Eyyûbîler Döneminde Şam’ta Kadınlar Tarafından Kurulan Hanefîler’e Ait Medreseler

(1)

ISSN: 1309 4173 (Online) 1309 - 4688 (Print) Volume 6 Issue 6, p. 217-229, December 2014

JHS

H i s t o r y S t u d i e s Volume 6 Issue 6 December

2014

Eyyûbîler Döneminde Şam’ta Kadınlar Tarafından Kurulan Hanefîler’e Ait Medreseler

Hanafid Madrasas Founded by Women in the Ayyubid Damascus

Arş. Gör. M. Fatih Yalçın Sakarya Üniversitesi - Sakarya

Öz: Bu çalışmada, Eyyûbîler döneminde Dımaşk’ta kadınlar tarafından kurulan sekiz Hanefî medresesi ele alınarak, bu medreselerin beş tanesinin hanedana mensup kadınlar tarafından yaptırıldığı tespit edilmektedir.

Anahtar Sözcükler :Eyyûbîler, Medrese, Kadın, Dımaşk, Suriye

Abstract: This study examines eight Hanafid madrasas founded by women in Damascus during the Ayyubid period (1171-1341) and presents that five of these medreses were established by the women from the ruling Ayyubi dynasty

Keywords :Ayyubids, Madrasa, Women, Damascus, Syria

Giriş

İslam dünyasının hemen her köşesinde inşa edilen medreseler, genellikle sultanların, nüfuzlu devlet adamlarının ve zengin sivillerin himayesinde kurulan vakıfların gelirleriyle varlıklarını devam ettirirlerdi. Medresedeki görevlilerin sayısı, kurumun vakfiyesine, büyüklüğüne ve okutulan derslere göre değişmekteydi. Vakıf şartlarına uygun olarak fıkıh ağırlıklı eğitim veren medreselerde, genellikle Şafiî, Hanefî, Hanbelî veya Mâlikî olmak üzere dört Sünnî mezhepten birinin usul ve fürûu okutulurdu. Bununla birlikte bazı medreselerde birden fazla mezhebin görüşleri öğretilirdi.¹

Vakıf hukukuna dayanmakla birlikte medrese ile diğer dinî yapıların arasında önemli farklar bulunmaktadır. Bunlardan biri bu kurumlarla vakfedenleri arasındaki bağ ile ilgilidir.

Medrese, kurucusu ve kurucusunun varislerinin denetimindedir. Yani medrese ile ilgili bütün tasarruflarda medresenin kurucusu söz sahibidir.²

İslam dünyasında Eyyûbîler öncesinde başlayan medreseleşme hareketi, özellikle Nureddin Mahmud Zengî ve Selâhaddin Eyyûbî ile önemli bir ivme yakalamış, Eyyûbîler ve Memlükler döneminde artarak devam etmiştir.

Hânedanın kurucusu Selâhaddin Yusuf b. Eyyûb’un (ö.589/1193) babası Necmeddin Eyyûb b. Şâdî’den (ö. 568/1173) adını alan³ Eyyûbîler döneminde, eğitim-öğretim İslam tarihinin parlak dönemlerinden birini yaşamıştır. Bu dönemde çok sayıda medrese inşa edilmiş ve bu medreseler için çok sayıda vakıf tahsis edilmiştir. Nûreddin Zengî’nin ölümünün (569/1174) ardından 570 (1174) yılında Selâhaddin Eyyûbî’nin hakimiyetine geçen Dımaşk’ta,

1 Nebi Bozkurt, ‘Medrese’, DİA, XXVIII, 326.

2 George Makdisî, Ortaçağ’da Yüksek Öğretim, çev. Ali Hakan Çavuşoğlu - Hasan Tuncay Başoğlu, Klasik Yayınları, İstanbul 2012, s.67.

3 Ramazan Şeşen, Salâhaddin Eyyûbî ve Devri, İslam Tarih, Sanat ve Kültürünü Araştırma Vakfı, İstanbul 2000, s.

24.

(2)

Eyyûbîler Döneminde Şam’ta Kadınlar Tarafından Kurulan Hanefîler’e Ait Medreseler

JHS 218

2014

özellikle devlet adamlarının ve hanımlarının çeşitli imar faaliyetlerinde bulundukları görülmektedir. Eyyûbîler dönemi boyunca siyasî bakımdan Kahire öne çıkmakla birlikte Dımaşk’ın kültürel alanda dönemin en önemli şehri olduğu kabul edilebilir.⁴

Kapsamlı makalesinde Gilbert, XII. ve XIII. yüzyılda Dımaşk’ta başta medrese olmak üzere çok sayıda dinî kurumun inşa edildiğini ve bu durumun ilmî sistemin kurumsallaşmasını ortaya çıkardığını, bunun neticesinde de ilmin meslek haline geldiği tezini savunmaktadır. O, Eyyûbî sultanlarının Dımaşk’taki dinî yapıları doğrudan himaye ettiklerini ve ellerindeki güç ile bu yapıları şekillendirdiklerini, hâkim güç ile iyi ilişkiler kuran medreselerin nüfûzunun arttığını belirtmektedir.⁵ Bu yüzyıllarda Dımaşk’ta ikamet ettiğini tespit ettiği 1047 âlimin yaklaşık yarısı kadarı dışarıdan şehre göç etmiştir.⁶ Bu durum, çalışmamızı konu edindiğimiz dönemde Dımaşk şehrine ulemanın ilgisini göstermesi bakımından önemlidir.

İslam dünyasında medreseler, muhtelif sebepler dolayısıyla kurulmuştur. Medreselerin kurulmasına sevk eden sebeplere bakıldığında bürokrat yetiştirmek, Şiî hareketin siyasî amaçlarına ve Haçlı saldırılarına karşı koyabilecek kadrolar oluşturabilmek, din âlimlerini yönetmek ve kontrol etmek gibi hususlar zikredilebilir. İncelediğimiz dönemle ilgili çalışmasında Gilbert, bu dönemde Dımaşk’taki medreselerin bütün İslam toplumuna etki edebilecek profesyonel âlimler sınıfı oluşturmak için inşa edildiğini bildirmektedir.⁷

Stephan Humphreys’e göre Eyyûbîler döneminde 85 yılda Dımaşk’ta muhtelif dinî yapıları inşa ettiren hayırsever sayısı 147’dir. Bu sayının yirmi birini yani yüzde on dördünü kadınlar oluşturmaktadır. Dımaşk’ta inşa edilen medreseler incelendiğinde ise on beşinin yani yüzde yirmi dördünün kadınlar tarafından vakfedildiği görülmektedir. İncelenen dönemde sûfîler için inşa edilen hankâh, zâviye ve ribat sayısı yirmi dokuzdur ve bunlardan altısı kadınlar tarafından inşa edilmiştir. Humphreys’in tespitlerine göre dinî yapı inşa ettiren yirmi bir kadının tamamı Eyyûbî hanedanı içerisinden değildir. Onların on üçü doğuştan ya da daha sonra evlilik yoluyla hanedan içerisinde yer almışlardır. Dördü ise Eyyûbî meliklerinin emirlerinin kızlarıdır. Diğer iki kadın ise Eyyûbî sarayına dışarıdan gelmiş kadınlardır. Diğer iki kadın ise Dımaşk’ın önemli âlimlerinin kızlarıdır.⁸

Stephan Humphreys ve Abdurrezzâk Muaz, çalışmalarında Eyyûbîler döneminde Dımaşk’ta kadınlar tarafından yaptırılan 15 medrese tespit etmiştir. Verdikleri bilgilere göre bunlardan sekizi Hanefî mezhebi müntesipleri için vakfedilmiştir.⁹ Biz burada bu sekiz medreseyi vakfedildikleri yıla göre kronolojik bir şekilde ele alacağız.

A. el-Medresetü’l-Hâtûniyyetü’l-Cevvâniyye

el-Hâtûniyyetü’l-İsmiyye olarak da bilinen el-Hâtûniyyetü’l-Cevvâniyye medresesi, Dımaşk’ta Hacerü’z-zeheb mahallesindedir. Kaynaklarda belirtildiğine göre medrese, Eyyûbî ailesinden İsmeduddin Hâtun binti Muîniddin Üner tarafından 573 (1177-1178) yılında vakfedilmiştir. Aynı zamanda el-Hâtûniyye hankahını¹⁰ da inşa ettirmiş olan Hâtun bint

4 Cengiz Tomar, ‘Şam’, DİA, İstanbul 2010, c.XXXVIII, s.313.

5 Joan Gilbert, “Ortaçağ’da Şam’da İslamî İlimlerin Kurumsallaşması ve İlmin Meslek Haline Gelişi”, çev. Harun Yılmaz, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2009, XXXVII/2 s.190-191.

6 Joan Gilbert, 176-177.

7 Joan Gilbert, 183.

8 Stephan Humphreys, “Woman as Patrons of Religious Architecture in Ayyubid Damascus”, Muqarnas, 1994, XI, s. 35-36.

9 Stephan Humphreys, s. 37; Muaz, XXIX, 1987, 218-220.

10 Bk. en-Nu‘aymî, ed-Dâris, II, 113-114.

(3)

M. Fatih Yalçın

JHS 219 H i s t o r y S t u d i e s Volume 6 Issue 6 December

2014

Muîniddin Üner, ahlakı ve ilme düşkünlüğü ile öne çıkmaktadır.¹¹ Babası Dımaşk nâibi ve atabeki olan Hâtun, 542 (1147) yılında Halep atabegi olan Nureddin Mahmud b. Zengî ile evlenmiştir.¹² Nureddin’in ölümünden sonra 572 (1176) yılında Sultan Selâhaddin ile evlenmiştir. 581 (1186) yılında Dımaşk’ta ölmüştür.¹³

el-Hâtûniyyetü’l-Cevvâniyye medresesinde müderrislik yapan ilk isim Hüccetü’l-İslam ve’d-din’dir. O bu görevi ölene kadar sürdürmüştür. Ondan sonra Fahreddin el-Hivârî medresenin başına geçmiş ve bu görevi ölene kadar devam etmiştir. Onun ölümünden sonra oğlu Tâceddin Muhammed müderrisliği üstlenmiş ve ölene kadar bu görevde devam etmiştir.

Ona bu görevi esnasında Necmeddin Halil b. Ali el-Hamevî ölene kadar nâiblik yapmıştır.

Ardından da oğlu Şemseddin Ali bu göreve geçmiş ve 644 (1246) yılında görevinden alınana kadar devam etmiştir.¹⁴ Ondan sonra el-Azrâviyye, ed-Dimâgiyye medresesi müderrisliği de yapan Kadı İzzeddin es-Sincârî 26 Şaban 646’da ölene kadar (14 Aralık 1248) bu görevi sürdürmüştür. Onun ardından el-Aziziyye¹⁵ ve ez-Zincâriyye¹⁶ medresesinde müderrislik yapan oğlu Kemâleddin Abdullatîf geçmiştir. 658 (1260) yılında Dımaşk’ın Moğollar tarafından işgaline kadar görevine devam etmiştir. Moğol işgali sırasında Şemseddin Abdullah b. Muhammed b. Atâ (ö.673/1274) bölgeye Müslümanlar hakim olana kadar devam etmiştir.

Yaklaşık 80 yaşında ölen İbn Atâ, el-Muazzemiyye¹⁷ medresesi müderrisliği yanında Memlükler döneminde ilk Dımaşk Hanefî kadılkudatlığını da üstlenmiştir.¹⁸ İbn Atâ’nın azledilmesinden sonra Kemâleddin Abdullatîf göreve iade edilmiş ve 659 (1260-1261) yılında ölene kadar devam etmiştir. Bu görevi esnasında onun nâibi el-Mürşidiyye, el-Mâridâniyye müderrisliği de yapan Sadreddin İbrahim b. Ukbe olmuştur. Kemâleddin’in ölümünden sonra İbn Atâ tekrar bu göreve getirilse de kısa süre sonra ölmüştür. Ardından Dımaşk kadılkudatı Meciduddin Ebû’l-Mecid Abdurrahman b. es-Sâhib Kemâleddin Ebi’l-Kasım Ömer b.

Kadılkudat Necmeddin Ebi’l-Hasan Ahmed b. Kadılkudat Cemaleddin Ebi’l-Fadl Hibetullah b. Kadılkudat Meciduddin Ebî Gânim Muhammed b. Kadılkudat Cemaleddin Ebi’l-Fadl Hibetullah b. Kadılkudat Necmeddin Ebi’l-Hasan Ahmed b. Ebî Cerrâde bu göreve getirilmiş ve 675 (1276-1277) yılında azledilene kadar görevini devam ettirmiştir. Halebli İbn Ebî Cerrâde 63 yaşında Dımaşk’ta vefat etmiştir.¹⁹

Ayrıca el-Hâtûniyyetü’l-Cevvâniyye medresesinde ders verenler arasında Dımaşk doğumlu Mesud b. Şüccâ’ b. Muhammed Burhaneddin b. el-Muvaffık el-Kureşî de vardır. O, Maveraünnehir tarafına ilmî seyahat düzenleyerek oradaki hocalardan istifade etmiştir.

Muhtelif görevleri arasında Dımaşk Nûriyye medresesi müderrisliği ve Nureddin’in Dımaşk kazaskerliği de vardır. 89 yaşında 599 (1203) yılında ölmüştür.²⁰ Yine bu medresede müderrislik yapan Hasan b. Ahmed b. Enûşirvân Kadılkudat Hüsâmeddin Ebû’l-Fezâil b.

Kadılkudat Tâceddin Ebî’l-Mefâhir er-Râzî, 631 (1233-1234) yılında Aksaray’da doğdu.

Dımaşk ve Mısır kadılkudatlık görevinde bulunmuştur. 691 (1291-1292) yılında 60 yaşında ölmüştür.²¹ el-Hâtûniyyetü’l-Cevvâniyye medresesinde müderrislik yapan bir başka isim,

11 İbn Şeddâd, Ebû Abdullah İzzeddin Muhammed b. Ali b. İbrâhim, el-A’lâku’l-hatîre fî zikri ümerâi’ş-Şam ve’l- Cezîre, thk. Sami ed-Dehhân, Institut Français de Damas, Dımaşk 1956, 1/II, 205.

12 en-Nu‘aymî, ed-Dâris, I, 388; Zehebi, Târîhü’l-İslâm, 541-550, s.11.

13 en-Nu‘aymî, ed-Dâris, I, 389-390; Zehebi, Târîhü’l-İslâm, 581-590, s.120; İbn Kesir, Bidâye, XVI, 518.

14 en-Nu‘aymî, ed-Dâris, I, 391.

15 Bk en-Nu‘aymî, ed-Dâris, I, 422-423.

16 en-Nu‘aymî, ed-Dâris, I, 404-406.

18 İbn Tağriberdi, Nücûm, VII, s.213-214.

19 İbn Kesir, Bidâye, XVII, s. 548; İbn Tağriberdi, Nücûm VII 240.

20 en-Nu‘aymî, ed-Dâris, I, 393-394. Zehebi, Târîhü’l-İslâm, 591-600, 418-419.

21 İbn Hacer, Dürer, I, 117-118; en-Nu‘aymî, ed-Dâris, I, 394.

(4)

JHS 220

2014

Kadılkudat Celâleddin Ebû’l-Mefâhir Ahmed b. Kadılkudat Hüsâmeddin Hasan b. Ahmed b.

Hasan b. Enûşirvân er-Râzî, Dımaşk kadılkudatı olan babasının nâibliğini yapmıştır. Babasının yerine Dımaşk kadılkudatı olunca onun elindeki el-Hâtûniyye medresesi müderrisliğini de üstlenmiş ve el-Kassâiyye müderrisliğini bırakmıştır. 745 (1344) yılında Dımaşk’ta ölmüştür.²²

el-Hâtûniyye medresesinin XV. yüzyıldaki bazı müderrislerinden de bahseden Nu‘aymî, 21 Rebiülevvel 825’te (15 Mart 1422) Şâfiî Kadılkudatı İbnü’l-Kâdı Şihâbuddin b. el-İzz el- Hâtuniyye müderrisi olduğunu bildirmektedir.²³ 28 Muharrem 826 (11 Ocak 1423) tarihinde Şihâbuddin b. el-İzz genç yaştaki oğlunu kendisine kadı nâibi yapmış ve yerine oğlu el- Hâtuniyye müderrisi olmuştur O, 12 Muharrem 840 tarihinde (11 Ocak 1423) ölünce yerine Kadılkudat Şemseddin es-Safedî el-Hâtuniyye müderrisi olmuştur. 851 (1447) yılında ise sultandan gelen emir doğrultusunda Hanefî âlimi Hüsâmeddin b. el-İmâd el-Hâtuniyye ve el- Kassâîn’e müderris olarak atanmıştır. Böylece bu iki medrese Kadılkudatın elinde olmaktan çıkmıştır.²⁴

B. el-Medresetü’l-Ferruhşâhiyye

el-Ferruhşâhiyye medresesi 579 (1183) yılında Hanefîler için vakfedilmiştir.²⁵ Hakkında yeteri kadar bilgi olmayan kurucusu Eyyûbî ailesinden Hâzzu’l-Hayr Hatun binti İbrahim b.

Abdullah’tır. O, 578 (1182) yılında Dımaşk’ta ölen, aynı zamanda Hama Meliki Takiyyuddin’in kardeşi olan İzzeddin Ferruhşâh’ın annesi olup Selâhaddin’in kardeşi Şahinşah b. Eyyûb’un (ö.543/1148) zevcesidir.²⁶

el-Ferruhşâhiyye medresesinde müderrislik yapan İmaduddin b. el-Fahrî Gâzî ölene kadar, ondan sonra et-Tâşiyye medresesi²⁷, es-Sâdiriyye medresesi²⁸ müderrisliği de yapan Evhâduddin Muhammed b. el-Kâkî, ondan sonra Tâceddin Musa b. Abdulaziz, ondan sonra Kâdı İzzeddin Ebû Abdullah Muhammed b. Ebi’l-Kerim üstlendi. O, henüz hayatta iken bu görevi oğlu Kemâleddin Abdullatîf’e bıraktı. Daha sonra o da bu görevi kardeşi İmâduddin Abdurrahim’e bıraktı. İmâduddin Abdurrahim, bu görevi 669 (1270-1271) yılında ölene kadar sürdürdü. Ondan sonra es-Sefîniyye medresesi²⁹ müderrisi de olan Kâdı Tâceddin Abdulkadir b. es-Sincârî getirildi. O bu görevi 674 (1275-1276) yılına kadar sürdürdü. Daha sonra 681 (1282-1283) yılında ³⁰ bu göreve İbnü’l-Harîrî olarak bilinen Kadılkudat Şemseddin Muhammed b. Osman b. Ebî’l-Hasan b. Abdulvehhâb el-Ensârî getirildi. Dımaşk’ta 653 (1255) yılında doğan İbnü’l-Harîrî, 698 (1298-1299) yılında el-Hâtûniyye’de müderrisliğine getirildi. Ayrıca el-Berrâniyye, el-Mürşidiyye, es-Sâdıriyye müderrisliği de yaptı. 699 (1300) yılında Dımaşk kadılkudatlığına getirilen İbnü’l-Harîrî, 728 (1328) yılında Mısır’da öldü.³¹

C. el-Medresetü’l-Azrâviyye

el-Azrâviyye medresesi hem Hanefî hem Şâfiîlere vakfedilmiştir. Bâbu’n-Nasr’daki bu medresenin bânisi, Eyyûbî ailesinden Azrâ binti Şâhinşâh b. Eyyûb b. Şâdî’dir. Babası Şâhinşâh b. Eyyûb (ö.543/1148),³² Eyyûb evlatlarından en büyüğü ve Selâhaddin ile el-Adil’in

25 Avdet Râfi', Evkâfü'l-Mere fî Dımaşk fî'l-Asri'l-Eyyûbî, Dımaşk 2011, 82.

26 İbn Şeddâd, 1/II, s. 219; en-Nu‘aymî, ed-Dâris, I, 431.

27en-Nu‘aymî, ed-Dâris, I, 373.

28 en-Nu‘aymî, ed-Dâris, I,413.

29 Bk. en-Nu‘aymî, ed-Dâris, I, 406-407.

30 İbn Şeddâd, el-A’lâku’l-hatîre, 1/II, s. 219-220; en-Nu‘aymî, ed-Dâris, I, 432.

32 Şâhinşâh b. Eyyûb ile ilgili bk. İbn Hallikan, Vefeyât, II, 452.

(5)

M. Fatih Yalçın

2014

kardeşidir. Şahinşâh’ın tek kızı, İzzeddin Ferrûhşah’ın (ö. 578/1182) kız kardeşi olup 10 Muharrem 593 (3 Aralık 1196) tarihinde öldüğünde vakfettiği medresesindeki türbesine defnedildi. Oğulları Safed Meliki emir Saadeddin Mesud b. el-Hâcib Mübârek ve kardeşi Dımaşk şahnesi Bedreddin Mevdûd 602 (1206) yılında peş peşe ölmüştür. Bu iki kardeş, Selâhaddin’in yanındaki önemli iki emirdir.³³

el-Azrâviyye medresesi müderrisleri arasında el-Hâtûniyyetü’l-Cevvâniyye, ed- Dimâgiyye medreseleri müderrisliği de yapan İzzeddin es-Sincarî, ondan sonra ez-Zincâriyye medresesi³⁴, el-Kaymâziyye³⁵, el-Maytûriyye³⁶ medreseleri müderrisliği de yapan Hamîduddin es-Semerkandî, ondan sonra Kadılkudat Sadreddin Süleyman b. Ebi’l-İzz vadır. O, el- Hâtûniyye el-Berrâniyye,³⁷ el-Mukaddemiyyetü'l-Cevvâniyye³⁸ medreseleri müderrisliği yanında Mısır’da da müderrislik yaptı. Dımaşk ve Mısır kadılkudatlığı yaptı. 677 (1278-1279) yılında 83 yaşında öldü.³⁹ el-Azrâviyye medresesi müderrisliği esnasında Mısır kadılkudatlığı görevine getirilince yerine oğlu Şemseddin Muhammed atandı. Ondan sonra İmâduddin b.

Adnan (ö.733/1333)⁴⁰, ondan sonra el-Kassâiyye medresesi müderrisliği de yapan Cemâleddin er-Râzî (ö. 745/1344) getirildi.⁴¹

Kaynakların verdiği bilgilerden Memlükler döneminde de önemini sürdürdüğü anlaşılan bu medresede Şafiîlerden ders verenler arasında çok sayıda kadılık ve kadılkudatlık yapanlar olduğunu görmekteyiz.⁴²

D. el-Medresetü’l-Kassâiyye

Askerî sınıfa mensup bir ailenin kızı olan Hatun b.emir Gökçe tarafından 593 (1196- 1197) inşa ettirilmiş ve Hanefîler için vakfedilmiştir. O, aynı zamanda el-Kassâiyye Hankahını⁴³ da inşa ettirmiştir. Kaynaklarda kendisi ya da babası hakkında bilgi yoktur.

Nuaymî, İbn Şeddâd’da isminin Fâtıma binti Gökçe şeklinde geçtiğini belirtmiştir. Fakat İbn Şeddâd’a baktığımızda Nuaymî’nin bahsettiği şekilde değil Hatun binti Gökçe şeklinde geçtiğini gördük.⁴⁴

el-Kassâiyye medresesinde ders verenler arasında Şihâbuddin Ali el-Kâsî, ondan sonra Şerefuddin b. Suvâr, ondan sonra Radıyyüddin el-Mevsilî, ondan sonra 667 (1268-1269) yılında ölümüne kadar devam eden Kâdı Tâceddin Ebû Abdullah Muhammed b. Visâb b. Râfiî en-Nuhaylî, ondan sonra 674 (1275-1276) yılına kadar devam eden Bedreddin el-Fuveyre bulunmaktadır. Dımaşk’ta 21 Cemadiyelevvel 675 (31 Ekim 1276) tarihinde ölen İbn el- Fuveyre Bedreddin Muhammed b. Abdurrahman b. Muhammed es-Sülemî, fıkıh ve usûlde temeyyüz etti. eş-Şibliyye müderrisliği de yapmış, fakat kendisine yapılan Dımaşk kadılkudat nâibliği teklifini reddetmiştir.⁴⁵ Ondan sonra es-Sefîniyye,⁴⁶ ez-Zincâriyye,⁴⁷ es-Sâdiriyye⁴⁸

33 Ebû Şâme, Terâcim, 11, 54; İbn Hallikan, Vefeyat, II, 453; Safedi, Vâfi, XIX, 354; en-Nu‘aymî, ed-Dâris, I, 283- 384.

38 en-Nu‘aymî, ed-Dâris, I,456-460.

39 Hayatı için bk: Şezerat XII, 623.

40 Bk. en-Nu‘aymî, ed-Dâris, I, 377.

43 en-Nu‘aymî, ed-Dâris, II, 131-132.

44 İbn Şeddâd, el-A’lâku’l-hatîre, 1/II, s.213; en-Nu‘aymî, ed-Dâris, I, 434.

45 İbn Kesir, Bidaye, XVII, s.529.

(6)

JHS 222

2014

medreseleri müderrisliği de yapan İmâduddin b. eş-Şimâ‘ bu göreve getirildi. İbnü’ş-Şimâ‘

olarak meşhur Muhammed b. Abdulkerim b. Osman İmâduddin Ebû Abdullah el-Mârdînî, 676 (1277-1278) yılında yaklaşık 50 yaşında ölmüştür.⁴⁹ Ondan sonra Celâleddin er-Râzî üstlendi.

Tam adı Kadılkudat Celâleddin Ahmed b. Kadılkudat Hüsâmeddin Hasan b. Ahmed b. Hasan b. Enûşirvân er-Râzî’dir. Doğumu 651 (1253-1254) yılında olan Celâleddin er-Râzî, 696 (1296-1297) yılında Dımaşk Kadılkudatı olan babasının nâibliğini üstlenmiştir.⁵⁰ 697 (1297- 1298) yılında babası Mısır kadılkudatlığına tayin edilince, babasından sonra Dımaşk kadılkudatı olmuştur. 19 Receb 745 (26 Kasım 1344) tarihinde ölen Celâleddin er-Râzî, el- Hâtûniyyetü’l-Cevvâniyye, ez-Zencâriyye, el-Azrâviyye, el-Mukaddemiyye medreseleri müderrisliği de yapmıştır.

Ayrıca el-Kassâiyye medresesinde ders verenler arasında 812 (1410) yılında Dımaşk şeyhü’ş-şüyûhu olarak atanan ve 827 (1423) yılında ölen Şerefüddin Yakup b. et-Tibânî, ondan sonra İbnü’l-Keşk olarak meşhur olan Kadılkudat İmâduddin b. el-İzz es-Sâlihî de bulunmaktadır. Daha sonra Kadılkudat Şemseddin Muhammed b. Ömer b. Ali es-Safedî burada ders verdi. Ardından sırasıyla Kadılkudat Hüsâmeddin Muhammed b. Kadılkudat Zeyneddin Abdurrahman b. el-İmâd el-Kâtib. Kadılkudat Hamîdüddin Muhammed b. Kâdı Bağdat en-Numânî bu göreve getirilmiştir. Sonra Kadılkudat Hüsâmeddin tekrar bu göreve iade edilmiştir. Kadılkudat Hüsâmeddin, 12 Ramazan 874 (15 Mart 1470) tarihinde ölene kadar bu görevi sürdürmüş ve ondan sonra oğlu Celâleddin Muhammed bu göreve getirilmiştir. Celâleddin Muhammed de 4 Receb 881 (23 Ekim 1476) tarihinde ölene kadar burada müderrislik yapmıştır. Ondan sonra Hanefî müftü Şerefüddin Kâsım b. Muhammed 14 Rebiülevvel 887 (3 Mayıs 1482) tarihinde ölene kadar bu görevde bulunmuştur. Ondan sonra İbnü’l-Kusayf olarak tanınan Kadılkudat Muhibbuddin b. Alâaddin Ali b. Ahmed b. Hilâl b.

Osman b. Abdurrahman ed-Dımaşkî 887 (1482) yılında burada ders vermeye başlamıştır.⁵¹ E. el-Medresetü’l-Mâridâniyye

Nu‘aymî’ye göre, 610 (1213-1214) yılında inşaatı tamamlanan ve 624 (1226-1227) yılında Hanefî fıkhının öğretildiği bir yer olarak, Eyyûbî ailesinden Azîzetüddin Ahşâ Hâtûn binti el-Melik Kutbeddin tarafından vakfedilen el-Mâridâniyye medresesi, Salihiyye’de bulunmaktadır. Fakat Humphreys, yapının açıkça bir medrese olarak inşa edildiğini dolayısıyla 14 yıl boyunca buranın âtıl olarak kaldığını düşünmenin zor olduğunu belirtmektedir.⁵² Kaynakların belirttiğine göre, medresenin kurucusu Azîzetüddin Ahşâ Hâtûn, 617-618 (1221) yılında Sultan el-Melikü’l-Muazzam İsa ile evlenmiştir.

Azîzetüddin Ahşâ Hâtûn el-Melikü’l-Muazzam İsa’nın 624 (1227) yılında ölümünden sonra hac edası için Mekke’ye gitmiş ve buraya yerleşmiştir. Burada zaman zaman maddî sıkıntılar içinde bir hayat sürdüren Ahşâ Hâtun, Dımaşk’taki medresesi için vakfettiği malların gelirlerinden yararlanmamış, vakıf mallarının Allah yolunda sarf edildiğini belirtmiştir. Onun ölüm tarihi hakkında kaynaklarda bilgi yoktur.⁵³

İbn Tolun, medresenin fizikî yapısı hakkında bazı bilgiler sunmaktadır. Buna göre medrese üç kapılıdır. Ortada yer alan en büyük kapıydı. Ahşap süslemelerin olduğu medrese bir hamama da sahipti. Medresenin bir bölümü Sûra nehrine bakmaktaydı. Medresede görev

48 en-Nu‘aymî, ed-Dâris, I,413-414.

49 Safedî, Vafi, III, s.231.

51 en- Nu‘aymî, ed-Dâris, I, 436-437.

52 Stephan Humphreys, “Woman as Patrons”, s. 44.

53 Harun Yılmaz, “el-Melikü'l-Muazzam ve Döneminde Dımaşk'ta Kurulan Medreseler (615-624/1218-1227)”, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2008, 80.

(7)

M. Fatih Yalçın

2014

yapan müderrislere ait özel bir oda da tahsis edilmişti. Ayrıca medresenin bir de mianresi mevcuttu.⁵⁴

el-Mâridâniyye medresesinde ilk ders veren Sadreddin el-Hallâtî’dir. Ondan sonra ölene kadar bu medresenin müderrisliğini yürüten Burhâneddin İbrahim et-Türkmânî atanmıştır.

Ondan sonra el-Muîniyye medresesi⁵⁵ müderrisliği de yapan İbnü’l-Kâdı Bîsân olarak bilinen Şemseddin Melikşâh getirilmiştir. Ardından Burhaneddin İbrahim et-Türkmânî bu göreve iade edilmiş ve ölene kadar da bu görevi sürdürmüştür. Daha sonra Burhaneddin Ebû İshak Hamza b. Halef b. Eyyûb bu medresenin müderrisliğine tayin edilmiştir. Sonra el-Hâtûniyyetü’l- Cevvâniyye ve el-Mürşidiyye medreselerinde müderrislik yapan Sadreddin b. Ukbe getirilmiş fakat bir süre sonra azledilmiştir. Onun yerine Burhaneddin göreve tekrar getirilmiştir. Fakat 657 (1258-1259) yılında azledilince yerine Şemseddin Müşerref el-Acemî getirilmiş ve 670 (1271-1272) yılında ölene kadar bu göreve devam etmiştir. 831 (1428) yılında ise 829 (1425- 1426) Dımaşk kadılkudat nâibliğine atanan İbn Kâdı Sûr olarak bilinen Zeyneddin Ebû Abdullah Muhammed b. el-Kâdı Tâceddin Abdullah b. Ali el-Mâridânî bu göreve getirilmiştir.⁵⁶

Nu‘aymî’nin belirttiğine göre el-Mâridâniyye medresesinin kurucusu Azîzetüddin Ahşâ Hâtûn, medresenin vakfiyesine koyduğu şartla, burada müderrislik yapan kişinin başka bir yerde ders vermesini engellemiştir. Harun Yılmaz’a göre bu durum, Eyyûbîler dönemde bir medresede müderrislik yapan kişinin aynı zamanda bir başka müessesede de ders verebildiğini göstermesi bakımından önemlidir. Azîzetüddin Ahşâ Hâtûn’un getirdiği şartla böylesi bir durumun önüne geçilerek müderrisin bütün vaktini sadece el-Mâridâniyye medresesinde eğitim gören talebelere ayırması istendiği düşünülebilir.⁵⁷

F. el-Medresetü’l-Maytûriyye

el-Maytûriyye medresesi Salihiyye’de bulunmaktadır. es-Sit Fâtıma Hâtûn binti es-Sellâr tarafından 629 (1231) yılında inşa ettilmiştir. Kaynaklarda Fâtıma Hâtûn’un ailesi hakkında bilgi bulunmamaktadır.⁵⁸ Nu‘aymî, 821 (1418-1419) yılında bu medresenin yıkıldığını bildirmektedir. Burada ilk ders veren el-Azrâviyye, ez-Zincâriyye,⁵⁹ el-Kaymâziyye⁶⁰ medreseleri müderrisliği görevlerinde de bulunan Hamîdüddin es-Semerkândî’dir. O, 677 (1278-1279) yılında 83 yaşında ölene kadar bu görevi sürdürmüştür. Ondan sonra oğlu Muhyiddin Mısır’da başka bir göreve tayin edilene kadar bu görevi sürdürmüştür. Daha sonra Dımaşk’taki Mansûre Kalesi hatibi Şemseddin el-Hüseyin el-Konevî ve ondan sonra da Muhyiddin Ahmed b. Ukbe bu göreve atanmıştır.⁶¹ Muhyiddin Ahmed b. Ukbe, er-Rukniyye medresesi müderrisliği de yapmıştır.⁶²

G. el-Medresetü’d-Dimâğiyye

Hem Hanefî hem Şâfiî mezhebi mensuplarına vakfedilen bu medrese, Bâbu’l-Ferec dahilinde yer almaktadır. Bu medresenin kurucusu, Fârisuddin b. ed-Dimâğ’ın ninesi Aişe (ö.638/1241)’dir. Kocası İbnü’d-Dimâğ olarak tanınan Şücâuddin Mahmud (ö.614/1216),

54 İbn Tolun, el-Kalâidü’l-cevheriyye fî târihi’s-Sâlihiyye, thk. Muhammed Ahmed Dehman, I-II, Matba‘âtü’l- Mecma‘i’l-Lügati’l-Arabî bi-Dımaşk, Dımaşk 1980, I, 113.

56 İbn Şeddâd, el-A’lâku’l-hatîre, 1/II, s. 227-228; en-Nu‘aymî, ed-Dâris, I, 454-455.

57 Harun Yılmaz, s.82.

58 İbn Şeddâd, el-A’lâku’l-hatîre, 1/II, s. 223-224.

62 Safedi, Ayan, III, 361; en-Nu‘aymî, ed-Dâris, I, 399.

(8)

JHS 224

2014

Selâhaddin’in kardeşi Seyfeddin Ebîbekir ile yakın arkadaştı ve büyük bir servet edinmişti.

Aişe, kocasından kalan bu servetle Şâfiî ve Hanefîler için medrese olarak 638 (1240-1241) yılında evini vakfetti ve kısa bir süre sonra da öldü.⁶³

Bu medresede Hanefîlerden ilk ders veren el-Kâşgarî İbrahim b. Osman b. Yusuf b.

Zureyk’tir. el-Kâşgarî 89 yaşında 645/(1247) yılında ölene kadar bu görevini sürdürmüştür.⁶⁴ Ondan sonra Kâdı İzzeddin es-Sincârî bu görevi üstlenmiştir. O, el-Medresetü’l-Hâtûniyyetü’l- Cevvâniyye müderrisliğine tayin edilince bir süre sonra görevini Fahreddin Ahmed’e bıraktı.

Fahreddin Ahmed de ölene kadar müderrisliğe devam etti. Ondan sonra İmaduddin Muhammed geçti. Fakat kısa süre sonra görevden azledildi. Sonra hatîblik görevinde de bulunan Meciduddin b. es-Sahnûn geçti. O, 694 (1295) yılında 75 yaşında ölene kadar müderrisliği sürdürdü.⁶⁵ Bu medresenin Hanefî müderrisleri ile ilgili kaynaklarda çok az bilgi vardır. Fakat Şâfiî müderrislerinden önemli bir kısmı kadılkudatlık gibi önemli görevleri üstlendiğinden, onlar hakkında bilgi bulmak mümkündür.⁶⁶

H. el-Medresetü’l-Mürşidiyye

el-Mürşidiyye medresesi, Salihiyye’de Yezîd nehri kıyısında, el-Eşrefiyye Darulhadisi civarında bulunmaktadır. 654 (1256-1257) yılında Eyyûbî ailesinden Hatice Hatun binti el- Melikü’l-Muazzam Şerefüddin İsa b. el-Melikü’l-Adil tarafından inşa ettirilmiştir.

İbn Şeddâd, el-Mürşidiyye medresesinde ilk ders veren kişinin Sadreddin Ahmed b.

Şihâbüddin Ali el-Kâşî olduğunu söylemektedir. Sonra o, bu görevden azledilmiş ve yerine el- Hâtûniyyetü’l-Cevvâniyye medresesinde müderrislik yapan Sadreddin İbrahim b. Ukbe getirilmiştir. O, Halep kadılığına atanana kadar bu göreve devam etmiş ve 697 (1241) yılında Dımaşk’ta 87 yaşında ölmüştür. ⁶⁷ Ondan sonra Sadreddin Ali burada müderris olarak görevlendirilmiştir.⁶⁸

Nu‘aymî ise el-Mürşidiyye medresesinde ilk ders verenin Şemseddin b. Atâ olduğunu söylemektedir. el-Kâdı Abdullah olarak bilinen Kadılkudat Şemseddin Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed b. Atâ b. Cübeyr b. Câbir b. Vüheyb el-Ezrâî, 599 (1202-1203) yılında doğmuştur. Babası Hanbelî mezhebine mensup iken daha sonra Hanefî mezhebine geçmiştir. Şemseddin b. Atâ, el-Hâtûniyyetü’l-Cevvâniyye ve ez-Zâhiriyyetü’l-Cevvâniyye⁶⁹ medreselerinde müderrislik yapmış, Sultan Baybars döneminden önce dört kadılkudat uygulamasına henüz geçilmeden önce Dımaşk Şâfiî kadılkudatı Ahmed b. Seniyyüddevle’nin nâibliğini yürütmüştür. Daha sonra Sultan Baybars döneminde 664 (1265-1266) yılında Dımaşk Hanefî kadılkudatı olarak tayin edilmiştir. 8 Cemadiyelevvel 673 (9 Kasım 1274) tarihinde ölene kadar el-Mürşidiyye medresesinde müderrislik yapmıştır. Bu medresede müderrislik yapanlardan biri de Kadılkudat Şemseddin el-Harîrî’dir. el-Harîrî, el- Ferruhşâhiyye müderrisliği de yapmıştır.⁷⁰

Bu sekiz medrese ile ilgili bu bilgilerden sonra Hasan Şümeysânî’nin çalışmasından faydalanarak bu medreselerin Eyyûbîler döneminde hangi Dımaşk melikleri döneminde yapıldığını ve bu melikler dönemindeki medreseleşme hareketi içindeki oranını ortaya koymaya çalışacağız.

63 İbn Şeddâd, II, 261-262; Ebu Şâme, s.108; en-Nu‘aymî, ed-Dâris, I, 177.

64 Safedî, Vâfî, VI, 38; İbnü’l-İmâd, Şezerâtü’z-Zeheb, VII, 339.

68 İbn Şeddâd, el-A’lâku’l-hatîre, 1/II, s. 228.

(9)

M. Fatih Yalçın

2014

Hasan Şümeysânî’nin Eyyûbîler döneminde Dımaşk’ta inşa edilen medreseleri Dımaşk meliklerine göre tasnif ederek kronolojik bir şekilde konu edindiği ‘Medârisü Dımaşk fî

‘asri’l-Eyyûbî’ isimli eserinde, Selâhaddin Eyyûbî’den el-Melikü’n-Nâsır Selâhaddin Yusuf dönemine kadar inşa edilen medreseleri incelediğimizde, bu medreselerin hem kurucuları hem de vakfedildiği mezhep ile ilgili bilgi bulmak mümkündür.⁷¹ Buna göre, Kahire’de ve Kudüs’te çok sayıda dinî yapı inşa eden fakat Dımaşk’ta herhangi bir dinî yapı inşa etmemiş olan Selâhaddin Eyyûbî⁷² zamanında Dımaşk’ta dördü Şâfiî, dördü Hanefî biri Şâfiî ve Hanefî, biri Mâlikî biri de Hanbelî olmak üzere toplam on bir medrese inşa edilmiştir. Bu dönemde Dımaşk’ta her mezhep için en az bir medresenin kurulduğu görülmektedir. Hanefî fıkhının okutulduğu medreselerden üçünün kurucusu kadındır. Dört Hanefî medresesinden ikisi (el- Ferruhşâhiyye, el-Hâtûniyyetü’l-Cevvâniyye) kadınlar tarafından vakfedilmiştir. Hem Şâfiî hem de Hanefîler için kurulan el-Azrâviyye medresesi de bir kadın tarafından kurulmuştur.

el-Melikü’l-Efdâl Nûreddin Ali döneminde Dımaşk’ta dördü Şâfiî, biri Hanefî olmak üzere toplam beş medrese inşa edilmiştir. Daha çok Şâfiîler için medreseler kurulan bu dönemde kadınlar tarafından kurulan Hanefî medresesi yoktur.

el-Melikü’l-Adil Seyfeddin döneminde Dımaşk’ta altısı Şâfiî, biri Şâfiî ve Hanefî, biri Hanefî olmak üzere toplam sekiz medrese inşa edilmiştir. Daha çok Şâfiî medresesi inşa edilen bu dönemde, Hanefî fıkhı okutulan el-Kassâiyye ve el-Dimâğiyye medreselerinin kadınlar tarafından kurulduğu görülmektedir.

el-Melikü’l-Muazzam İsa döneminde Dımaşk’ta dört Hanefî, iki Hanbelî ve bir de tıp medresesi olmak üzere toplam yedi medrese inşa edilmiştir. Daha çok Hanefîler için medreseler kurulan bu dönemde el-Mâridâniyye medresesi bir kadın tarafından kurulmuştur.

el-Melikü’l-Eşref Muzafferüddin Musa döneminde Dımaşk’ta beş Şâfiî, beş Hanefî ve iki Hanbelî olmak üzere toplam on iki medrese inşa edilmiştir. Daha çok Şâfiî ve Hanefîler için medreselerin kurulduğu, Malikîler için herhangi bir medresenin inşa edilmediği bu dönemde el-Maytûriyye medresesi bir kadın tarafından inşa edilmiştir.

el-Melikü’s-Sâlih İsmail döneminde Dımaşk’ta iki Şâfiî, iki Hanefî ve bir Hanbelî olmak üzere toplam beş medrese inşa edilmiştir. Daha çok Şâfiî ve Hanefîler için medreselerin kurulduğu, Malikîler için herhangi bir medresenin inşa edilmediği bu dönemde bir kadın tarafından inşa edilen Hanefî medresesi bulunmamaktadır.

el-Melikü’l-Muazzam Turan Şah döneminde Dımaşk’ta bir Şâfiî ve iki Hanefî olmak üzere toplam üç medrese inşa edilmiştir. Daha çok Hanefîler için medreselerin kurulduğu, bu dönemde bir kadın tarafından inşa edilen Hanefî medresesi bulunmamaktadır.

el-Melikü’n-Nâsır Selâhaddin Yusuf döneminde Dımaşk’ta üç Şâfiî, bir Hanefî ve bir tıp olmak üzere toplam beş medrese inşa edilmiştir. Daha çok Şâfiîler için medreselerin kurulduğu bu dönemde Hanefîlere ait el- Mürşidiyye medresesi bir kadın tarafından inşa ettirilmiştir.

Hanefî olan el-Melikü’l-Muazzam (ö.624/1227) dışında Eyyûbî hanedanının tamamı Şâfiî mezhebine mensuptur.⁷³ Kendileri Şafiî mezhebine mensup olmalarına rağmen Selâhaddin Eyyûbî ile birlikte Eyyûbî meliklerinin medreseleşmeye büyük önem verdikleri, farklı mezhep mensuplarına hizmet eden çok sayıda medrese inşa ettiklerini özellikle belirtmek gerekir.

71 Hasan Şümeysânî, Medârisü Dımaşk fî ‘asri’l-Eyyûbî, Dârü'l-Âfâki'l-Cedide, Beyrut 1983.

72 Bk. Yehoshuʿa Frenkel, Political and Social Aspects of Islamic Religious Endowments ("awqāf"): Saladin in Cairo (1169-73) and Jerusalem (1187-93) Bulletin of the School of Oriental and African Studies / Volume 62 / Issue 01 / January 1999, 1-20.

73 Cengiz Tomar, ‘el-Melikü’l-Muazzam’, DİA, İstanbul 2004, XXIX, s.72.

(10)

JHS 226

2014

Fakat mesela el-Melikü’l-Muazzam döneminde Dımaşk’ta Şâfiî medresesi, el-Melikü’s-Sâlih İsmail döneminde Malîkî medresesi inşa edilmemiştir.

Kısaca belirtmek gerekirse Dımaşk’ta kadınlar tarafından Hanefîler için vakfedilen medreselerin en çok Selâhaddin Eyyûbî zamanında kurulduğu görülmektedir. Selâhaddin Eyyûbî zamanında üç, el-Melikü’l-Adil Seyfeddin döneminde iki, el-Melikü’l-Muazzam İsa, el-Melikü’l-Eşref Muzafferüddin Musa ve el-Melikü’n-Nâsır Selâhaddin Yusuf döneminde birer medrese kadınlar tarafından kurulmuştur. el-Melikü’l-Efdâl Nûreddin Ali, el-Melikü’s- Sâlih İsmail ve el-Melikü’l-Muazzam Turan Şah dönemlerinde ise kadınlar tarafından Hanefîler’e ait medrese kurulmamıştır.

Medrese Bânisi Bânisinin

Mesup Olduğu Aile

Vakfedildiği Yıl

el-Hâtûniyyetü’l- Cevvâniyye

İsmeduddin Hâtun bint

Muîniddin Üner Eyyûbî 573 (1177-1178)

el-Dimâğiyye İbnü’d-Dimâğ’ın dul eşi Aişe Saray

Eşrafından 638 (1240-1241) el-Ferruhşâhiyye Hâzzu’l-Hayr Hatun binti

İbrahim b. Abdullah

Eyyûbî 579 (1183)

el-Azrâviyye Azrâ binti Şâhinşâh b. Eyyûb b. Şâdî

Eyyûbî 580 (1184-1185)

el-Kassâiyye Hatun b. emir Gökçe Askerî Sınıf 593 (1196-1197) el-Mürşidiyye Hatice Hatun binti el-

Melikü’l-Muazzam

Şerefüddin İsa b. el-Melikü’l- Adil

Eyyûbî 654 (1256-1257)

el-Mâridâniyye Azîzetüddin Ahşâ Hâtûn binti el-Melik Kutbeddin

Eyyûbî 624 (1226-1227)

el-Maytûriyye Fâtıma Hâtûn binti es-Sellâr Bilinmiyor 629 (1231) Sonuç

İslam tarihinin ilk dönemlerinden itibaren İslam coğrafyasının en önemli şehirleri arasında yer alan Dımaşk’ta Eyyûbîler döneminde çok sayıda medrese inşa edilmiştir. Burada kadınlar tarafından altı Hanefî, iki Şâfiî ve Hanefî olmak üzere toplam sekiz medrese fıkhî mensubiyetleri Hanefî olanlar için vakfedilmiştir. Bu sekiz medreseden beşi Eyyûbî hanedanına mensup kadınlar tarafından vakfedilmiştir. Dımaşk’ta Hanefîler için medrese vakfeden kadınların Eyyûbî ailesine mensup olanlar dışındakilerin babalarının devlet üzerinde çok fazla etkili olmadıkları düşünülebilir. Zira kaynaklarda onlar hakkında fazla bilgi bulunmaması bunu düşündürmektedir.

(11)

M. Fatih Yalçın

2014

Bu medreselerin Eyyûbîler dönemindeki müderrisleri ile ilgili çok detaylı bilgiler bulmak mümkün olamamıştır. Dımaşk’ta kadınlar tarafından inşa ettirilen medreselerde müderrisliğin özellikle Eyyûbiler döneminde babadan oğlu geçtiği göze çarpmaktadır. Müderrislerin daha ziyade ölüm ile görevlerinin sona erdiği bununla birlikte, görevlerinden muhtelif sebepler dolayısıyla azledildiği de görülmektedir. Bu medreselerde görev alan müderrislerin başka müesseselerde de müderrislik yaptığını, müderrislik dışında kadılık, kadı nâibliği, kadılkudatlık, kazaskerlik gibi görevleri de üstlendiğini belirtmek gerekir. Burada dikkat çeken husus, bazı kadınların kurucusu olduğu medresenin vakfiyesinde kurucusu olduğu medresede müderrislik yapan kişinin aynı zamanda başka bir yerde ders vermesini engelleyici hükümler koymuş olmalarıdır. Şunu da belirtmek gerekir ki incelenen medreselerdeki bazı müderrisler, yine kadınlar tarafından inşa ettirilen başka medreselerde de görev almışlardır. Ayrıca bu medreselerde görev almış müderrisler arasında Dımaşklılar olduğu gibi Dımaşk dışından gelip burada görev alanlar da vardır. Yine kaynaklardan edindiğimiz bilgilere göre incelenen medreselerde müderrislik yapanların ortalama ömürlerinin altmıştan fazla olduğunu söylemek mümkündür. Hem Şâfiî hem de Hanefîler için inşa edilen medreselerde görev alan müderrislere bakıldığında, buralarda görev alan Şâfiî müderrislerin daha prestijli olduğu düşünülebilir. Zira onlar, müderrislik dışında önemli başka görevler de üstlenmişlerdir.

Ele alınan medreselerin bazılarının büyük yapılar olduğu, bazılarının ise medrese olarak vakfedilmiş evler olduğu görülmektedir. Kadınların şahsî gayretleriyle inşa edilen bu medreselerin ihtiyaçlarının karşılanması için vakıflar tahsis edilmesi maddî imkanlarla irtibatlıdır. Dolayısıyla maddî güce sahip Hanefî kadınların Hanefî medreseleri inşa ettirmiş olmaları doğaldır. Kadınlar tarafından Dımaşk’ta kurulan Hanefî medreselerinin uzun yıllar eğitim-öğretim faaliyetlerini yürüttüğü, bununla birlikte bazılarının yıkıldığı, bazılarının ise fonksiyonlarının değiştiğini görmekteyiz.

Eyyûbîler döneminde kadınlar tarafından Dımaşk’ta kurulan Hanefî medreseleri ile ilgili araştırma yapılırken önemli bazı zorluklar da çekilmiştir. Bu hususta en önemli sorun, medreseler hakkında kaynaklarda bulunan bilgilerin dağınık olmasıdır. Bunun yanı sıra Nu‘aymî gibi müstakil olarak medreselerden bahseden kaynaklar da bilgi bakımından bazı sınırlılıklara sahiptir. Burada dikkat çeken bir diğer husus incelenen medreselerle ilgili Memlükler döneminde Eyyûbî dönemine göre daha detaylı bilgi bulunabilmesidir.

Kaynakça

Avdet Râfi', Evkâfü'l-Mere fî Dımaşk fî'l-Asri'l-Eyyûbî, Dâru’l-Hisâr, Dımaşk 2011.

BOZKURT, Nebi, “Medrese”, DİA, XXVIII, Ankara 2003, 323-327

Ebû Şâme, Şihâbüddin Abdurrahman İsmail b. İbrahim el-Makdisî ed-Dımaşkî (ö.

665/1268), Terâcimü ricâli’l-karneyn es-sâdis ve’s-sâbi‘, thk. Muhammed Zâhid b. el-Hasen b. Ali Zâhid el-Kevserî, nşr. İzzet el-Attâr el-Hüseynî, Dârü’l- Kütübi’l-Melekiyye, Kahire 1366/1947

GILBERT, Joan, “Ortaçağ’da Şam’da İslamî İlimlerin Kurumsallaşması ve İlmin Meslek Haline Gelişi”, çev. Harun Yılmaz, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2009, XXXVII/2 s.183.

HUMPHREYS, Stephan, “Woman as Patrons of Religious Architecture in Ayyubid Damascus”, Muqarnas, XI, 1994, 35-54.

(12)

JHS 228

2014

İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine fî a’yâni’l-mieti’s-sâmine, (nşr. Abdülvâris Muhammed Ali), I-IV, Dârü'l-Cil, Beyrut 1997.

İbn Hallikân, Ebü'l-Abbâs Şemsüddin Ahmed b. Muhammed b. İbrâhim el-Bermekî el- Erbilî eş-Şâfiî (ö. 681/1282), Vefeyâtü'l-a‘yân ve enbâu ebnai’z-zamân, thk. İhsan Abbas, I-VIII, Dâru Sâdır, Beyrut 1978.

İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İmadüddin İsmail b. Ömer (ö. 774/1373), el-Bidâye ve'n-nihaye, nşr. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türki, I-XXI, Hicr li't-Tıbaa ve'n-Neşr, Cize 1998.

İbn Şeddâd, Ebû Abdullah İzzeddin Muhammed b. Ali b. İbrâhim, el-A’lâku’l-hatîre fî zikri ümerâi’ş-Şam ve’l-Cezîre, thk. Sami ed-Dehhân, Institut Français de Damas, Dımaşk 1956.

İbn Tagrîberdî, Ebü'l-Mehâsin Cemâlüddin Yusuf el-Atabekî (ö. 874/1469), en-Nücumü'z- zâhire fî mülûki Mısr ve'l-Kahire, I-XII, Vezâretü’s-sekâfe ve’l-irşâd, Kahire 1929.

İbn Tolun, Ebü’l-Fazl Şemseddin Muhammed b. Ali b. Ahmed es-Sâlihî ed-Dımaşkî el- Hanefî (ö. 953/1546), el-Kalâidü’l-cevheriyye fî târihi’s-Sâlihiyye, thk.

Muhammed Ahmed Dehman, I-II, Matba‘âtü’l-Mecma‘i’l-Lügati’l-Arabî bi- Dımaşk, Dımaşk 1980.

İbnü’l-İmâd, Abdülhay b. Ahmed (ö. 1089/1679), Şezeratü’z-zeheb fî ahbari men zeheb, nşr. Abdülkadir Arnaut, I-X, Dâru İbn Kesir, Beyrut 1991.

MAKDISÎ, George, Ortaçağ’da Yüksek Öğretim, çev. Ali Hakan Çavuşoğlu - Hasan Tuncay Başoğlu, Klasik Yayınları, İstanbul 2012.

MUAZ, Abdurrezzâk, “İskân el-Mere fî’l-İmâreti bi Dımaşk hilâlü’l-ahdî’l-Eyyûbî”

Mecelle’t-türâsi’l-Arabî, XXIX, Dımaşk 1987, 216-225.

en-Nu‘aymî, Abdulkadir Muhammed ed-Dımaşkî (ö. 927/1521), ed-Dâris fî târihi’l- medâris, haz. İbrahim Şemsüddin, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1990.

ŞEŞEN, Ramazan, Salâhaddin Eyyûbî ve Devri, İslam, Tarih, Sanat ve Kültürünü Araştırma Vakfı, İstanbul 2000.

Safedî, Ebü's-Safâ Selâhaddin Halil b. Aybek b. Abdullah (ö. 764/1363), el-Vâfî bi’l- vefeyât, i’tinâ Muhammed el-Hüceyrî, I-XXX, Franz Steiner Verlag, Stutgart 1408/1988.

Şümeysânî, Hasan, Medârisü Dımaşk fî ‘asri’l-Eyyûbî, Dâru’l-Âfâki’l-Cedîde, Dârü'l- Âfâki'l-Cedide, Beyrut 1983.

TOMAR, Cengiz, “Şam”, DİA, İstanbul 2010, XXXVIII, s.311-315.

TOMAR, Cengiz, “el-Melikü’l-Muazzam”, DİA, İstanbul 2004, c.XXIX, s.71-73.

YEHOSHUA Frenkel, Political and Social Aspects of Islamic Religious Endowments ("awqāf"): Saladin in Cairo (1169-73) and Jerusalem (1187-93) Bulletin of the School of Oriental and African Studies, Volume 62 / Issue 01 / January 1999, 1- 20.

YILMAZ, Harun, “el-Melikü'l-Muazzam ve Döneminde Dımaşk'ta Kurulan Medreseler (615-624/1218-1227)”, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2008.

(13)

M. Fatih Yalçın

2014

YÜREKLİ, Tülay, “Eyyûbî Ailesi Kadınları”, Tarihin Peşinde, VI, 2011, 329-342.

ez-Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman (ö. 748/1347), Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-a’lâm: Sene 581-590, Sene 651-700 (nşr. Ömer Abdüsselam Tedmûrî), Dârü'l-Kitâbi'l-Arabi, Beyrut 1999-2000.