Hakemsiz Yazılar Türk Kütüphaneciliği 19, 3 (2005), 321-331
[ Hakemsiz Yazılar )
Opinion Papers
UNESCO Dünya Belleği Programı ve Türkiye'nin Belgesel Mirasları
E s i n S u l t a n O ğ u z1
Giriş
" M e m o r y " y a n i " b e l l e k " için dengeli v e istikrarlı bir kişiliğin yapı taşı
o l d u ğ u n u s ö y l e m e k m ü m k ü n d ü r . H e m birey h e m de insanlık için gerçeği içinde saklar. D ü n y a insanlığının ortak belleği, kültürel kimliklerin k o r u n m a s ı n d a , g e ç m i ş l e g e l e c e k arasında k ö p r ü kurularak geleceğin oluşturulmasında son derece ö n e m l i bir y e r e sahiptir. K ü t ü p h a n e l e r d e , arşivlerde v e özel k o l e k s i y o n larda b u l u n a n belgesel miraslar bir çok dil, k o n u ve kültür içeriği ile insanlık tarihinin gelişimini en iyi şekilde yansıtan k a y n a k l a r arasında y e r alır. A n c a k , bildiğimiz ü z e r e bellek denilen şey oldukça kırılgan v e hassas bir y a p ı y a sahip
tir. Ç o k acıdır ki, t o p l u m l a r k e n d i belgesel miraslarını ihmalkarlık, iklim koşulları, savaşlar v e doğal afetler gibi gerekçelerle yitirmeye başlamışlardır.
B u n u n ö n ü n e g e ç e b i l m e k adına U N E S C O , t ü m d ü n y a d a bu y o k oluşa karşı dikkati ç e k e b i l m e k v e k a m u o y u oluşturabilmek amacıyla başlattığı
D ü n y a Belleği P r o g r a m ı çerçevesinde çalışmalar yapmaktadır. K o r u m a altına alınan belgesel miraslar arasında içinde b u l u n d u ğ u m u z yüzyıla ait olanların, ü z ü c ü bir şekilde, b u y ü z y ı l a kadar geçen süreye ait olanlardan sayıca daha fazla o l d u ğ u belirtilmektedir ( H o e v e n v e Albada, 1996: 2-4).
D ü n y a Belleği P r o g r a m ı N e d i r ?
D ü n y a Belleği P r o g r a m ı uluslararası nitelikli bir p r o g r a m d ı r v e uluslararası, ulusal v e bölgesel ö n e m i olan belgesel mirasları k o r u m a p r o g r a m ı k a p s a m ı n a dahil etmektedir. P r o g r a m , herhangi bir ayrım gözetmeksizin belgesel mirasın
' Arş. Gör., Esin Sultan Oğuz Hacettepe Üniversitesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü (esino@hacettepe.edu.tr)
k o r u n m a s ı n ı v e b u miraslara erişim sağlanmasını hedeflemektedir. D ü n y a Belleği P r o g r a m ı ' n ı n temel amacı; belgesel mirasın k o r u n m a s ı n a yönelik ihtiyaçların v e gerekli mali k a y n a ğ ı n ı n sağlanması a m a c ı y l a h ü k ü m e t l e r d e , sivil t o p l u m örgütlerinde v e iş çevrelerinde duyarlılığın artırılması ve yeterli
k a m u o y u n u n oluşturulmasıdır (Foster, Russel, Lyall ve Marshall, 1995: 5).
K ü t ü p h a n e l e r d e , m ü z e l e r d e , arşivlerde b u l u n a n v e D ü n y a Belleği (Memory of the World) olarak adlandırılan d ü n y a mirasının b ü y ü k bir kısmının b u g ü n tehlike altında o l d u ğ u n a dikkati çeken A b i d (1995:169), çoğunlukla y a n g ı n , sel gibi doğal afetler n e d e n i y l e zarar görmelerinin yanı sıra y a ğ m a l a n m a , yasadışı satış, yetersiz koşullarda saklanması vb. yetersizliklerin b u koleksiyonların zarar g ö r m e s i n e y a da t a m a m e n y o k o l m a s ı n a n e d e n o l d u ğ u n u belirtmektedir.
Sözü edilen b u tehlikelere karşı artan duyarlılık aynı z a m a n d a k o n u n u n a d i l i ğ i ni de artırmıştır. D ü n y a n ı n çeşitli bölgelerindeki belgesel miraslara erişimde ve k o r u m a d a m e v c u t d u r u m u n yetersizliği v e bu yetersizliğin giderilmesine y ö n e lik bilincin giderek artıyor olması, D ü n y a Belleği P r o g r a m ı ' n ı n ortaya ç ı k m a s ı nı sağlayan etmenler olmuşlardır. Genel olarak p r o g r a m ı n ü ç temel hedefi bulunmaktadır. Bunlar, R a y E d m o n d s o n tarafından hazırlanan v e D ü n y a Belleği P r o g r a m ı ' n ı n genel ilkelerinin anlatıldığı raporda (2002:3) şu şekilde sıralan
mıştır:
• D ü n y a belgesel miraslarının en u y g u n teknikler kullanılarak k o r u n m a s ı ,
• B e l g e s e l miraslara evrensel erişimin sağlanması,
• B e l g e s e l mirasın varlığına ve ö n e m i n e yönelik d ü n y a çapında k a m u o y u oluşturulması.
Tarihsel Gelişimi
1992 yılında u y g u l a m a y a geçen Dünya Belleği P r o g r a m ı ' n d a l o k o m o t i f görevi
ni üstlenen Uluslararası D a n ı ş m a n l ı k Komitesi (International A d v i s o r y
C o m m i t t e e ) 1993 yılında kurulmuştur. B u k o m i t e bir e y l e m planı y a y ı m l a y a r a k U N E S C O ' n u n h ü k ü m e t l e r i n , uluslararası organizasyonların v e vakıfların k o n u y a duyarlılığının artırılmasında ve projelerde ortak olmalarında k o o r d i natör görevi üstlendiğini ilan etmiştir. P r o g r a m a yönelik yönergenin hazırlan
m a s ı n a I F L A (International Federation of Library Associations) ile birlikte b a ş l a n m ı ş v e I F L A ile I C A (International Council of Archives) tarafından ortaklaşa hazırlanan o n a r ı l a m a z d u r u m d a k i k ü t ü p h a n e materyalleri ile arşiv bel
gelerinin listesinin oluşturulması ile y ö n e r g e tamamlanmıştır. Aynı z a m a n d a U N E S C O , ulusal k o m i s y o n l a r ı aracılığıyla, tehlike altındaki k ü t ü p h a n e v e arşiv koleksiyonları ile ulusal s i n e m a miraslarına yönelik d ü n y a çapında liste hazır
latmıştır (Abid, 1998:53).
UNESCO Dünya Belleği Programı ve Türkiye'nin Belgesel Mirasları 323
1993 yılında ilk toplantısını P o l o n y a ' d a y a p a n Uluslararası D a n ı ş m a n l ı k K o m i t e s i , p r o g r a m ı n ana noktaları hakkında ön hazırlıklar y a p m ı ş ve 1994 v e
1995 yıllarında yedi pilot proje başlatılmıştır. B u projelerde belgesel mirasların orijinal k o p y a l a r ı n d a n metin, görüntü ve sesler m o d e r n teknolojiler kullanılarak y e n i d e n üretilmiş v e b a ş k a ortamlara kopyalanmıştır. Sonuç olarak u y g u l a n a n pilot projeler söz k o n u s u belgesel mirasın k o r u n m a s ı n a katkıda b u l u n a c a k b ü y ü k bir başarı ile sonuçlandırılmıştır. Her bir proje için U N E S C O tarafından
$ 2 0 . 0 0 0 ila $ 5 0 . 0 0 0 arasında fon ayrılmıştır. B u projeler şu şekilde sıralanmak
tadır (Abid, 1995:171-172):
1- P r a g Milli K ü t ü p h a n e s i ' n i n k o l e k s i y o n u n u n tanıtımını y a p a n bir C D - R O M , 2 - B u l g a r c a el y a z m a l a r ı n ı n çoklu ortam edisyonu ile birlikte hazırlanan inter-
a k t i f b i r C D - R O M ,
3 - A v r u p a halkının kökenini belgeleyen 13.yüzyıl el y a z m a s ı Radziwill V a k a y i n a m e s i ' n i (chronocile) içeren prototip bir C D - R O M ,
4 - Y e m e n ' d e b u l u n a n Sana C a m i s i ' n i n çatısında b u l u n a n K u r ' a n metinlerinin tanıtıcı bir C D ' s i ,
5- Yedi Latin A m e r i k a n ülkesini içeren ortak bir gazetenin mikrofilme alın
m a s ı n ı içeren bir proje olan " M e m o r i a de I b e r o a m e r i c a " ,
6- Kandilli R a s a t h a n e s i ' n d e k i elyazmalarının k o r u n m a s ı kataloglanması v e b u r a d a y e r alan d ü n y a d a k i ilk astronomik bilgilere yönelik hazırlanan bir C D - R O M ,
7- M o s k o v a ' d a y e r alan R u s D e v l e t K ü t ü p h a n e s i ' n d e k o r u n a n 15. v e 16. y.y.'a ait Slavik elyazmaları k o l e k s i y o n u n u n k o r u n m a s ı v e erişiminin iyileştirilme
sine yönelik gerçekleştirilen " M e m o r y of R u s s i a " projesi.
Uluslararası D a n ı ş m a n l ı k K o m i t e s i (IAC) toplantıları iki yılda bir periyodik olarak g e r ç e k l e ş m e k t e d i r B u g ü n e kadar yapılan toplantılar, 1993
P u l t u s k / P o l o n y a , 1995 Paris/Fransa, 1997 Taşkent/Özbekistan, 1999
Viyana/Avusturya, 2 0 0 1 Cheongju / G ü n e y K o r e , 2 0 0 3 G d a n s k /Polonya olarak sıralanmaktadır. Yedinci I A C toplantısının tarihi 13-17 H a z i r a n 2 0 0 5 v e yeri Ç i n ' i n Lijiang şehri olarak belirlenmiştir ( I A C M e e t i n g s , 2 0 0 5 ) .
Belgesel M i r a s Nedir, S e ç i m Kriterleri N e l e r d i r ?
D ü n y a Belleği P r o g r a m ı ' n d a "belgesel m i r a s " k a p s a m ı n d a evrensel değer taşıyan el y a z m a l a r ı , görsel-işitsel malzemeler, k ü t ü p h a n e v e arşiv koleksiyon
ları y e r alır. Belgesel miras tek bir belge, k o l e k s i y o n v e y a arşiv m a l z e m e s i ola
bilir. D ü n y a Belleği P r o g r a m ı , çeşitli projelerle ve teknolojiyi kullanarak kültürel devamlılığı sağlayan sözlü tarih geleneğini y a ş a t m a y a yönelik çalış
maları da teşvik etmektedir. Belgesel miras olarak k o r u m a altına alınma hakkını k a z a n a n belgeler, D ü n y a Belleği K ü t ü ğ ü ' n e kaydedilirler. B u kütükte
kayıtlar uluslararası, ulusal v e bölgesel o l m a k üzere 3 kategoriye ayrılmaktadır.
Uluslararası k ü t ü ğ e k a y d o l a c a k olan belgesel miras Uluslarası D a n ı ş m a n l ı k K o m i t e s i ( I A C ) tarafından onaylanır. Ulusal v e bölgesel k a p s a m d a ele alınacak belgesel miraslar ise söz k o n u s u olan ülkenin ulusal v e yerel komitelerince o n a y l a n a r a k D ü n y a Belleği {Memory of the World) olarak adlandırılırlar. H e r ü ç kütük t ü r ü n d e d e aynı kriterlere u y g u n belgesel mirasların y e r alması beklenir.
K i m i l e r i n d e yerel farklılıklar g ö z l e n m e k l e birlikte aranan koşullar genel hat
larıyla şöyle sıralanmaktadır (International A d v i s o r y C o m m i t t e e , 1995:180):
• Etkisi (Influence): Belgesel m i r a s , ulusal kültür sınırlarını aşarak uluslararası b o y u t k a z a n m ı ş , d ü n y a tarihi üzerinde etkisi olabilecek nitelikteki bir ö n e m e sahip olmalıdır. Ö r n e ğ i n , D ü n y a tarihini şekillendiren politik v e dini kitaplar b u g r u b a girerler.
• Z a m a n ( T i m e ) : B e l g e s e l m i r a s , d ü n y a çapında gerçekleşmiş bir değişikliği yansıtan v e y a tarihteki ö n e m l i bir olayı a n l a m a m ı z a y a r d ı m c ı olacak nitelik
te olmalıdır. S ö z k o n u s u değişiklik kısa v e y a u z u n v a d e d e gerçekleşmiş politik, sosyal, e k o n o m i k , teknolojik, felsefi v e y a dini değişiklikler olabilir.
Ö r n e ğ i n , bir d e v r i m i n y a da kültürel çatışmaların tarihlerini b e l g e l e y e n v e y a belirli bir z a m a n d a k i y ü k s e k düzeydeki bir buluşu ya da teknolojik
gelişmeyi yansıtabilen belgesel miraslar b u niteliktedir.
• Yer (Place): B e l g e s e l m i r a s , bir y ö r e y e v e y a b ö l g e y e yönelik içerdiği bilgi ile d ü n y a tarihine v e y a kültürüne önemli bir katkı sağlar nitelikte olmalıdır.
Ö r n e ğ i n " y e r " ile ilgili belgesel mirasa örnek olarak d ü n y a ü z e r i n d e ö n e m l i t a r ı m v e sanayi devrimlerinin gerçekleştiği ya da d ü n y a tarihinde ö n e m l i bir etkiye sahip bazı politik, sosyal v e dini hareketlerin ortaya çıkışma ev sahipliği y a p a n coğrafi m e r k e z l e r gösterilebilir.
• İnsanlık (People): D ü n y a tarihine ve/veya kültürüne önemli katkılar
sağlayan bir y a da birden fazla kişinin hayatları v e çalışmaları bu kategoriye girer. B u tür b e l g e l e r d ü n y a tarihi için önemli bireylerin veya bir grup insanın hayatlarının yazılı hale getirilmesi ile oluşmuştur.
• K o n u / T e m a ( S u b j e c t / T h e m e ) : D o ğ a , sosyal, insan bilimlerinde, politikada, sporda ya da sanatta ö n e m l i tarihi ya da düşünsel gelişmelere n e d e n o l m u ş gelişmeler b u k o n u k a p s a m ı n d a yer alırlar. Ö r n e ğ i n Radzivvill Vakayinamesi A v r u p a ' d a k i ö n e m l i tarihi olaylar v e Avrupa halkının kökeni h a k k ı n d a bil
giler içermektedir. A z rastlanır türden bir örnek olan R u s Ortaçağ V a k a y i n a m e s i , 13.y.y. A v r u p a ' s ı n d a n 600 önemli m i n y a t ü r v e resim içer
mektedir. K o n u s a l ö n e m i n d e n ötürü v e nadir rastlanır bir eser olması n e d e n i y l e b u eser belgesel miras olarak k o r u m a altındadır.
• F o r m / B i ç i m ( F o r m / S t y l e ) : B u koşul, ulusal sınırların ötesinde d ü n y a çapın
da estetik karakteristikler sergileyen belgesel mirasları içerir. Ö r n e ğ i n , ışık
landırılmış el y a z m a l a r ı y o k olma tehlikesine karşı teknolojinin gelişimiyle farklı ortamlara transfer edilmişlerdir. P r a g Milli K ü t ü p h a n e s i ' n d e k i y o k
UNESCO Dünya Belleği Programı ve Türkiye'nin Belgesel Mirasları 3 2 5
o l m a tehlikesiyle karşı karşıya olan el y a z m a l a r ı v e ilk basılan kitaplar elle k u l l a n ı m ı n ö n l e n m e s i v e elektronik o r t a m d a erişiminin sağlanması a m a c ı y l a sayısal ortama transfer edilmişlerdir.
• Sosyal D e ğ e r (Social Value): Belgesel miras niteliğindeki kimi belgeler, ulusal kültür o l m a özelliğini aşmış son derece önemli sosyal, kültürel v e ruhani değerler taşıyabilirler. Belirli bir politik v e y a dini b e l g e , içeriği v e y a b i ç i m i b a k ı m ı n d a n oldukça çok sayıda insan için son derece önemli olabilir.
• İkincil Kriterler: 7 belli başlı kriterin yanı sıra iki seçim kriteri d a h a göz ö n ü n d e bulundurulmaktadır. B u n l a r d a n birincisi k a y n a ğ ı n "güvenilirliği"
(integrity) ile ilgilidir. Belgesel mirasın bir b ü t ü n l ü k içermesi v e doğru
l u ğ u n d a n şüphe d u y u l m a m a s ı son derece önemlidir. Aynı z a m a n d a belgesel mirasın " n a d i r " (rarity) olması v e y a son derece nadir rastlanan bir türde olması da ö n e m taşır.
K o r u m a ve E r i ş i m Y ö n t e m l e r i
K o r u m a : P r o g r a m k a p s a m ı n d a , materyalin doğal yapısı doğrultusunda farklı k o r u m a y ö n t e m l e r i öngörülmektedir. B u n l a r arasında teknik işbirliğinin sağlan
m a s ı , eğitim, k a m u o y u oluşturma v e y a belirli projelere d o ğ r u d a n y a r d ı m d a b u l u n m a y e r alır (Harvey, 2 0 0 3 : 1 3 7 ) . D ü n y a Belleği P r o g r a m ı dahilinde k u l lanılan belli başlı k o r u m a y ö n t e m l e r i arasında şunlar y e r almaktadır (Lyall,
1996):
• E n v a n t e r o l u ş t u r m a v e k o l e k s i y o n d e n e t i m i n d e a z a m i dikkat: Belgesel m i r a s l a r için oluşturulacak iyi s a k l a m a koşulları, en az k o r u n m a için u y g u lanacak teknikler k a d a r önemlidir. B u n e d e n l e her materyalin m e v c u t duru
m u iyi belgelenirse v e b u n a u y g u n saklama koşulları sağlanırsa k i m i b e l g e sel miraslar h e r h a n g i bir m ü d a h a l e y e gerek d u y m a k s ı z ı n varlığını s ü r d ü r m e y e d e v a m edebilirler.
• D e p o l a m a aygıtları: M a t e r y a l i n türüne bağlı olarak depolanacağı ortam, materyali n e m , ısı, ışık, çeşitli b ö c e k l e r v b . unsurlardan k o r u m a k o n u s u n d a ö n e m l i bir unsurdur. Ç ü n k ü kağıt v e mikrofilm için sağlanacak ideal sıcaklık v e n e m koşulları arasında farklılıklar vardır.
• K o r u m a n ı n iyileştirmeden daha iyi olduğu durumlar: Yukarıda sözü edilen m a d d e l e r i destekler nitelikte, u y g u n d e p o l a m a v e iyi s a k l a m a koşulları, t a ş ı n m a sırasında v e yerleştirmede gösterilecek azami dikkat ve özen materyalin orijinalitesini m e v c u t koşullarda k o r u m a s ı sağlar. Aynı z a m a n d a e k o n o m i k olması b a k ı m ı n d a n ö n e m taşır.
• İçerik transferi v e y e n i d e n biçimlendirme: K i m i d u r u m l a r d a materyale erişi
m i kolaylaştırmak v e sık kullanımdan k a y n a k l a n a c a k tahribatları ö n l e m e k
a m a c ı y l a materyallere teknoloji transferi uygulanabilir. Belgesel mirasın ori
j i n a l k o p y a s ı k o r u n u r k e n elektronik kopyasının k u l l a n ı m a açılması d a h a mantıklıdır.
• İşbirlikleri: K i m i k u r u m l a r belgesel miras niteliğindeki materyallerin koru
masını u z m a n l ı k haline getirmişlerdir. B u n e d e n l e k u r u m l a r arasında işbir
liği çalışmaları z a m a n d a n önemli ölçüde tasarruf etmeyi sağlamaktadır.
E r i ş i m : D ü n y a Belleği P r o g r a m ı m d a "sürekli erişim", p r o g r a m k a p s a m ı n d a k i belgesel mirasları k o r u m a n ı n nihai amacı olmuştur. P r o g r a m , belgesel m i r a s niteliğindeki t ü m varlıklara d e m o k r a t i k v e evrensel erişimi öngörmektedir.
P r o g r a m ı n erişim k o n u s u n d a üstlendiği ana rol, genel ilkelerin yer verildiği r a p o r d a "belgesel mirasın varlığından haberdar etmek ve nereden ve nasıl erişilebileceği konusunda bilgilendirmek" şeklinde ifade edilmektedir ( E d m o n d s o n , 2 0 0 2 : 1 4 - 1 5 ) .
Şüphesiz, bir belgesel mirasa k o r u n d u ğ u k u r u m içinde fiziksel olarak eriş
m e n i n yerini hiç bir şey tutamaz. A n c a k , b u n u n pratik olarak m ü m k ü n o l a m a y a c a ğ ı z a m a n l a r d a belgesel mirasların elektronik o r t a m a aktarılan k o p y a l a r ı n d a n y a r a r l a n d ı r m a k üzere h i z m e t e sunulması da önemli bir
avantajdır. İçeriğin sayısallaştırılması bir çok n e d e n d e n dolayı etkili bir erişim stratejisidir. U c u z o l m a s ı , çoğunlukla İnternet ü z e r i n d e n y a da C D - R O M T a r aracılığıyla kullanıcıya b e d a v a erişim olanağı tanıması b u nedenler içinde y e r alır. Özellikle İnternet, belgesel miraslara erişim k o n u s u n d a mesafeleri ortadan kaldırması b a k ı m ı n d a n ö n e m l i bir araç o l m a y a başlamıştır. B u n e d e n l e
U N E S C O ' n u n w e b portalında temel erişim aracı olarak Digicol
( h t t p : / / w w w . u n e s c o . o r g / w e b w o r l d / d i g i c o l ) adında bir dizin oluşturulmuştur.
B u s a y e d e belgesel mirasların sayısallaştırılmış kopyalarına erişim olanağı sağlanmıştır ( E d m o n d s o n , 2 0 0 2 : 15).
C D - R O M teknolojisi ise sayısallaştırılmış resimlere, metin v e grafiklere erişimde bir diğer alternatif yol olarak kullanılmaktadır. Aynı z a m a n d a İnternet erişimi g e r e k t i r m e m e s i v e istendiği z a m a n kullanılabilmesi de avantaj olarak değerlendirilebilir. K o l a y c a kopyalanabilir v e elektronik o r t a m d a transferinin yapılabilir olması kullanışlılığını artırmıştır. B u a m a ç l a D ü n y a Belleği P r o g r a m ı k a p s a m ı n d a bir çok C D - R O M oluşturulmuştur. İnternet ve C D - R O M teknoloji
sine ek olarak g e n i ş b a n d teknolojisi de İnternette gerçek zamanlı materyal erişi- Jmini sağlamaktadır. A n c a k , elektronik ortamın sağladığı tüm bu olanakların
yetersiz kaldığı d u r u m l a r da bulunmaktadır. Fiziksel, teknik ve mali sınırlılıklar h e r zsâman için bir projenin ayrılmaz parçaları olarak görülürler. Örneğin, halen 3 5 m m ' l i k bir sesli bir filmin yerini tutabilecek sayısal bir alternatif yoktur.
Ayrıca sahip olduğu ö n e m v e taşıdığı hassasiyet b a k ı m ı n d a n kimi kültürler belgesel miraslarına erişimi sınırlandırmışlardır (Boston v e K e y n e s , 1998: 4 1 -
UNESCO Dünya Belleği Programı ve Türkiye'nin Belgesel Mirasları 327
4 3 ) .
Yasal v e M a l i D ü z e n l e m e l e r
D ü n y a Belleği P r o g r a m ı n a kayıtlı olan belgesel miraslara yönelik yasal bir y a p tırım söz k o n u s u değildir. P r o g r a m dahilinde hak sahiplerine yönelik olarak u y g u l a n a n v e materyalin kullanımında, gözetiminde, m ü l k i y e t i n d e söz k o n u s u olabilecek herhangi bir istismarın önlenmesi amacıyla k o n u l a n kurallar belgesel miraslara yönelik k o r u y u c u önlemlerin başında yer almaktadır. A n c a k b u d u r u m hiç bir yasal g ö z e t i m i n söz k o n u s u olmadığı anlamına gelmemektedir. Belgesel miraslara sınırsız erişimin sağlanmasını hedefleyen D ü n y a Belleği
P r o g r a m ı ' n d a , Uluslararası D a n ı ş m a n l ı k Komitesi (IAC) tarafından söz konusu belgesel mirasın b ü t ü n l ü ğ ü n ü v e y a güvenliğini tehlikeye sokacak herhangi bir yasal, s ö z l e ş m e y e bağlı v e y a kültürel d u r u m u n söz k o n u s u o l m a m a s ı n a özen gösterilir. P r o g r a m ı n işleyişini engelleyecek olası d u r u m l a r a karşı alman bu ö n l e m l e r sayesinde belgesel mirasın gözetiminden sorumlu olan k u r u m l a r d a n m a t e r y a l e k a m u s a l erişimi engelleyecek fiziksel, yasal, kültürel herhangi bir faktör o l m a d ı ğ ı n a dair g ü v e n c e sağlanır; sağlanan g ü v e n c e n i n ardından erişime v e k o r u m a y a yönelik anlaşmalar yapılarak, D ü n y a Belleği P r o g r a m ı dahilinde, belgesel miraslara erişim garanti altına alınır ( E d m o n d s o n , 2 0 0 2 : 24).
D ü n y a Belleği P r o g r a m ı k a p s a m ı n d a k i projelerin bir kısmı U N E S C O tarafından yönetilen bir fonla desteklenmektedirler. H e r n e k a d a r D ü n y a Belleği P r o g r a m ı k a r a m a c ı g ü t m e y e n bir proje olsa da kimi d u r u m l a r d a mali desteğin ötesinde başlı başına mali yatırımlara gereksinim duyulmaktadır. Özellikle ürünlerin sayısallaştırılması, yeniden üretimi ve y e n i d e n üretilmiş koleksiyon
ların v e dermelerin yaşatılması için sponsor, teknik ve mali partner desteğine ihtiyaç vardır. K i m i ülkelerde devlet tarafından verilen desteklerle yütüyen çalışmaların istikrarlı bir bütçe olmaksızın amaçlarını gerçekleştirmede yetersiz kalacağını s ö y l e m e k m ü m k ü n d ü r . Bu noktada en b ü y ü k desteğini k a m u o y u ü z e r i n d e k i etkisini kullanarak sağlayan U N E S C O , y a p m ı ş olduğu tanıtım k a m panyaları aracılığı ile belirli çevrelerde belgesel mirasların ö n e m i n e ve değerine ilişkin ilgi u y a n d ı r a r a k k o n u n u n ö n e m i n e dikkati ç e k m e k t e d i r (Abid, 2 0 0 5 : 18).
D ü n y a Belleği P r o g r a m ı K a p s a m ı n d a T ü r k i y e ' n i n Belgesel Mirasları:
T ü r k i y e , D ü n y a Belleği P r o g r a m ı ' n a ilk başvurusunu 1999 yılında Hitit Tabletleri Arşivi v e Kandilli G ö z l e m ve D e p r e m Araştırma E n s t i t ü s ü ' n d e yer alan el y a z m a l a r ı koleksiyonu ile yapmıştır. U N E S C O Türkiye Milli
K o m i s y o n u tarafından yapılan başvuruları, 2003 yılında S ü l e y m a n i y e Yazma Eserler K ü t ü p h a n e s i ' n d e bulunan İbn-i S i n a ' y a ait el yazması k o l e k s i y o n u izlemiştir. 2 0 0 5 yılı itibariyle T ü r k i y e adına yapılmış yeni bir b a ş v u r u b u l u n m a m a k t a d ı r ( N o m i n a t i o n s , 2 0 0 5 ) .
1) Hitit Tabletleri A r ş i v i
Hitit Medeniyetine ait tek kayıtlı belge olma niteliği taşıyan Boğazköyde'ki kil tablet arşivi 2001 yılında Dünya Belleği Programı kapsamında belgesel miras olma niteliği kazanmıştır. M.Ö. 2. y.y.'da Ortadoğu'nun en güçlü politik varlığı olarak kabul edilen Hititlere ve yaşadıkları döneme ait bilgilerin bir ç o ğ u bu tabletlerden elde edilmiştir. Yaklaşık olarak 2 5 , 0 0 0 tabletten oluşan arşiv, bölgedeki politik, sosyal, dini, askeri, ticari, v e sanatsal yaşama dair önemli bil
giler içermektedir. Bunlar arasında en önemlisi, tarihte imzalanan ilk barış ant
laşması olan, Hititliler v e Mısırlılar arasında imzalanan, Kadeş Antlaşması'dır.
Arşiv, aynı zamanda epik ve mitolojik karakterlere yer veren bir çok edebi eseri içermektedir (The Hittite Cuneifoım...., 2 0 0 2 ) Ankara'da Anadolu
Medeniyetleri Müzesi'nde ve İstanbul Arkeoloji Müzesi'nde yer alan tabletler, konularına göre sınıflandırılmış şekilde muhafaza edilmektedirler. 1906 yılın
dan bu yana korunmakta olan tabletler, sadece bilimsel amaçlı çalışmalar amacıyla ya da müzedeki sergi alanı içinde görülebilmektedir. Açıklamaları v e tasnifi tamamlanan tüm tabletlerin fotoğraflarına ve fotoğrafların negatiflerine erişmek mümkündür. Aynı zamanda Anadolu Medeniyetleri Müzesi, C D - ROMTar aracılığıyla, tabletlere elektronik ortamda erişim olanağı sağlamıştır.
Arşiv, Anadolu Medeniyetleri Müzesi ve İstanbul Arkeoloji Müzesi yönetiminin sorumluluğu altındadır, en üst yönetim organı da Kültür ve Turizm Bakanlığı Anıtlar v e Müzeler Genel Müdürlüğü'dür (The Hittite Cuneiform Tablets Nomination Form, 1999).
2) K a n d i l l i G ö z l e m v e D e p r e m A r a ş t ı r m a Enstitüsü K ü t ü p h a n e s i El Yazmaları K o l e k s i y o n u
Matematik, astronomi, astroloji başta olmak üzere çeşitli çalışmaları içeren el yazmalarının bulunduğu koleksiyonun, dünyada bu konularda mevcut tek yazma eser koleksiyonu olduğu bilinmektedir. Osmanlı ve İslami kültürel yapısına ait önemli bilgiler içeren bu el yazmaları koleksiyonu, 581 ciltte toplanmış 1339 çalışmayı kapsamaktadır. B u çalışmaların 882 tanesi Türkçe, 4 1 4 tanesi Arapça, 103 tanesi Farsça dillerinde hazırlanmıştır. 11. v e 20. y.y.Tar arasında hazırlanan eserler hem yerli hem de yabancı araştırmacılar için son derece önemli bilgiler içermektedir. Kapsamında, Ali Kuşçu tarafından yapılan astronomik gözlemler, takvimler, ünlü matematikçi Takiyeddin'in çalışmaları, U l u ğ B e y ' i n astronomik çalışmaları vb. nitelikte önemli eserleri barındırmak
tadır (Kandilli Observatory and Earthquake..., 2 0 0 1 ) .
Türkiye'nin, Dünya Belleği üyelik formunda yer alan bilgiler ışığında, Boğaziçi Üniversitesi G ö z l e m v e Deprem Araştırma Enstitüsü'nde muhafaza
UNESCO Dünya Belleği Programı ve Türkiye'nin Belgesel Mirasları 3 2 9
edilen el y a z m a l a r ı , mikrofilm, fotokopi ya da orijinal kopyaları ile araştırma
cıların kullanımına s u n u l d u ğ u bilinmektedir. K o l e k s i y o n u n Latin v e A r a p alfa
belerinde hazırlanmış iki farklı bibliyografik k a y d a sahiptir. B u kayıtlar her bir el y a z m a s ı için o l u ş t u r u l m u ş el y a z m a s ı n u m a r a s ı , eser adı, yazar, kaligrafileri v e ölçülerine ilişkin bilgileri içermektedir . B u koleksiyon, 2 0 0 1 yılından b u y a n a D ü n y a Belleği K ü t ü ğ ü m d e belgesel miras olarak kayıtlıdır (Kandilli O b s e r v a t o r y a n d Earthquake....: N o m i n a t i o n F o r m , 1999).
3) S ü l e y m a n i y e Y a z m a E s e r l e r K ü t ü p h a n e s i İbn-i Sina K o l e k s i y o n u
İ s t a n b u l ' d a b u l u n a n S ü l e y m a n i y e K ü t ü p h a n e s i , Ibn-i S i n a ' n ı n g ü n ü m ü z e k a d a r gelebilmiş çalışmalarının el y a z m a s ı kopyalarına ev sahipliği yapmaktadır.
Kimilerinin tarihleri 11. y.y.'a k a d a r u z a n m a k t a d ı r (The vvorks of Ibn Sina...., 2 0 0 3 ) .
K o l e k s i y o n d a y e r alan 6 0 0 ' e yakın el y a z m a s ı n ı n 263 tanesi farklı eser adlarına sahiptir. Çalışmaların n e r e d e y s e t a m a m ı A r a p ç a dilinde yazılmıştır. El y a z m a l a r ı n ı n konularına göre ayrıldığında eser sayılarına yönelik; Felsefe (89), M a n t ı k (11), Din Felsefesi (53), M i s t i s i z m (5), Dilbilim Çalışmaları (2) E d e b i y a t (12), M a t e m a t i k (7), Fizik (2), K i m y a (2), Tıp (58), Politika (1), Coğrafya (1) v e A s t r o n o m i (7) şeklinde bir tablo ortaya çıkmaktadır. El y a z malarının içerikleri k a d a r biçimsel özellikleri de ön plana çıkmaktadır. N e r e d e y s e t a m a m ı içinde resimlere v e k o n u şemalarına yer veren el yazmaları k e n d i n e has bir şekilde ciltlenmişlerdir. Ibn-i S i n a ' y a ait y a z m a eser
k o l e k s i y o n u , 2 0 0 3 yılından b u y a n a D ü n y a Belleği P r o g r a m ı k a p s a m ı n d a d ı r ( T h e vvorks o f Ibn Sina....: N o m i n a t i o n F o r m , 2001).
Ibn-i S i n a ' y a ait çalışmaların bir ç o ğ u n d a k o p y a l a m a tarihlerinin belirtildiği ifade edilmektedir. " A l - S h i f a " adlı eserin kopyası Ibn-i Sina tarafından yazılı olarak onaylanmıştır. Ibn-i S i n a ' n ı n çalışmalarına ait bibliyografik kayıtlar S ü l e y m a n i y e K ü t ü p h a n e s i ' n d e k i kart kataloglarda yer almaktadır. K a t a l o g kart
larında h e r kitabın kaligrafık biçimleri ve boyutları, k o p y a l a y a n ı , yazarı, özel k o l e k s i y o n n u m a r a s ı gibi bilgiler yer alır (The vvorks of Ibn Sina....:
N o m i n a t i o n F o r m , 2 0 0 1 ) . B u bilgilerin O P A C ortamına aktarılması v e el y a z malarının sayısallaştırılması çalışmaları d e v a m etmektedir. B u çalışmalar t a m a m l a n d ı ğ ı n d a kullanıcılar el yazmanlarına sadece eser a d ı n d a n değil tarihi, belirli kopyaları v e estetik karakterleri ile a r a m a yaparak erişme imkanını elde edeceklerdir. El y a z m a l a r ı n ı n b ü y ü k bir kısmı iyi d u r u m d a d ı r v e çeşitli şekiller
d e h a s a r görenlerin ise k ü t ü p h a n e d e k i Kitap Pataloji M e r k e z i ' n d e bakımları y a p ı l m a k t a d ı r2.
2 14.03.2005 tarihinde Ahmet Özekmekçi ile yapılan görüşme.
S o n u ç
D ü n y a Belleği P r o g r a m ı ' n a 4 5 farklı ülkeden t o p l a m 91 belgesel miras kayıtlıdır (List o f the M e m o r y o f the World Register, 2 0 0 5 ) . Uluslararası D a n ı ş m a K o m i t e s i ' n i n 2 9 - 3 0 A ğ u s t o s 2003 tarihlerinde P o l o n y a ' n ı n G d a n s k şehrinde d ü z e n l e m i ş o l d u ğ u altıncı toplantıya yönelik hazırlanan final raporun
da M e m o r y of the World P r o g r a m ı ' n ı n nihai hedefi bir kez daha altı çizilerek tekrarlanmıştır. B u n a göre, U N E S C O , k ü t ü p h a n e l e r d e v e arşivlerde y e r alan her d ü z e y d e k i belgesel mirasın k o r u n m a s ı v e en son teknolojilerin kullanımıyla erişiminin yaygınlaştırılması k o n u s u n d a teşvik edici rolünü k o r u m a k t a d ı r (International A d v i s o r y C o m m i t t e e 2003:2). B u noktada ö n e m l e üzerinde durul
m a s ı g e r e k e n k o n u , h e r ülkenin ulusal komitelerince kendi tarihi v e kültürel mirasları içinde belgesel miras o l m a niteliğine sahip varlıkların belirlenmesi olmalıdır. P r o g r a m ı n belgesel miras o l m a k için geçerli kriterleri, ulusal d ü z e y d e hangi varlıkların k o r u n m a y a değer olduğu k o n u s u n d a gerekli fikri ver
m e k t e d i r ( H a r v e y v e Hovvell, 2 0 0 4 ) . Türkiye, tarihi ve coğrafi zenginliğinin avantajını en iyi şekilde kullanması gereken ülkelerin başında yer almaktadır.
D ü n y a Belleği P r o g r a m ı sayesinde Türkiye, kültürel miraslarının taşıdıkları değerlere U N E S C O ' n u n k a m u o y u desteği ile dikkati çekerek h e m k o r u n m a s ı k o n u s u n d a gerekli m a d d i v e teknik desteği alabilecek h e m de erişimini sağla
yarak d ü n y a ç a p ı n d a kültürel tanıtımını y a p m a fırsatını k a z a n m ı ş olacaktır.
K a y n a k ç a
Abid, A. (1995). " Memory of The WorId: Preserving The Documentary Heritage", IFLA Journal, 21(3): 169-174.
Abid, A. (1998). "Preserving our documentary heritage", INSPEL, 32 (1): 51-66.
Abid, A. (2005). "Memory of the World: Preserving and Sharing Access to Our Documentary Heritage", UNESCO, Paris. [Çevrimiçi]. Elektronik adres:
http://portal.unesco.org/ci/en/file_download.php/75753c8603193Gb2cb48588ce818436Backg round+paper-Gdansk_EN.doc [ 12.04.2005].
Boston, G. ve Keynes, M. (1998). "Memory of the World Programme: Safeguarding the Documentary Heritage: A Guide to Standards, Recommended Practices and Reference Literatüre, Related to the Preservation of Documents of Ali Kinds" [Çevrimiçi]. Elektronik adres: http://unesdoc.unesco.org/images/0011/001126/112676eo.pdf [16.04.2005].
Edmondson R. (2002). Memory of the V/orld General Guidelines to Safeguard Documentary Heritage, rev. ed., UNESCO, Paris. [Çevrimiçi]. Elektronik adres:
http://unesdoc.unesco.org/images/0012/001256/125637e.pdf [21.02.2005]
Foster, S., Russel, R., Lyall, J., ve Marshall, D. (1995). Memory of the World Programme:
General Guidelines to Safeguard Documentary Heritage, UNESCO, Paris. [Çevrimiçi], Elektronik adres:
http://www.unesco.org/webworld/mdm/administ/pdf/MOW_FIN.PDF [21.02.2005]
Harvey, R. (2003) "UNESCO's Memory of the World and Australia's Lost And
UNESCO Dünya Belleği Programı ve Türkiye'nin Belgesel Mirasları 331
Missing Documantary Heritage", Australian Library Journal, 52(2): 135-148.
Harvey, R. ve Howell, A. "Preserving the Memory of Australia" ALIA 2004 Biennial Conference. Queensland, Australia. 21-24 Septem ber 2004. [Çevrimiçi]. Elektronik adres:
http://conferences.alia.org.au/alia2004/ [22.02.2005].
Hoeven, H. ve Albada, J. (1996). "Memory of the World: Lost Memory, Libraries and Archives Destroyed in the Twentieth Century" . [Çevrimiçi].Elektronik adres:
http://www.unesco.org/webworlaVmdm/administ/pdf/LOSTMEMO.PDF [30.03.2005]
IAC Meetings (2005). [Çevrimiçi]. Elektronik adres: http://portal.unesco.org/ci/en/ev.php RL_ID=17510&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=-277.html [12.04.2005]
International Advisory Committe (1995). "Final Report of the Second Meeting of the
International Advisory Comittee of the "Memory of the World Programme, 3-5 May 1995", IFLA Journal, 21(3): 178-182.
International Advisory Committee (2003). "6th Meeting of the Memory of the World: Final Report" , UNESCO, Paris. [Çevrimiçi]. Elektronik adres:
http://portal.unesco.org/ci/en/file_download.php/b0edcae3d 1 ca7c86109072ebf7bfc840fina l_re port_mtg_gdansk_august_03_tb_matieres.doc [28.03.2005]
Kandilli Observatory and Earthquake Research Institute Manuscripts (2001).[Çevrimiçi].Elektronik
adres:http://portal.unesco.org/ci/en/ev.phpURL_ID=5135&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SE CTION=-459.html [29.03.2005]
Kandilli Observatory and Earthquake Research Institute Manuscripts: Memory of the World Register Nomination Form. (1999). [Çevrimiçi]. Elektronik adres:
http://portal.unesco.org/ci/en/file_download.php/156232e3d55c94104667a3157135e337kandi Ui_observatory_en.pdf [25.03.2005]
List of the Memory of the World Register, (2005). [Çevrimiçi]. Elektronik adres:
http://www.unesco.org/webworld/mdm/register/index.html
Lyall, J. (1996). " Memory of the World: A Survey of Current Library Preservation Activities", UNESCO, Paris. [Çevrimiçi]. Elektronik adres:
http://www.unesco.org/webworld/mdm/administ/en/mow-finq.htm [29.03.2005]
Nominations 2004-2005, (2005). [Çevrimiçi]. Elektronik adres:
http://portal.unesco.org/ci/en/ev.phpURL_ID=15956&URL_DO=DO_TOPIC«feURL_SEC- TION=201.html [27.03.2005]
The Hittite Cuneiform Tablets from Boğazköy (2002). [Çevrimiçi]. Elektronik adres:
http://portal.unesco.org/ci/en/ev.phpURL_ID=5142&URL_DO=DO_TOPIC«&URL_SEC- TION=201.html [12.04.2005]
The Hittite Cuneiform Tablets From Boğazköy: Memory of the VVorld Register Nomination Form (1999). [Çevrimiçi]. Elektronik adres:
http://portal.unesco.org/ci/en/file_download.php/0e941 c631005fbb8293470el46c459e0hit- tite_cuneiform_tablets_en.pdf [12.04.2005]
The Works of Ibn Sina in the Süleymaniye Manuscript Library (2003). [Çevrimiçi]. Elektronik adres: http://portal.unesco.org/ci/en/ev.php
URL_ID=11254&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201 .html [25.03.2005]
The Works of Ibn Sina in the Süleymaniye Manuscript Library: Memory of the VVorld Register Nomination Form (2001). [Çevrimiçi]. Elektronik adres:
http://portal.unesco.org/ci/en/file_download.php/46a495aa549512c7ad02663b350fdldcturkey +new+bellek.doc [25.03.2005]
