaki davranışlardan hangisini uç beyin kontrol etmez?

A) Zeynep'in geleceği hakkında hayal kurması B) Ayça'nın fizik problemi çözmeye çalışması C) Bihter'in resim yapmak üzere fırçayı eline alma-

sı ve kullanacağı boyaların rengini seçmesi D) Tunç'un zıplayarak ısınmaya çalışması E) Doğa'nın sobaya değen elini aniden çekmesi 3. Sinir sistemi kaynaklı bazı rahatsızlıklar aşağıda

verilmiştir.

- Merkezi sinir sistemini oluşturan sinirlerin çeşit- li nedenlerle miyelin kılıflarının tahrip olmasıyla ortaya çıkar.

- Büyük beyindeki ak madde kısmında yer alan bazal çekirdeklerin zarar görmesi sonucu kas hareketinde bozukluklar görülür.

- Beyinde protein birikimi, yakın geçmişin unutul- ması görülür.

- Sinir hücrelerinde geçici olarak elektrokimyasal boşalma görülür.

Verilen rahatsızlıklardan hangisinin açıklaması- na yukarıda yer verilmemiştir?

A) Epilepsi B) Multiple skleroz C) Alzheimer D) Parkinson

E) Şizofreni

4. Refleks ile ilgili olarak aşağıda verilen açıkla- malardan hangisi yanlıştır?

A) Refleksler uykuda da gerçekleşebilir.

B) Öğrenilen refleksler, beyin kabuğu denetiminde gerçekleşir.

C) Kalıtsal refleksler bir türün sağlıklı tüm bireyle- rinde aynıdır.

D) Omurilikle beyin bağlantısı kesilirse hiç bir refleks meydana gelmez.

E) Bazı kalıtsal reflekslerde iki çeşit nöron görev alır.

5. Şekilde, bir sinapsa ait kısımlar gösterilmiştir.

Sinaptik boşluk Sinaptik boşluğa salgılanan nörotransmitter maddelerle ilgili;

I. Getirici nöronun akson ucundan ekzositoz yoluyla sinaptik boşluğa bırakılırlar.

II. Sinaptik boşluktaki nörotransmitterlerin fazlası ya hidroliz edilir ya da iletileceği nöron tarafın- dan endositozla içeri alınır.

III. Nörotransmitter molekül Na+, K+ veya Ca++

olabilir.

ifadelerinden hangileri doğrudur?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) I, II ve III

6. Aşağıdakilerden hangisi merkezi sinir siste- minde yer almaz?

A) Talamus B) Kalp düğümleri

C) Omurilik D) Omurilik soğanı

E) Pons

57

YAZILI SORULARI

SİNİR SİSTEMİ VE DUYU ORGANLARI

A. Aşağıdaki cümlelerden doğru olanların yanına D, yanlış olanların yanına da Y yazınız. (20 Puan) 1. ( Y ) Hipotalamus orta beyin bölgesinde bulunur.

2. ( Y )Somatik sinirler düz kas ile bağlantılıdır.

3. ( D )Sinapslarda nörotransmitter aracılığı ile kimyasal iletim sağlanır.

4. ( Y )Yutma, öksürme gibi refleksler omurilik tarafından kontrol edilir.

5. ( Y )Akson çapı ne kadar büyükse impuls iletim hızı o kadar yavaş olur.

6. ( D )Gözün iris kısmında göze rengini veren pigmentler bulunur.

7. ( D )İşitmeden sorumlu olan korti organı, iç kulak kısmında bulunur.

8. ( D )Uzaklığın değişmesine bağlı olarak göz merceğinin şeklinde meydana gelen değişikliklere göz uyu- mu denir.

9. ( Y )Kulak ve dilde kemoreseptör bulunur.

10. ( D )Gözde bulunan çomak reseptörler renklere duyarlı değildir.

B. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere uygun kelimeleri yazınız. (20 Puan) 1. Oligodendrositler M.S.S nöronlarında miyelin kılıf oluşturan destek güç hücreleridir.

2. Kafatasında örümceksi zar ile ince zar arasında B.O.S. bulunur.

3. Yakını iyi görürken uzağı iyi göremeyen kişilere miyop denir.

4. İstemsiz ve ani oluşan tepkilere refleks denir.

5. Nöronda, hücre gövdesinden çıkan çok sayıda kısa ve dallanmış yapılara dendrit denir.

6. Sinir sistemindeki yardımcı hücrelere gliya denir.

7. M.S.S den aldığı uyartıyı kas veya bez gibi efektör organlara taşıyan nöronlara motor nöron denir.

8. A vitamini eksikliğine bağlı olarak gece körlüğü hastalığı ortaya çıkar.

9. Duyu nöronları genellikle tek kutuplu nöronlardır.

10. Kulaktaki keseceik ve tulumcuk yapıları dengeden sorumludur.

gliya motor nöron gece körlüğü B.O.S. dendrit

refleks keseceik ve tulumcuk Oligodendrositler tek kutuplu miyop

B. 1. Oligodendrositler 2. B.O.S. 3. miyop 4. refleks 5.dendrit 6. gliya 7. motor nöron 8. gece körlüğü 9. tek kutuplu 10. keseceik ve tulumcuk A. 1. Y 2. Y 3. D 4. Y 5. Y 6. D 7. D 8. D 9. Y 10. D

Karma Testler

Yazılı Soruları

www.aydinyayinlari.com.tr

1

11. SINIF

➤ İNSAN FİZYOLOJİSİ

➤ Denetleyici ve Düzenleyici Sistemler İnsan Sinir Sistemi • 2

➤ Konu Testleri • 25

➤ Karma Testleri • 33 Duyu Organları • 37

➤ Yazılı Soruları • 57

➤ Yeni Nesil Sorular • 59

➤ Endokrin Sistem İnsanda Endokrin Sistem • 64

➤ Yazılı Soruları • 95

➤ Yeni Nesil Sorular • 98

➤ Cevaplar • 99

1. MODÜL

Bölüm Kapağı

Alt bölümlerin

başlıklarını içerir. Modülün sonunda

tüm alt bölümleri içeren karma testler yer alır.

İNSAN SİNİR SİSTEMİ www.aydinyayinlari.com.tr

2 11. SINIF1. MODÜL 1. MODÜLİNSAN SİNİR SİSTEMİ

İnsan Sinir Sistemi Sinir Sisteminin Yapı, Görev ve İşleyişi

İnsanda dış ve iç ortamdan gelen uyarıları değer- lendirip, yanıt oluşturan denetleyici ve düzenleyici sistem sinir ve endokrin sistemdir.

Organların ve organ sistemlerinin işlevsel etkinlik- lerini kontrol eden ve bütünleştiren sinir sistemi, yalnız hayvan türlerine özgü olan düzenleyici sistemdir. Oysa endokrin sistem tüm bitki ve hayvan türlerinde bulunur.

Sinirsel düzenleme, sinir hücrelerinde oluşup ileti- len impulslarla (uyartılarla), endokrin düzenleme ise hormonlarla sağlanır.

Sinirsel düzenlemede etkiye karşı çok kısa süre- de tepki oluşturulurken, endokrin düzenlemede tepkinin oluşturması daha uzun zaman alır. Sinirlerle oluşturulan tepkinin süresi kısa, hormonlarla oluşturulan tepkinin sü- resi daha uzun sürer.

Sinir Doku Vücudumuzun iletişim merkezi olan sinir sistemimi- zin temelini, sinir doku oluşturur. Sinir doku sinir hücre- leri (nöron), yardımcı hücreler (glia) ve bu hücrelerin iş- leyiş mekanizmasını içerir

Nöron (Sinir Hücresi)

❇ Nöron, sinir sisteminin yapısal ve işlevsel birimidir.

❇ Nöron, uyarıları alma, iletme ve cevap verme ye- teneğindeki bir hücredir. Nöronlar embriyonik dö- nemde gelişimlerini tamamladığında sentriollerini kaybeder ve bölünmezler.

❇ Nöronun hücre zarına nörilemma, sitoplazmasına nöroplazma, sitoplazmadaki ince telciklere nöro- fibril denir.

❇ Bir nöron hücre gövdesi ile gövdeden çıkan dend- rit ve akson denilen uzantılardan oluşur.

Hücre Gövdesi: Çekirdek, ribozom, granüllü en- doplazmik retikulum (nissl cisimcikleri), mitokondri, golgi gibi organellerin bulunduğu akson ve dendrit gibi uzantı- ların çıktığı merkezdir.

Dendrit: Hücre gövdesinden çıkan aksona göre genellikle daha kısa, ince ve çok sayıda olan uzantılar- dır. Dendritlerin çok sayıda olması, hücrenin diğer sinir hücrelerinden uyarıyı alma kapasitesini artırır.

Akson: Dendrit gibi hücre gövdesinden çıkan, tek bir uzantı şeklindeki yapıdır. Akson uzunluğu farklı sinir hücrelerinde değişiklik gösterir. Birkaç mikron olabilece- ği gibi bir metreye ulaşan aksonlar da vardır.

Akson uçlarında dallanmalar görülür. Her bir dal, uyartıyı diğer bir hücreye aktaran akson ucu ile sonlanır. Akson uçlarında dallanma ne kadar fazla ise, nöronun etki alanı o kadar genişler.

Nissl cisimcikleri hücre gövdesi ve dendritlerde bulunur ancak akson te- peciği, akson uzantısı ve akson uçlarında bulunmaz.

UYARI Denetleyici Düzenleyici Sistem İlişkili Kazanımlar

11.1 : İnsan Fizyolojisi 11.1.1 : Denetleyici ve Düzenleyici Sistem, Duyu Organları 11.1.1.1 : Sinir Sisteminin Yapı, Görev ve İşleyişi

Akson

Raniver boğumu Aksonu saran schwann hücresi

Miyelin kılıf

Dentrit Hücre gövdesi

Çekirdek

Akson Akson ucu

Miyelin kılıf Schwann hücresi Akson tepeciği

Raniver boğumu

Şekil 11.1.1.1: Şekilde, çok kutuplu bir sinir hücresinin kısımları görülmektedir.

Sınıf İçi İşleyiş

Bu bölümdeki örnek soruların çözümlerine akıllı tahta uygulamasından ulaşabilirsiniz.

Okul yazılı sınavlarında çıkabilecek soruları içerir.

Modülün genelinde yorum yapma, analiz etme vb.

becerileri ölçen kurgulu sorulara yer verilmiştir.

Ayrıca modül sonunda tamamı yeni nesil sorulardan oluşan testler bulunur.

Yeni Nesil Sorular

Her alt bölümün sonunda o bölümle ilgili testler yer alır.

Alt Bölüm Testleri

25

SİNİR DOKU TEST - 1

1. D2. C3. D 4. E5. D6. B

1. Aşağıda, çok kutuplu bir nöron şematize edilmiştir.

X Y Z

Bu nöronun kısımlarıyla ilgili olarak, I. X ile gösterilen kısımda çekirdek, mitokondri,

golgi aygıtı gibi hücre organelleri bulunur.

II. Y’nin uzunluğu farklı sinir hücrelerinde değişik- lik gösterebilir.

III. Z’deki dallanma ne kadar fazla ise nöronun etki alanı o kadar azdır.

ifadelerinden hangileri doğrudur?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) II ve III

2. Aşağıdaki hücrelerden hangisi sağlıklı bir in- sannın merkezi sinir sisteminde bulunmaz?

A) Oligodendrosit hücreleri B) Astrosit hücreleri C) Shwann hücresi D) Ependim hücreleri E) Mikroglia hücreleri

3. Nöronlarla ilgili olarak, I. Çok kutuplu nöronların tümünün dendritleri

çevresel sinir sisteminde yer alır.

II. Bir kutuplu nöronlarda hücre gövdesi bulunmaz.

III. Sinir sisteminde en fazla bulunan nöron çeşidi ara nöronlardır.

ifadelerinden hangileri yanlıştır?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) II ve III

4. İnsanda sinir doku elemanları olan duyu, motor ve ara nöronlarda, I. Miyelin kılıf II. Raniver boğumu III. Akson IV. Dendrit yapılarından hangileri bulunabilir?

A) Yalnız III B) Yalnız IV C) I ve II D) III ve IV E) I, II, III ve IV

5. Nöronların genel özellikleriyle ilgili olarak aşa- ğıdakilerden hangisi doğrudur?

A) Metabolizmaları en yavaş olan hücrelerdir.

B) Elektriksel değişim hücre çekirdeğinde başlar.

C) Nöronun aksonunda impuls her iki yönde de iletilebilir.

D) Aksonun çapı ve miyelin kılıfın bulunup bulun- maması, impuls iletim hızını etkiler.

E) Bütün nöronlarda çok sayıda hücre gövdesi bulunur.

6. Bir duyu nöronu zarar gören bireyde;

I. Efektör organların tümünde tepki oluşmaması II. Zarar gören duyu nöronunun bağlı olduğu re- septördeki değişimin algılanamaması III. Zarar gören duyu nöronunun görevini motor

nöronun yerine getirmesi durumlarından hangilerinin ortaya çıkması bek- lenir?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

D) I ve II E) II ve III

Fen Lisesi müfredatında olup Anadolu Lisesi müfre- datında olmayan içerik ve sorular pembe zeminle verilmiştir.

Fen Liselerine Yönelik

İNSAN SİNİR SİSTEMİ www.aydinyayinlari.com.tr

4 11. SINIF1. MODÜL

Yapılarına Göre Nöron Çeşitleri Bir Kutuplu Nöronlar (Unipolar Nöron):

Hücre gövdesinden tek bir uzantı (akson) çı- kar. Bu uzantı hücre gövdesinden çıktıktan sonra, bi- ri dendrit, diğeri akson görevi yapacak şekilde iki kola ayrılır. Örneğin duyu nöronu.

Dendrit

Akson ucu Akson Hücre gövdesi

İmpuls iletim yönü

Şekil: 11.1.1.3: Şekilde, bir kutuplu nöron görülmektedir.

İki Kutuplu Nöron (Bipolar Nöron):

Hücre gövdesinde bir tane kısa (dendrit) bir tane de uzun sitoplazmik uzantı (akson) olmak üzere, iki uzantısı olan nöronlardır. Yani bu nöronlarda akson ve dendrit hücre gövdesinin zıt kutuplarından çıkar.

Örneğin görme ve koku alma organındaki nöronlar.

Dendrit

Miyelin kılıfı Dendrit

Akson ucu Akson Hücre gövdesi

Şekil: 11.1.1.4: Şekilde, iki kutuplu nöron görülmektedir.

FEN LİSELERİNE YÖNELİK Çok Kutuplu Nöron (Multipolar nöron):

Hücre gövdesinde çok sayıda kısa ve dallanmış dendrit, bir tane de uzun sitoplazmik uzantısı olan (akson) nöronlardır. Örneğin merkezi sinir sistemindeki nöronlar.

Dendrit Çekirdek

Akson ucu Akson

İmpu ls iletim yolu

Şekil: 11.1.1.5: Şekilde çok kutuplu bir nöron görülmek- tedir.

Görevlerine Göre Nöronlar 1. Duyu Nöron: (Afferent Nöron) Duyu organları

ve iç organlardaki reseptörlerin (almaçların) aldığı uyarıları merkezi sinir sistemindeki beyin ve omuri- liğe iletir. Bu nöronlara duyu nöronu veya getirici nöron denir.

2. Motor Nöron: (Efferent Nöron) Merkezi sinir sis- teminden aldığı bilgiyi kas, salgı bezi gibi efektöre (tepki organına) taşıyan nöronlara motor nöron veya götürücü nöron denir.

3. Ara Nöron: (İnter Nöron) Merkezi sinir sisteminde duyu ve motor nöronları arasındaki bağlantıyı sağ- layan nöronlara ara nöron denir. Bütünleştirici olan bu nöronlar dendritleriyle duyu, aksonlarıyla motor nörona bağlıdır.

Duyu nöronları omuriliğe sırt (arka, dorsal) kök- ten impulsları taşır. Duyu nöronlarının dendritleri çevre- de, aksonları merkezi sinir sisteminde yer alır.

Ara nöronlar tüm kısımlarıyla merkezi sinir siste- minde yer alır. Bir ara nöron, dendritiyle duyu nöronun- dan aldığı impulsu, akson uçlarıyla motor nörona aktarır.

Merkezi sinir sisteminde yer alan ara nöronların çoğu, başka bir ara nöronla sinaps yapar. Ara nöronlar çevre-

59

SİNİR SİSTEMİ VE DUYU ORGANLARI YENİ NESİL SORULAR-1

1. Bir uyarının nöronlar arasındaki ilerleyişi aşağıdaki gibi şematize edilebilir.

Uyarı

Duyu organı (Reseptör)

Duyu nöronu

Ara nöron Motor nöron Tepki organı

(Efektör)

Duyu Nöronu: İç ve dış çevreden gelen uyarıları alıp beyin ya da omuriliğe taşır.

Ara Nöron: Merkezi sinir sistemine ait hücreler- dir. Duyu nöronlarından gelen uyarıları değerlen- dirir ve oluşturduğu cevabı motor nörona iletir.

Motor Nöronlar: Merkezi sinir sisteminden aldık- ları cevabı tepki organına iletirler.

Yukarıda nöronlarla ilgili verilen şema ve bilgi- lere göre, ardışık 4 soruyu cevaplayınız.

a. Sadece ilgili duyu nöronu zarar görmüş bir kişi- nin eline iğne batması durumunda neler gözle- nebilir?

-Uyarı duyu organından merkezi sinir sistemine iletileme- yeceğinden kişinin eline iğne batsa bile acı hissetmez.

-Eline iğne battığını görüp istemli olarak elini çekmek is- terse ara nörondan, motor nörona uyarı verilip motor nö- rondan kasa uyarı gider ve el çekilir.

b. Sadece bir ara nöronu zarar görmüş bir insan- da olası durumlar nelerdir?

- Bu ara nöron aracılığıyla alınan uyarılar değerlendirile- mez ve tepki oluşamaz.

- İlgili motor nörona başka bir ara nöron bağlı değilse, o motor nöronun uyardığı tepki organlarında tepki oluştu- rulamaz.

c. Sadece bir motor nöronu zarar gören bir insan- da neler gerçekleşebilir?

- Zarar gören motor nöronun bağlı olduğu salgı bezleri ve- ya kaslar uyarılamaz. Böylece ilgili tepki organında tep- ki oluşumu sona erer. Motor nöronu zarar görmese bile botoks yaptıran kişilerde de aynı sonuç gözlenir. Botoks motor sinirlerindeki iletimi engelleyen madde olduğun- dan yapılan bölgedeki kaslara uyarı iletilemez. Yüz mi- miklerinde azalma olur.

d. Gözleri kapalı bir bireyin, ayaklarına sıcak veya soğuk cisimler dokundurulduğunda, cisimlerin sıcaklığını doğru söyleyebildiği halde ayakları- nı hiç hareket ettiremeyen bir insandaki duyu, ara ve motor nöronların işlevleriyle ilgili neler söylenebilir?

Cisimlerin sıcaklığını doğru söyleyebildiğine göre, bil- ginin merkezi sinir sistemine ulaşmasını sağlayan du- yu nöronları, işlevlerini normal olarak yerine getirmekte- dir. Cismin soğuk ya da sıcak algısı uç beyinde oluştuğu- na göre, ara nöronların işlevleri de normal olarak gerçek- leşmektedir. Sıcak veya soğuk cismin temasına rağmen ayakların hiç hareket ettirilememesi motor nöronları za- rar gördüğünü düşündürür.

EĞ İTİ ME AYDINLATAN

DESTEK

(3)

www.aydinyayinlari.com.tr

1 11. SINIF

➤ İNSAN FİZYOLOJİSİ

➤ Denetleyici ve Düzenleyici Sistemler

İnsan Sinir Sistemi • 2 ➤ Konu Testleri • 25 ➤ Karma Testleri • 33

Duyu Organları • 37 ➤ Konu Testleri • 52 ➤ Yazılı Soruları • 57 ➤ Yeni Nesil Sorular • 59

➤ Endokrin Sistem

İnsanda Endokrin Sistem • 64 ➤ Konu Testleri • 86

➤ Yazılı Soruları • 95 ➤ Yeni Nesil Sorular • 98 ➤ Cevaplar • 99

1. M OD ÜL

EĞ İTİ ME AYDINLATAN

DESTEK

(4)

İNSAN SİNİR SİSTEMİ www.aydinyayinlari.com.tr

2 11. SINIF 1. MODÜL 1. MODÜL İNSAN SİNİR SİSTEMİ

İnsan Sinir Sistemi

Sinir Sisteminin Yapı, Görev ve İşleyişi

İnsanda dış ve iç ortamdan gelen uyarıları değer- lendirip, yanıt oluşturan denetleyici ve düzenleyici sis- tem sinir ve endokrin sistemdir.

Organların ve organ sistemlerinin işlevsel etkinlik- lerini kontrol eden ve bütünleştiren sinir sistemi, yalnız hayvan türlerine özgü olan düzenleyici sistemdir. Oysa endokrin sistem tüm bitki ve hayvan türlerinde bulunur.

Sinirsel düzenleme, sinir hücrelerinde oluşup ileti- len impulslarla (uyartılarla), endokrin düzenleme ise hor- monlarla sağlanır.

Sinirsel düzenlemede etkiye karşı çok kısa süre- de tepki oluşturulurken, endokrin düzenlemede tepkinin oluşturması daha uzun zaman alır. Sinirlerle oluşturulan tepkinin süresi kısa, hormonlarla oluşturulan tepkinin sü- resi daha uzun sürer.

Sinir Doku

Vücudumuzun iletişim merkezi olan sinir sistemimi- zin temelini, sinir doku oluşturur. Sinir doku sinir hücre- leri (nöron), yardımcı hücreler (glia) ve bu hücrelerin iş- leyiş mekanizmasını içerir

Nöron (Sinir Hücresi)

❇ Nöron, sinir sisteminin yapısal ve işlevsel birimidir.

❇ Nöron, uyarıları alma, iletme ve cevap verme ye- teneğindeki bir hücredir. Nöronlar embriyonik dö- nemde gelişimlerini tamamladığında sentriollerini kaybeder ve bölünmezler.

❇ Nöronun hücre zarına nörilemma, sitoplazmasına nöroplazma, sitoplazmadaki ince telciklere nöro- fibril denir.

❇ Bir nöron hücre gövdesi ile gövdeden çıkan dend- rit ve akson denilen uzantılardan oluşur.

Hücre Gövdesi: Çekirdek, ribozom, granüllü en- doplazmik retikulum (nissl cisimcikleri), mitokondri, golgi gibi organellerin bulunduğu akson ve dendrit gibi uzantı- ların çıktığı merkezdir.

Dendrit: Hücre gövdesinden çıkan aksona göre genellikle daha kısa, ince ve çok sayıda olan uzantılar- dır. Dendritlerin çok sayıda olması, hücrenin diğer sinir hücrelerinden uyarıyı alma kapasitesini artırır.

Akson: Dendrit gibi hücre gövdesinden çıkan, tek bir uzantı şeklindeki yapıdır. Akson uzunluğu farklı sinir hücrelerinde değişiklik gösterir. Birkaç mikron olabilece- ği gibi bir metreye ulaşan aksonlar da vardır.

Akson uçlarında dallanmalar görülür. Her bir dal, uyartıyı diğer bir hücreye aktaran akson ucu ile sonlanır. Akson uçlarında dallan- ma ne kadar fazla ise, nöronun et- ki alanı o kadar genişler.

Nissl cisimcikleri hücre gövdesi ve dendritlerde bulunur ancak akson te- peciği, akson uzantısı ve akson uçlarında bulun- maz.

UYARI Denetleyici Düzenleyici Sistem

İlişkili Kazanımlar 11.1 : İnsan Fizyolojisi

11.1.1 : Denetleyici ve Düzenleyici Sistem, Duyu Organları 11.1.1.1 : Sinir Sisteminin Yapı, Görev ve İşleyişi

Akson

Raniver boğumu Aksonu saran schwann hücresi

Miyelin kılıf

Dentrit

Hücre gövdesi

Çekirdek

Akson Akson ucu

Miyelin kılıf Schwann

hücresi Akson tepeciği

Raniver boğumu

Şekil 11.1.1.1: Şekilde, çok kutuplu bir sinir hücresinin kısımları görülmektedir.

EĞ İTİ ME AYDINLATAN

DESTEK

(5)

İNSAN SİNİR SİSTEMİ www.aydinyayinlari.com.tr

3 11. SINIF 1. MODÜL

1. I ve III

ÖRNEK 1

İnsanda gelişimini tamamlamış bir nöronda;

I. DNA’dan mRNA sentezleme II. Bölünerek sayılarını artırma III. Oksidatif fosforilasyonun görülmesi olaylarından hangileri gerçekleşir?

Glia (Destek Hücre)

Sinir hücrelerini sararak birarada tutan, onlara des- teklik sağlayan yardımcı hücrelere glia hücreleri denir.

Glia hücrelerinde impuls üretilmez ve iletilmez.

Glia hücre çeşitlerinin işlevleri;

❇ Sinir hücrelerini koruma ve destek oluşturma

❇ Sinir hücrelerinin akson uzantılarını çevreden yalı- tarak impuls iletim hızını artırma

❇ Sinir hücrelerinin hasar gören kısımlarını onarma

❇ Merkezi sinir sisteminin sıvı ortamını oluşturma ve düzenleme

❇ Sinaps sıvısına salgılanan nörotransmitterleri uzak- laştırma

❇ Kılcal kan damarları ile nöronlar arasında molekül- lerin değişimini düzenleme

Schwann hücresi: Çevresel sinir sisteminin nö- ronlarında miyelin kılıfı oluşturur. Schwann hücre- leri aksonu besler, korur ve onarır.

Akson boyunca yan yana dizilen schwann hücrelerinin oluşturduğu toplam kılıfa miyelin kılıf denir. Çoğu nöronun aksonunda bulu- nan, uyartıyı hızlandıran miyelin kılıf schwann hücrelerinin, aksonun çevresine üç beş tur atarak aksonu sarmasıyla oluşur. İki schwann hücresinin arasında kalan miyelinsiz boğuma ranvier boğumu denir. Ranvier boğumları aksonun yalıtılmamış olan açıkta kalan kısım- larıdır.

TANIM

Oligodendrosit: Merkezi sinir sistemi nöronların- da miyelin kılıfı oluşturur.

Astrosit: Merkezi sinir sistemindeki nöronların beslenmesini sağlar. Beyin doku sıvısının içeriğinin dü- zenlenmesini sağlar. Kan beyin bariyerini oluşturarak zararlı maddelerin nöronlara ulaşmasını engeller.

Ependim hücreleri: Merkesi sinir sistemindeki boşlukları örter. Beyin omurilik sıvısının oluşumunu sağ- lar.

Mikroglia: Makrofaj benzeri olan bu hücreler fago- sitoz yaparak savunmayı sağlar.

Oligodentrosit Miyelin kılıfı

Nöron Nöron

Mikroglia

Dendrit

Astrosit Akson

Sinaptik uç Çevresel Sinir

Sisteminde (ÇSS) yer alan hücreler

Merkezi Sinir Sisteminde (MSS) yer alan hücreler

– Schwann hücresi – Oligodentrosit – Astrosit

– Ependim hücreleri – Mikroglia Glia Hücreleri

Şekil 11.1.1.2: Şekilde, merkezi sinir sisteminde yer alan sinir doku hücreleri görülmektedir.

EĞ İTİ ME AYDINLATAN

DESTEK

(6)

İNSAN SİNİR SİSTEMİ www.aydinyayinlari.com.tr

4 11. SINIF 1. MODÜL

Yapılarına Göre Nöron Çeşitleri

Bir Kutuplu Nöronlar (Unipolar Nöron):

Hücre gövdesinden tek bir uzantı (akson) çı- kar. Bu uzantı hücre gövdesinden çıktıktan sonra, bi- ri dendrit, diğeri akson görevi yapacak şekilde iki kola ayrılır. Örneğin duyu nöronu.

Dendrit

Akson ucu Akson Hücre

gövdesi

İmpuls iletim yönü

Şekil: 11.1.1.3: Şekilde, bir kutuplu nöron görülmektedir.

İki Kutuplu Nöron (Bipolar Nöron):

Hücre gövdesinde bir tane kısa (dendrit) bir tane de uzun sitoplazmik uzantı (akson) olmak üzere, iki uzantısı olan nöronlardır. Yani bu nöronlarda akson ve dendrit hücre gövdesinin zıt kutuplarından çıkar.

Örneğin görme ve koku alma organındaki nöronlar.

Dendrit

Miyelin kılıfı Dendrit

Akson ucu Akson

Hücre gövdesi

İmpuls iletim yönü

Şekil: 11.1.1.4: Şekilde, iki kutuplu nöron görülmektedir.

FEN LİSELERİNE YÖNELİK Çok Kutuplu Nöron (Multipolar nöron):

Hücre gövdesinde çok sayıda kısa ve dallanmış dendrit, bir tane de uzun sitoplazmik uzantısı olan (ak- son) nöronlardır. Örneğin merkezi sinir sistemindeki nöronlar.

Dendrit

Çekirdek

Akson ucu Akson

İm pu ls

_i

l

e

tim

yolu

Şekil: 11.1.1.5: Şekilde çok kutuplu bir nöron görülmek- tedir.

Görevlerine Göre Nöronlar

1. Duyu Nöron: (Afferent Nöron) Duyu organları ve iç organlardaki reseptörlerin (almaçların) aldığı uyarıları merkezi sinir sistemindeki beyin ve omuri- liğe iletir. Bu nöronlara duyu nöronu veya getirici nöron denir.

2. Motor Nöron: (Efferent Nöron) Merkezi sinir sis- teminden aldığı bilgiyi kas, salgı bezi gibi efektöre (tepki organına) taşıyan nöronlara motor nöron veya götürücü nöron denir.

3. Ara Nöron: (İnter Nöron) Merkezi sinir sisteminde duyu ve motor nöronları arasındaki bağlantıyı sağ- layan nöronlara ara nöron denir. Bütünleştirici olan bu nöronlar dendritleriyle duyu, aksonlarıyla motor nörona bağlıdır.

Duyu nöronları omuriliğe sırt (arka, dorsal) kök- ten impulsları taşır. Duyu nöronlarının dendritleri çevre- de, aksonları merkezi sinir sisteminde yer alır.

Ara nöronlar tüm kısımlarıyla merkezi sinir siste- minde yer alır. Bir ara nöron, dendritiyle duyu nöronun- dan aldığı impulsu, akson uçlarıyla motor nörona aktarır.

Merkezi sinir sisteminde yer alan ara nöronların çoğu, başka bir ara nöronla sinaps yapar. Ara nöronlar çevre-

EĞ İTİ ME AYDINLATAN

DESTEK

(7)

İNSAN SİNİR SİSTEMİ www.aydinyayinlari.com.tr

5 11. SINIF 1. MODÜL

den gelen uyartıları (impulsları) değerlendiren, bütün- leştiren ve uygun tepkileri üreten nöronlardır.

Motor nöronlar omuriliğin ön (karın, ventral) kö- künden impulsları tepki organlarına iletir. Motor nöron- ların dendritleri merkezi sinir sisteminde, aksonu ve ak- son uçları çevresinde yer alır. Motor nöronların akson uçları ya bir salgı bezine ya da bir kas hücresine impul- su aktarır.

Uyartının nöronlar arasındaki ilerleyişi aşağıdaki gibi şematize edilebilir.

Uyarı Reseptör

(Duyu organı) Duyu

Nöronu Ara

Nöron

Motor Nöron Efektör

(Tepki organı)

UYARI

İnsan sinir sisteminde bulunan nöron çeşitleri arasında, ara nöronlar diğer nöronlardan çok daha fazla sayıda bulunur.

UYARI

UYGULAMA SORUSU 1

Aşağıdaki tabloda impulsun nöronlar arasında akta- rım yönü soldan sağa olmak üzere (1’den 2’ye doğru) gösterilmektedir.

İmpuls Aktarım Yönü

1 2

... ...

Bununla ilgili olarak duyu nöron, motor nöron ve ara nöronları, impuls aktarım yönüne uygun olacak şe- kilde yerleştiriniz.

İskelet kası (Efektör)

Deri (Reseptör)

Merkezi Sinir Sistemi Çevresel Sinir Sistemi

Ara nöron

Gözenekler

Yağ bezi Ter bezi Saç folikülü Kıl kökü Yağ doku hücreleri Akson Kıl

Hücre gövdesi

Duyu nöronu

Motor nöronu

İmpuls iletim yönü

Akson ucu

Akson

Dendrit

Şekil 11.1.1.6: Şekilde duyu, ara ve motor nöronların merkezi ve çevresel sinir sistemindeki konumları görülmektedir.

EĞ İTİ ME AYDINLATAN

DESTEK

(8)

İNSAN SİNİR SİSTEMİ www.aydinyayinlari.com.tr

6 11. SINIF 1. MODÜL

Sinir Hücresinde İmpuls Oluşumu ve İletimi

✱ İç ve dış çevreden gelen uyarıların sinir hücresinde meydana getirdiği elektriksel ve kimyasal değişim- lere impuls (uyartı) denir.

Bir nörondaki impuls iletim yönü dendritten aksona doğrudur.

BİLGİ

✱ Bir uyarının sinir hücresinde uyartı oluşturması için belirli bir şiddette olması gerekir. İmpuls oluşumunu sağlayabilecek en düşük uyarı şiddetine eşik şid- deti denir.

✱ Sinir hücresi eşik değerin altındaki uyarılara tep- ki vermez. Eşik değer ve üzerindeki uyarılara ise maksimum tepki verir. Sinir hücrelerinin eşik şidde- tinin altındaki uyarılarda impuls oluşturmaması, eşik şiddeti ve üzerindeki uyarılarda ise her zaman aynı hız ve şiddette impuls oluşturmasına ya hep ya da hiç ilkesi denir.

Y

X X

İmpuls şiddeti

Uyarının şiddeti a

3a 5a

7a 9a

13a 15a

30a

Şekil 11.1.1.7: Şekilde, bir sinir hücresindeki hep ya da hiç ilkesi görülmektedir. Nörondaki eşik değeri birimi 3a’dır.

Nöronda oluşan impulsun hızı X, impulsun şiddeti ise Y ile ifade edilmiştir. Uyarı şiddeti artırılarak impulsun hızı ve şid- deti değiştirilemez.

➥ Uyarının süresi, frekansı ve şiddeti oluşan im- puls sayısına etki eder.

➥ Uyarı şiddetiyle impuls sayısı doğru orantılıdır. İm- puls sayısı ile de tepki şiddeti doğru orantılıdır.

Her nöronun eşik değeri kendine özgüdür. Bu nedenle uyarılan bölge artmasa da, uyarı şid- deti arttıkça, uyarılan nöron sayısı, dolayısıyla oluşan impuls sayısı artar.

UYARI

İmpuls iletim hızı nöronun miyelinli veya mi- yelinsiz olmasına ve akson çapına bağlı ola- rak değişir. Miyelinli nöronlar, miyelinsizlere göre, akson çapı kalın olan nöronlar ince olan- lara göre impulsu daha hızlı iletir.

UYARI

UYGULAMA SORUSU 2

Ilık

-A-

Sıcak -B-

Yukarıdaki şekilde bir insanın ılık ve sıcak bir de- mir parçasına dokunduğunda A ve B’deki tepkilerin oluşmasını nasıl açıklarsınız?

ÖRNEK 2

İnsanın farklı sinir hücrelerinde;

I. Eşik değeri II. İmpuls iletim şekli III. Akson çapı

IV. Oluşan impuls sayısı

verilenlerden hangileri değişebilir?

2. I, III ve IV

EĞ İTİ ME AYDINLATAN

DESTEK

(9)

İNSAN SİNİR SİSTEMİ www.aydinyayinlari.com.tr

7 11. SINIF 1. MODÜL

Nöronda impuls oluşumu:

iyonlarının içerisinde ise K

⁺

iyon- larının fazla olduğu bilinmektedir.

Hücre içindeki anyonların (-) katyonlardan (+) fazla olması, hücre içinin negatif hal almasını sağlar.

Bunun nedeni ise hücre içindeki büyük anyonların hücre dışına çıkmamasıdır. Sinir hücresinde zar boyunca olu- şan bu elektriksel yük farkı zar potansiyeli olarak ad- landırılır. Nöron herhangi bir uyarı almadıysa bu durum dinlenme potansiyeli olarak adlandırılır.

Nöron zarında iyonları geçiren protein kanal ve pompalar vardır.

Bunlar;

– Na / K pompası – Voltaj kapılı Na

⁺

kanalı – Voltaj kapılı K

⁺

kanalı – Kapısız Na

⁺

kanalı – Kapısız K

⁺

kanalı

– Kapılı ve kapısız Cl

^–

kanalı

UYARI

Nöronda Na

⁺

ve K

⁺

ile ilgili bulunan pompa ve ka- nallara ek olarak Ca

⁺²

ve Cl

^–

kanalları da bulunur.

Ca

⁺²

kanalı; Na/K pompasını güçlendiren, hücre içindeki Ca

⁺²

iyonlarının hücre dışına geçişini sağ- layarak polarizasyonu kolaylaştırır.

Dentrit

Akson tepeciği Hücre çekirdeği Hücre gövdesi

Na+ Na+

Na+

Na+ Na+ Na+ Na+

Na+

+ + + + + + + + + + + + + + + + + + +

SO4 HCO3

HCO3

Cl PO4

PO4

eksi yüklü

amino asitler eksi yüklü

proteinler akson sitoplazması

Akson zarı

Şekil 11.1.1.8: Şekilde dinlenme potansiyelinin (polarizasyonun) oluşumunu sağlayan moleküllerin akson sitoplazmasındaki ve hücre dışındaki derişimleri görülmektedir. Na

⁺

ve Cl

^–

hücre dışında, K

⁺

ve eksi yüklü anyonlar hücre içinde fazladır.

EĞ İTİ ME AYDINLATAN

Pompası

Na+

= Na ⁺

Na+

K+

= K ⁺

+ K+

+ –

–

Hücre zarı

Hücre zarı Sitoplazma

Hücre dışı sıvısı

Şekil 11.1.1.9: Şekilde, polarize durumdaki sinir hücre zarı- nın iç ve dış yüzeyinde sodyum ve potasyum iyonlarının deri- şimleri görülmektedir.

Depolarizasyon (Nöronda uyartı iletimi)

Uyarı alan bir sinir hücresinde uyartı iletimi sıra- sında bir takım elektriksel değişiklikler görülür.

Nöron uyarı aldığında zarda bulunan Na

⁺

kapı- ları açılır ve hücre dışında daha fazla bulunan Na

⁺

’lar hücre içine doğru geçmeye başlar. Böyle- ce hücre içindeki Na

⁺

ve K

⁺

iyonları fazlalığı ne- deniyle hücre içi dışına göre daha pozitif olur. Bu duruma depolarizasyon denir.

TANIM

Na+/ K+

Pompası

Na+/ K+

Pompası

Na+

Na+ kapısı açık

K+

+

+ –

–

Hücre zarı

Hücre dışı sıvısı Hücre dışı sıvısı

Hücre zarı K+ kapısı

K+ kapısı

Sitoplazma

Şekil 11.1.1.10: Şekilde, depolarize durumdaki sinir hücre zarındaki sodyum iyon kanallarının açılması ve sodyumun düfüzyonla sitoplazmaya akışı görülmektedir.

Depolarize durumundaki sinir hücre sitoplazması- nın elektriksel yük değeri +40 mV civarındadır. Polarize haldeki bir nöronun, eşik değeri veya eşik değerinin üze- rindeki bir uyarı ile uyarılmasıyla, nöron zarının ters ku- tuplanması, depolarizasyon adını alır.

Depolarize durumdaki nöron zarının dış yüzeyi ne- gatif, iç yüzeyi pozitif yüklüdür. Zarın dış yüzeyinin ne- gatif olmasını, hücre dışında çok miktarda bulunan klor iyonları sağlar.

Na

⁺

ların nöron sitoplazmasına difüzyon yoluyla girmesi, hücre dışının negatif, hücre içinin pozitif olma- sını sağlar.

EĞ İTİ ME AYDINLATAN

DESTEK

(11)

İNSAN SİNİR SİSTEMİ www.aydinyayinlari.com.tr

9 11. SINIF 1. MODÜL

Uyarılan nöronda kimyasal kapılı veya voltaj kapılı sodyum iyonu kanallarının açılmaya baş- ladığı noktada nöron depolarize olur ve impuls oluşur. Kapılı sodyum iyon kanallarının açılma- ya başladığı noktadan akson ucuna doğru, bir sonraki kapılı sodyum iyon kanalı açılır. Özdeş domino taşlarının birbirini ardışık devirmesi gibi, oluşan impuls akson boyunca iletilir. Akson ucu- na doğru, hücre zarı boyunca depolarizasyonun gerçekleşmesiyle impuls iletilir. İmpulsun, akson boyunca ilerlemesi, fişek fitilinde alevin ilerlemesi gibidir.

UYARI

Repolarizasyon (Dinlenme haline geçiş)

İmpulsun oluşup iletildiği bölgede nöron depola- rize durumdadır. Bu bölgeden yeni bir impulsun iletilebilmesi için, bu bölgenin yeniden eski ha- line, dinlenme potansiyeline dönüşmesi gerekir.

Nöronun polarize hale geçebilmesi için önce repolarize hale dönüşmelidir. Akson sitoplazma- sındaki K

⁺

ların hızla hücre dışına difüze olma- sıyla, akson zarının iç yüzeyi –, dış yüzeyi + ku- tuplanır. Bu kutuplu hale repolarizasyon denir.

TANIM

Na+/ K+

Pompası

Na+/ K+

Pompası

Na+

K+ kapıları açık

Na+ kapısı

K+

+

+ –

–

Hücre zarı

K+ kapısı

Na+

K+

Na+

K+

Sitoplazma

Şekil 11.1.1.11: Şekilde, repolarizasyon durumunda hücre zarındaki değişim görülmektedir.

⁺

ların difüzyonu sonucunda akson zarının dışı +, içi - hale gelir ve böylece repolarizasyon tamam- lanır. K

⁺

ların hücre dışına çok fazla çıkması hiperpola- rizasyona yol açar.

Sodyum-potasyum pompasının bir ATP enerji- siyle bir tur atması sonucunda 3 molekül sodyum iyo- nu hücre dışına çıkarılırken, 2 molekül potasyum iyonu hücre içerisine alınır. Böylece hiperpolarize halden po- larize hale bir anda dönüş sağlanır.

Na+

K+ kapıları açık

Na+ kapısı +

+ –

–

Hücre zarı

K+ kapısı

Sitoplazma

Na+/ K+

Pompası

Na+ kapısı

K+ kapısı

Şekil 11.1.1.12: Şekilde, Na/K pompasının çalışmasıyla başlangıçtaki duruma yani polarize hale geri dönüş görül- mektedir.

Özetle;

1. Polarize durumdaki nöron uyarıldığında kapılı sod- yum kanalları açılır. Na

⁺

'lar difüzyonla hücre içeri- sine girer ve aksiyon potansiyeli oluşur. Hücre içi + 40 mV dolayına ulaştığında sodyum kanalları ka- panır ve sodyumun difüzyonu durur. Bu evre aksi- yon potansiyelinin depolarizasyon evresidir.

2. Sodyum kanalları kapanırken, kapalı potasyum kanalları açılır. K

⁺

ların hücre dışına düfüzyonu si- toplazmanın tekrar –70 mV değerine ulaşmasına neden olur. Bu evre aksiyon potansiyelinin repo- larizasyon evresidir.

3. Potasyum kapılarının kapanmasındaki gecikme, daha fazla K

⁺

nın hücre dışına çıkmasına yol açar.

Böylece hücre için -90 mV değerine kadar iner. Bu duruma hiperpolarizasyon denir.

EĞ İTİ ME AYDINLATAN

DESTEK

(12)

İNSAN SİNİR SİSTEMİ www.aydinyayinlari.com.tr

10 11. SINIF 1. MODÜL

4. Potasyum iyon kanal kapıları kapandığı anda sod- yum-potasyum pompası çok yüksek bir hızda, hücre içerisindeki Na

⁺

ları dışarı, hücre dışındaki K

⁺

ları da sitoplazmaya, aktif taşımayla alışveriş ederek polarizasyonu, diğer bir söyleyişle dinlen- me potansiyelini yeniden oluşturur.

Repolarize durum polarize durumdan farklılık gös- terir. Repolarizasyonda hücre içinde Na

⁺

iyonları, dışın- da ise K

⁺

iyonları daha fazladır. Nöronun tekrar dinlen- me haline gelebilmesi için Na

⁺

ve K

⁺

iyonları yer değiş- tirmek zorunda kalır. İşte iyonların tekrar eski yerlerine dönmesini Na /K pompası sağlamaktadır.

İletim alındıktan sonra nöronun aksiyon potan- siyeli dendrit veya hücre gövdesinden değil, aksonun hücre gövdesinden ayrılan kısmından itibaren ölçülmektedir.

Bir nöronda; aynı anda farklı bölgelerde çok sa- yıda impuls oluşabilir. Ancak bir noktada aynı anda çakışık iki impuls oluşmaz.

UYARI

Bir nöronun akson zarındaki aksiyon potansiyelinin, di- ğer bir söleyişle impuls oluşumunun evreleri grafikte gö- rülmektedir.

Zaman Akson zarı iç yüzeyinin potansiyeli (mV)

+40

–50 –70

–100

0 3

3 İmpuls oluşumunu sağlayan depolarizasyon 2

2 Depolarizasyonun eşik değer aralığı 1

1 Dinlenme potansiyeli (polarizasyon) 1 5

5 Hiperpolarizasyon 4

4 Aksiyon potansiyelinin repolarizasyon evresi

14243 14243 14243

I II III

Hücre içi Hücre dışı

Şekil 11.1.1.13: Şekilde, I. evrede nöronun aksonunda impuls oluşmaktadır. Bu durum depolarizasyonun gerçek- leşmesi ile sağlanır. II. evrede potasyumların dışarıya di- füzyonu ile repolarizasyon gerçekleşmektedir. III. evrede sodyum potasyum pompasının aktif taşıma ile 3 sodyumu hücre dışına 2 potasyumu hücre içine taşıması ve polarize durumun yeniden oluşturulması görülmektedir.

Nöronların normal işlevleri sırasında, hiperpolari- zasyona iki durum yol açar;

1. Gamaaminobütirik asit (GABA) gibi nöroinhibi- törlerle nöronun uyarılması sonucunda kimyasal kapılı klor iyonlarının (Cl

^–

), kapıları açılır ve Cl

^–

hızla nöronun sitoplazmasına difüze olur. Böyle- ce zarın iç yüzeyindeki negatif yük artar.

2. Repolarizasyon sürecinde potasyum iyon kanal- larının kapılarının kapanma süresi uzadığında, K

⁺

ların hücre dışına difüzyon süresi uzar. Nor- malden daha fazla K

⁺

nın hücre dışına çıkması, hücre içindeki negatif yükün artmasına yol açar.

Böylece;

Bir nörondan farklı impuls akış yollarından, yal- nızca gerekli olan yola impulsun aktarılması sağ- lanırken gitmemesi gereken yollara, impulsun aktarılmaması için götürücü nöron hiperpolarize hale dönüştürülür.

FEN LİSELERİNE YÖNELİK

EĞ İTİ ME AYDINLATAN

DESTEK

(13)

İNSAN SİNİR SİSTEMİ www.aydinyayinlari.com.tr

11 11. SINIF 1. MODÜL

3. B

UYGULAMA SORUSU 3

Grafikte impuls iletimi sırasında aksiyon potansiyelinde- ki değişim görülmektedir.

–70 mV

X

T Y Z

Aksiyon zarı iç yüzeyinin potansiyeli (mV)

–50 mV +40 mV

Okla gösterilen kısımlara hangi kapıların açılıp ka- pandığını, rakamla gösterilen kısımlara ise uygun ifadeleri yazınız.

Önemli genellemeler;

1. Nöronda impulsun oluşabilmesi için uyarının belirli bir eşik değerinde olması gerekir.

2. İmpulsun iletimi için gereken enerji uyarandan değil, nöronlardan sağlanır.

3. İmpuls iletimi, polarizasyon, depolarizasyon ve repolarizasyondan dolayı elektriksel, enerji harcanması, O

₂

kullanılması ve CO

₂

oluşumun- dan dolayı kimyasaldır.

4. Bir sinir hücresinde impuls iletim hızı ve impuls şiddeti değişmez.

5. Bir sinir hücresinde uyaranın şiddeti, frekansı ve süresi impulsun hızını ve şiddetini değil, sa- yısını etkiler.

6. Bir nöronda aynı anda, nöronun farklı bölgele- rinde çok sayıda impuls iletilebilir.

7. İmpuls iletim hızı, miyelinli nöronlarda miyelinsiz nörona göre daha yüksektir. Aynı zamanda ak- son çapı arttıkça impuls iletim hızı da artar.

UYARI

ÖRNEK 3

1 2 3

Yukarıda çok kutuplu bir nöronun şekli verilmiştir.

Buna göre, aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?

A) Alınan uyartı 1 nolu bölgeden, 3 nolu bölgeye doğru iletilir.

B) 2 ile gösterilen kısım bütün nöronlarda aynı ya- pıdadır.

C) 3 ile gösterilen bölüm nöronun akson ucunu göstermektedir.

D) İmpulsun aksonda ilerlediği yönde depolarizas- yon, geçitiği bölgede repolarizasyon, gerçekle- şir.

E) Depolarizasyon iyonların difüzyonu, polarizas- yon ise iyonların aktif taşınması ile sağlanır.

EĞ İTİ ME AYDINLATAN

DESTEK

(14)

İNSAN SİNİR SİSTEMİ www.aydinyayinlari.com.tr

12 11. SINIF 1. MODÜL

İmpulsun Bir Nörondan Diğer Nörona veya He- def Organa Geçişi (Sinaps)

Bir sinir hücresinin diğer bir sinir hücresi veya hedef organdaki kas veya bez gibi efektör hücre- lerle yapmış olduğu bağlantı noktalarına sinaps denir. Aksonların sinaps boşluğunda sonlanan ucuna ise sinaptik yumru denir. Sinaptik yum- ruda çok sayıda, nörotransmitter madde ya da nörohormon içeren sinaptik kesecikler bulunur.

İki nöron arasındaki sinapsta, nöronlar birbirleri- ne temas etmez ve arada sinaps sıvısı bulunur.

İmpuls bu sıvıya salınan nörotransmitterler ara- cılığıyla iletilir. Bu sinaps çeşitlerine kimyasal sinaps denir. Sinapsal impulsu getiren nörona getirici nöron (presinatiptik nöron), sinapstan im- pulsu alan ve götüren nörona ise götürücü nö- ron (postsinaptik nöron) denir.

TANIM

✔ Nörotransmitter maddeler; asetilkolin, epinefrin, norepinefrin, histamin, dopamin, serotonin gibi kimyasal moleküller olup, bu moleküller impulsun sinaptik aralığı geçerek karşı nörona aktarılmasını sağlar.

✔ İmpuls getirici nöronun akson yumrusuna ulaştı- ğında nörotransmitter maddeler sinaptik kesecik- lerden ekzositozla sinaptik boşluğa verilir. Komşu hücre zarında bulunan reseptörlere bağlanan nö- rotransmitter maddeler, hücrenin zar geçirgenliği- nin değişmesine neden olur. Bu değişim sonucun- da götürücü nöronda impuls oluşur. Komşu hücre hedef organa ait hücre ise tepki başlar.

✔ Sinapsa gelen her impuls, sinapstan karşı dendrite geçmez. Getirici nörondan, gelen her bilgi sinaps- tan geçmez. Sinapsın çeşidine göre farklı nörot- ransmitter salgılanır. Buna seçici direnç denir.

Böylece sadece hedef organ ya da hedef hücre uyarılır.

✔ Akson ucundan salgılanan kimyasal moleküller si- napsta, impulsun diğer nörona geçişini engelliyor ise durdurucu sinaps, iletilmesini sağlıyor ise ko- laylaştırıcı sinaps denir. Durdurucu ve kolaylaştı- rıcı sinapslar, nörotransmitter moleküllerin çeşidine bağlı olduğu gibi, götürücü nöronda hangi iyon ka- nalının açılıp açılmamasına bağlı olarak değişir. Bir nörotransmitter çeşidi, bir sinapsta durdurucu, baş- ka bir sinapsta ise kolaylaştırıcı olabilmektedir. Ör- neğin glutamat molekülü her sinapsta kolaylaştırıcı iken, GABA molekülü her sinapsta durdurucudur.

(İnhibe edicidir.)

İmpuls yönü

Akson ucu

Presinaptik nöron

Postsinaptik nöron

Ca

²⁺

Nörotransmitter

Sinaptik aralık

Sinaptik uç

Nörotransmitter reseptörü

Kapalı Na kanalı

Açık Na kanalı Voltaj kapılı Na

⁺