5. Baskı
Türkiye Türkçesi Ses Bilgisi
Türkiye Türkçesi Dil Bilgisi I
Prof. Dr. Hal�t DURSUNOĞLU
Prof. Dr. Halit DURSUNOĞLU
Türkiye Türkçesi Dil Bilgisi I TÜRKİYE TÜRKÇESİ SES BİLGİSİ
ISBN 978-605-318-998-5 DOI 10.14527/9786053189985 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.
© 2019, PEGEM AKADEMİ
Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ'ye aittir.
Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.
Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca tanınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevrimiçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye'de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazarlara ait 1000’in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir.
1. Baskı: Temmuz 2017, Ankara 5. Baskı: Kasım 2019, Ankara Yayın-Proje: Şehriban Türlüdür Dizgi-Grafik Tasarım: Ayşe Nur Yıldırım
Kapak Tasarımı: Pegem Akademi
Sonçağ Yayıncılık Matbaacılık Reklam San Tic. Ltd. Şti.
İstanbul Cad. İstanbul Çarşısı 48/48 İskitler - Ankara (0312 341 36 67)
Yayıncı Sertifika No: 36306 Matbaa Sertifika No: 25931
İletişim
Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51 Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60
İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net WhatsApp Hattı: 0538 594 92 40
Türk dilinin kanaatimce en büyük müdafii, aziz Atatürk’ün ruhuna ithafen…
ÖN SÖZ
“Türkiye Türkçesi Ses Bilgisi”, seri hâlinde yayınlamayı düşündüğümüz “Türki- ye Türkçesi Dil Bilgisi” kitaplarının ilkidir.
Türkiye Türkçesi dil bilgisi ile ilgili çok ciddî sayıda yayın bulunmaktadır.
Bu yayınların her biri dilimize çok önemli hizmetlerde bulunmuştur, bulunmaya da devam etmektedir. Birçoğu dil bilgisi âlimleri tarafından yazılan bu eserler, bu kitabın da en önemli kaynakları durumundadır. Dil bilgisi âlimlerinin açtığı yolda eserler ortaya koyan dil araştırmacılarının eserleri de, yine bu eserin en önemli kaynakları arasındadır. Bunun yanı sıra çeşitli araştırmacılar tarafından yayımla- nan makaleler de bu eserin esin kaynakları arasındadır. Kısaca bu eser; tarafımdan okunan, görülen, bakılan ne kadar dil bilgisi çalışması varsa onların her birinden izler taşımaktadır. Her bir ismi; rahmet, minnet ve şükranla yad ediyorum. Bu eserde hepsinin çok önemli yeri var.
Yararlandığım kaynaklardan edindiğim bilgileri, derslerimden kazandığım tecrübelerle birleştirerek böyle bir eseri zihnimde şekillendirip ortaya çıkarmama vesile olan, bu gücü bana veren, bu kudreti bana sunan; şüphesiz, Allah. Rabbime minnet ve şükranlarımı ifade diyorum. O yazdırmasaydı yazamadım, o düşündür- meseydi, düşünemezdim.
Kitabımda eksik, yanlış, hata çokça vardır ya da bulunabilecektir. Bunları yapmamak için her ne kadar özen göstermeye çalışsak da bunlar mutlaka ve mu- hakkak olmuştur. Bunları, ilerleyen baskılarda, sizlerden gelen dönütler doğrultu- sunda inşallah düzeltme gayreti içinde olacağız; bunu, şimdiden taahhüt ediyoruz.
Kanaatimce eksiksiz, hatasız, yanlışsız kitap da olmaz zaten; bunlardan arınmış tek kitap vardır: o da, Kur’an’dır. Onun dışında her kitapta hata, eksik, yanlış olabi- lir. Nihayetinde, kuluz; hatamız, eksiğimiz, yanlışımız, tabi ki olacaktır. Bunların da hoş görülmesini talep ediyorum.
Kitap, 11 bölümden oluşmaktadır: Kitapta 1. bölümde, “Dil, dillerin doğuşu, dillerin adlandırılması ve dünya dilleri”; 2. bölümde, “Dilin önemi, dil ve kültür ilişkisi”; 3. bölümde, “Dil bilgisi ve ses bilgisi ile ilgili temel kavramlar”, 4. bölümde,
“Türkçe ve Türkiye Türkçesi”; 5. bölümde, “Türkiye Türkçesi, Türkiye Türkçesinin sesleri, harfleri ve alfabesi”; 6. bölümde, “Türkiye Türkçesinde ünlüler”; 7. bölümde,
“Türkiye Türkçesinde ünsüzler”; 8. bölümde, “Türkiye Türkçesinde ses birleşmeleri”;
9. bölümde, “Türkiye Türkçesinde ses olayları”; 10. bölümde, “Türkiye Türkçesinde seslendirme olayları” ve 11. bölümde, “Türkiye Türkçesi için başucu kaynakları”
konuları ele alınmıştır. Konuların sonuna da kitabın okunabilirlik zevkini artırma, geliştirme adına “Biraz hisse”, “Biraz tebessüm”, “Biraz tefekkür” başlıkları altında;
vi Türkiye Türkçesi Dil Bilgisi I: Türkiye Türkçesi Ses Bilgisi
ders verici, düşündürücü, eğlendirici kıssa, hikâye, fıkra, şiir, vecize gibi edebî ya- zılar koyduk. Bunlarla eserimize bir tat vermeye çalıştık.
Diğer eserlerimde olduğu gibi bu çalışmamda da çokça emekleri olan Pegem Akademi çalışanlarına, özellikle de dizgide Tuğba Kuşcuoğlu'na, çok teşekkür edi- yorum.
Kitabın, “ağzımdaki tadım” diye adlandırdığım dilime, güzel ve mübarek di- lim Türkçeye, nokta mesabesinde de olsa bir hizmet olması temennisiyle herkese faydalı olmasını Rabbimden niyaz ediyorum.
29.06.2017, Erzurum Prof. Dr. Halit DURSUNOĞLU
Prof. Dr. Halit DURSUNOĞLU
1969 yılında Erzurum’da doğdu.
İlköğrenimini Bayburt’ta, ortaöğrenimini Erzurum’da tamamladı. 1994 yılın- da Atatürk Üniversitesi Kâzım Karabekir Eğitim Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi Bölümünü bitirdi. 1996’da Yüksek lisans, 2002’de Doktora eğitimini ta- mamladı.
Bir yıl kadar “Türkçe Öğretmenliği” yaptı. 1995-2002 yılları arasında “Araştır- ma Görevlisi” olarak görev yaptı. 2002 yılında “Yardımcı Doçent”, 2011’de “Doçent”, 2016’da “Profesör” oldu.
Başta Atatürk Üniversitesi olmak üzere Erzurum Teknik Üniversitesi, Bay- burt Üniversitesi ve Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitelerinde Türk Dili, Türkiye Türk- çesi, Osmanlı Türkçesi, Eski Anadolu Türkçesi, Türk Dili Tarihi, Türkçe Öğretimi, İlk Okuma Yazma Öğretimi, Eski Türk Edebiyatı, Sözlü ve Yazılı Anlatım, İletişim, Fonetik ve Diksiyon, Etkili İletişim ve Konuşma dersleri verdi.
Hâlen Atatürk Üniversitesi Kâzım Karabekir Eğitim Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi Ana Bilim Dalında öğretim üyesi olarak görev yapmaktadır.
Dursunoğlu’nun yayımlanmış 2 kitabı bulunmaktadır: “Türkiye Türkçesi Ya- zım Bilgisi”, “Aruz Öğretimi”.
İÇİNDEKİLER
Ön Söz ...v
1. BÖLÜM DİL, DİLLERİN DOĞUŞU, DİLLERİN ADLANDIRILMASI VE DÜNYA DİLLERİ ... 1
1.1. Dil ...2
1.2. Dillerin Doğuşu ...4
1.3. Dillerin Adlandırılması ...5
1.3.1. Yapılarına göre dünya dilleri ...5
1.3.2. Kökenlerine göre dünya dilleri (Dil aileleri) ...5
1.4. Dünyada En Çok Kullanılan Diller ...7
1.5. Dünyada En Etkili Diller ...8
2. BÖLÜM DİLİN ÖNEMİ, DİL VE KÜLTÜR İLİŞKİSİ ...11
2.1. Dilin Önemi ...12
2.2. Dil ve Kültür İlişkisi ...14
3. BÖLÜM DİL BİLGİSİ VE SES BİLGİSİ İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR ...25
3.1. Dil Bilgisi ile İlgili Temel Kavramlar ...26
3.2. Ses Bilgisi ile İlgili Temel Kavramlar ...30
x Türkiye Türkçesi Dil Bilgisi I: Türkiye Türkçesi Ses Bilgisi
4. BÖLÜM
TÜRKÇE VE TÜRKİYE TÜRKÇESİ ...39
4.1. Türkçe ...40
4.2. Türkçe ve Dünya Dilleri ...40
4.2.1. Türkçenin dünya dilleri içindeki yeri ...41
4.2.2. Türkçenin Altay dilleri içindeki yeri ...42
4.3. Türkçenin Şekillendiği Coğrafya ...42
4.4. Türkçenin Şekillendiği İklim ...43
4.5. Türkçenin Şekillendiği Şartlar ...43
4.6. Türkçenin Şekillendiği Kültür ...43
4.7. Türkçeyi Şekillendiren İnsan Tipi ...44
4.8. Türkçe ve Türkiye Türkçesi ...44
4.9.Türkçenin ve Türkiye Türkçesinin Tarihî Gelişimi ...44
4.9.1. Türkçenin tarihî gelişimi ...44
4.9.2. Türkiye Türkçesinin tarihî gelişimi...45
4.10. Türkiye Türkçesinin Türkçe İçindeki Yeri ...47
4.11. Türkiye Türkçesinde Esas Alınan Konuşma ve Yazma Dili ...48
4.12. Türkiye Türkçesinin Temel Özellikleri ...48
4.13. Türkiye Türkçesinin Söz Varlığı Bakımından Bugünkü Durumu ...51
5. BÖLÜM TÜRKİYE TÜRKÇESİ, TÜRKİYE TÜRKÇESİNİN SESLERİ, HARFLERİ VE ALFABESİ ...55
5.1. Türkiye Türkçesi ...56
5.2. Türkiye Türkçesinin Sesleri ...57
5.3. Türkiye Türkçesindeki Seslerin Adlandırılması ...57
5.4. Türkiye Türkçesindeki Harflerin Adlandırılması ...58
5.5. Türkiye Türkçesinde Kullanılan Alfabe ...59
5.6. Türklerin Kullanıldığı Alfabeler ...60
5.7. Türkiye Türklerinin Kullandığı Alfabeler ...60
5.8. Türkiye Türkçesi Alfabesinde Yer Alan Harflerin Adlandırılması...61
xi İçindekiler
6. BÖLÜM
TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE ÜNLÜLER �����������������������������������������������������������63
6.1. Ünlüler ...64
6.2. Ünlülerin Oluşumu ...64
6.3. Ünlülerin Söyleniş Özellikleri ...65
6.4. Ses Olarak Ünlüler ...65
6.5. Harf Olarak Ünlüler ...66
6.6. Ünlülerin Dil Bilgisel Bakımdan Adlandırılması ...66
6.7. Ünlülerin Genel Özellikleri ...70
6.8. Ünlülerin Harf Harf Kullanım Özellikleri ...81
7. BÖLÜM TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE ÜNSÜZLER ��������������������������������������������������������87 7.1. Ünsüzler ...88
7.2. Ünsüzlerin Oluşumu ...88
7.3. Ünsüzlerin Söyleniş Özellikleri ...89
7.4. Ses Olarak Ünsüzler ...89
7.5. Harf Olarak Ünsüzler ...90
7.6. Ünsüzlerin Dil Bilgisel Bakımdan Adlandırılması ...90
7.7. Ünsüzlerin Kullanım Özellikleri ...97
7.8. Ünsüzlerin Harf Harf Kullanım Özellikleri ... 102
8. BÖLÜM TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE SES BİRLEŞMELERİ ������������������������������������117 8.1. Ses Birleşmeleri ... 118
8.2. Hece ... 118
8.3. Türkiye Türkçesinde Hece Yapıları ... 119
8.4. Hecelerle İlgili Önemli Adlandırmalar ... 120
8.4.1. Açık hece-kapalı hece ... 120
8.4.2. Medli hece ... 120
8.4.3. Hece düşmesi ... 121
8.4.4. Hece bölünmesi ... 121
xii Türkiye Türkçesi Dil Bilgisi I: Türkiye Türkçesi Ses Bilgisi
9. BÖLÜM
TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE SES OLAYLARI ...127
9.1. Ses Olayları ... 128
9.2. Ünlülerle İlgili Ses Olayları ... 129
9.2.1. Ünlü düşmesi ... 129
9.2.2. Ünlü türemesi ... 134
9.2.3. Ünlü değişmesi (dönüşmesi) ... 137
9.3.3.1. Ünlü benzeşmesi ... 138
9.3.3.2. Ünlü daralması ... 139
9.3. Ünsüzlerle İlgili Ses Olayları ... 140
9.3.1. Ünsüz düşmesi ... 140
9.3.2. Ünsüz türemesi ... 142
9.3.3. Ünsüz değişmesi (dönüşmesi) ... 147
9.3.3.1. Ünsüz benzeşmesi ... 147
9.3.3.2. Ünsüz yumuşaması ... 151
9.4. Ses Olayları ile İlgili Dil Bilgisel Adlandırmalar ... 156
9.5. Ses Olayları ile İlgili Edebî Adlandırmalar ... 158
10. BÖLÜM TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE SESLENDİRME OLAYLARI ...163
10.1. Vurgu ... 164
10.1.1. Türkiye Türkçesinde vurgu ... 165
10.1.2. Vurgu çeşitleri ... 166
10.1.2.1. Kelimede vurgu ... 166
10.1.2.1.1. Sözcük kök ya da gövdelerinde vurgu ... 166
10.1.2.1.2. Eklerde vurgu ... 170
10.1.2.2. Kelime gruplarında vurgu ... 172
10.1.2.3. Cümlede vurgu ... 174
10.1.2.4. Anlatımda vurgu ... 175
10.2. Tonlama ... 175
10.2.1. Türkiye Türkçesinde tonlama ... 176
10.2.2. Tonlama çeşitleri ... 176
10.3. Durak ... 177
10.4. Ulama... 178
xiii İçindekiler
11. BÖLÜM
TÜRKİYE TÜRKÇESİ İÇİN BAŞUCU KAYNAKLARI ...181
Kaynaklar ... 189
1. BÖLÜM
Bu bölümde ele alınan konular:
1.1. Dil
1.2. Dillerin Doğuşu 1.3. Dillerin Adlandırılması 1.3.1. Yapılarına göre dünya dilleri
1.3.2. Kökenlerine göre dünya dilleri (Dil aileleri) 1.4. Dünyada En Çok Kullanılan Diller
1.5. Dünyada En Etkili Diller
DİL, DİLLERİN DOĞUŞU, DİLLERİN
ADLANDIRILMASI VE DÜNYA DİLLERİ
1.1. Dil
Dil; İnsanın insanla, yaratanla ve diğer varlıklarla iletişim kurmasını sağlayan bir konuşma, anlama, anlaşma, anlatım, bildirim ve duyurum aracıdır.
Dil, inancımıza göre, insana, yaratılışından itibaren insanlarla ve diğer varlık- larla konuşma ve anlaşması için yaratan tarafından verilen en önemli özelliklerden biridir; Yaratanın akıldan sonra insana verdiği en önemli nimettir.
Dil, içinde doğduğumuz topluma göre, insana yaratılışından itibaren insan- larla ve diğer varlıklarla konuşma ve anlaşması için, içinde doğduğu toplum tara- fından; atası, annesi, babası, ailesi, kısaca çevresindeki herkes tarafından öğretilen, sunulan en önemli armağandır.
Her canlının bir dili vardır ve her canlı kendi lisanınca konuşmaktadır. An- cak, diğer özelliklerde olduğu gibi, dilin kullanıma en uygun ve elverişli olanı- na, en mükemmeline, bütün varlıklar içinde insan sahiptir. Çünkü insan bütün özellikleriyle diğer varlıklardan daha üstün, daha mükemmel ve daha donanımlı yaratılmıştır. Kur’an’da da belirtildiği üzere o, mahlukatın en şereflisi, en seçkini olarak yaratılmıştır. İnsan dilinin ifade ve imkân kudreti, diğer varlıkların dili ile mukayese edilemeyecek derecededir.
“Dil” denince her şeyden önce akla “konuşma” gelir. Konuşma ise, ses or- ganları vasıtasıyla gerçekleşir. Ciğerler, diyafram, gırtlak, ses telleri, boğaz, ağız kanalı, geniz, dil, dişler, damak ve dudaklar işbirliği içerisinde sesin oluşumunu şekillendirirler. Akciğerlerden çıkan hava, gırtlaktan geçerken ses tellerinde titreşimler meydana getirir; bu titreşimlerle de sesler oluşur. Bu sesler başlangıçta zayıf olsa da, diğer ses organlarının ve seslerin de katkısıyla rahatlıkla işitilebilecek duruma gelir ve kimlik kazanırlar. Böylece insan, Yaratanının ses organlarına ver- diği özellik sayesinde konuşur duruma gelir.
İnsan için konuşma ne kadar önemli ise anlama, anlaşma da o kadar önem- lidir. Dil, anlaşıldığı sürece anlamlıdır; anlaşılmadığı sürece çok şey ifade etmez.
İnsan, insanı dili vasıtasıyla anlar. İnsan, insana meramını dili vasıtasıyla anlatır.
Bu nedenle dil, insanlar arasındaki en etkili anlaşma aracıdır. Çünkü insanın in- sanla anlaşabilmesi için onu anlaması gerekir. İnsan, insanla en iyi ve en etkili iletişimi, dille kurar. “İnsanlar konuşa konuşa; hayvanlar koklaşa koklaşa anlaşır- lar.” atasözü, bunu çok güzel ifade eder. İnsan bunun yanı sıra beden diliyle, ortak işaretlerle (trafik işaretleri vb.), geliştirdiği çeşitli anlaşma ve anlatım araçlarıyla (internet kullanımındaki semboller vb.), bazen de suskunluğuyla iletişim kurar.
İnsanla mensup olduğu toplum arasında da anlaşma, iletişim dille olur. İnsan, içinde doğduğu toplumun kendisine hazır olarak sunduğu değerlerle hayata başlar 2 Türkiye Türkçesi Dil Bilgisi I: Türkiye Türkçesi Ses Bilgisi
ve hayatını sürdürür. Mensup olduğu toplumun ona en büyük armağanlarından biri, dilidir. İnsan toplumuyla iletişimini dille kurarken; toplumdaki değerini, say- gınlığını da çoğu zaman kullandığı dille kazanır, korur ya da kaybeder.
İnsan, devletiyle ilişkisini, vatandaşlık bağını da dili vasıtasıyla kurar. Devletin vatandaşlarına karşı görevlerinden biri de, dili iç ve dış tehlikelerden koruması, dile sahip çıkmasıdır. Devlet, “dil birliği” konusunda birleştirici bir otorite rolü oynar; “ana dil”i resmîleştirerek toplumda dil birliğinin sağlanmasına çok önemli bir katkıda bulunur. Dil birliği ölçüsünde de devletle vatandaş arasında sıhhatli ilişkiler kurulur.
Toplumlar arasında da en etkili anlaşma aracı dildir. Geçmiş dönemlerde toplumlar nispeten birbirlerine kapalı ve uzak iken; bugün, toplumlar birbirine daha açık ve yakın durumdadırlar. Teknolojik gelişmeler, iletişimde kaydedilen ilerlemeler, toplumlar arasındaki ilişkiler ve devletler arasındaki birliktelikler, dil- ler arasında bir yakınlaşmaya neden olmuş; bunun neticesinde de birbirine epey- ce sayıda söz varlığa veren toplumlar, aralarında âdeta ortak bir dil oluşturmaya başlamıştır. Değişimin ve teknolojik gelişmelerin hızına erişilemeyen bir dünyada, her yeni, insan hayatına yeni bir kelimeyle girmektedir. Bu da o gelişmeyi ger- çekleştiren milletlerin dilinin diğer dillere baskın olmasına neden olmaktadır. Bu durumdan olumsuz olarak etkilenen diller, buna engel olmak için her ne kadar kelime üretmeye çalışsa da buna zamanında cevap vermediği için o kelimenin dile girmesine kolay kolay engel olamamaktadır. Diğer bir ifadeyle, toplumun haya- tına giren her icatla birlikte ona ad olan kelime de o toplumun diline girmekte- dir. Denilebilir ki, teknoloji artık günümüzde, dünya milletleri arasında ortak bir dil oluşturmuştur. Mesela, bilgisayar kavramları; bilgisayar (computer), donanım (hardware), yazılım (software), ekran (monitör), klavye (keyboard), fare (mouse) ve yazıcı (printer), hard disk, sidi (CD), dividi (DVD), CD-ROM…
Dünyadaki dengeleri kendi lehinde tutmak isteyen devletler, kendi dillerini dünyaya hâkim kılabilmek için büyük çaba sarf etmektedirler. Geçmişte işgal et- tikleri ülkelere dillerini ihraç eden ve orada yaşayanlara iyi bir gelecek için kendi dillerini aşılayan bu devletler, o toplumlara kendi dillerini unutturmuş ve o top- lumları kendilerine bağımlı hâle getirmişlerdir. Bugün Afrika, Asya ve Amerika kıtasında yüzlerce dil unutulmuşken; İngilizce başta olmak üzere Fransızca, İspan- yolca, Portekizce, Almanca, Flemenkçe dünyanın hemen hemen ortak dilleri hâline gelmiştir. Özellikle İngilizce, resmî olarak ilan edilmese de, bugün artık dünyanın resmî dili durumuna gelmiş olup bilim, ticaret ve teknoloji dili olma unvanını çok- tan kazanmış bulunmaktadır.
Dil, Dillerin Doğuşu, Dillerin Adlandırılması ve Dünya Dilleri 3
