Yükseköğretim kurumu yerleşkeleri bilgilendirme tasarımları (Konya örneği)

(1)

T.C

SELÇUK ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

GRAFİK ANABİLİM DALI

GRAFİK BİLİM DALI

YÜKSEKÖĞRETİM KURUMU YERLEŞKELERİ

BİLGİLENDİRME TASARIMLARI (KONYA ÖRNEĞİ)

Süleyman KINIK

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Danışman

Doç. Dr. Ali Atıf POLAT

(2)

(3)

T.C

SELÇUK ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

GRAFİK ANABİLİM DALI

GRAFİK BİLİM DALI

YÜKSEKÖĞRETİM KURUMU YERLEŞKELERİ

BİLGİLENDİRME TASARIMLARI (KONYA ÖRNEĞİ)

Süleyman KINIK

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Danışman

Doç. Dr. Ali Atıf POLAT

(4)

(5)

(6)

ÖNSÖZ

Yüksek lisans tez çalışmam sırasında bilgi, birikim ve tecrübeleri ile bana destek olan, değerli danışmanım Sayın Doç. Dr. Ali Atıf Polat’a, yüksek lisans öğrenimim boyunca bana katkı sağlayan öğretim üyeleri Sayın Prof. Dr. Harun Hilmi Polat’a, Sayın Doç. Dr. Hikmet Şahin’e, Sayın Dr. Öğr. Üyesi Güllü Yakar’a, ve tavsiyelerini sunmaktan kaçınmayan diğer tüm öğretim üyelerine teşekkür ediyorum. Maddi manevi destekleriyle beni hiçbir zaman yalnız bırakmayan başta annem Raziye Kınık ve babam Doç. Dr. Mustafa Kınık olmak üzere tüm aileme, çalışmalarım boyunca yardımlarını esirgemeyen Büşra Sarı, Abdi Baktur ve diğer tüm arkadaşlarıma sonsuz şükranlarımı sunuyorum.

(7)

T. C.

SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

Ö ğre nc in in

Adı Soyadı Süleyman KNIK

Numarası 154264001007

Ana Bilim / Bilim Dalı Grafik / Grafik

Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora

Tez Danışmanı Doç. Dr. Ali Atıf POLAT

Tezin Adı Yükseköğretim Kurumu Yerleşkeleri Bilgilendirme Tasarımları (Konya Örneği)

ÖZET

Üniversite yerleşkeleri geniş alanlara yayılmış bağımsız bir kent dokusuna sahiptir. Eğitim dönemlerinin başlamasıyla birlikte yerli/yabancı binlerce yeni kullanıcıyı misafir eden yerleşkeler, öğrenciler ve çalışanlar gibi düzenli kullanıcıları yanı sıra bilimsel, sanatsal, kültürel ve sportif etkinliklere de ev sahipliği yapmaktadır. Kimi zaman taşradan, kimi zaman büyük şehirlerden, kimi zaman ise yabancı ülkelerden gelen öğrencilere ev sahipliği yapan üniversite kampüslerinde ortak bir yönlendirme tasarımı bulunmalıdır.

Yerleşke genelinde gelen ziyaretçiler iç mekanlara kat yerleşim planları ve yönlendirme işaretleri, dış mekanlara haritalar semboller ve işaretlerinin her sosyo-kültürel seviyeden ziyaretçilerce kullanımına uygun biçimde tasarlanması gerekmektedir. Tasarımlar yapılırken evrensel ölçütler göz önünde bulundurulmalıdır. Tez araştırması kapsamında; Konya’da bulunan ikisi devlet diğer ikisi Vakıf Üniversitesi olan, Selçuk Üniversitesi, Necmettin Erbakan Üniversitesi, KTO Karatay Üniversitesi, Konya Gıda ve Tarım Üniversitesi merkez yerleşkelerinde kullanılan bilgilendirme ve yönlendirme tasarımlarının uluslararası standartlara uygunluğuna dair bir araştırma yapılmıştır. Bu araştırma üniversitedeki bilgilendirme tasarımlarının doğru ve yanlışlarının tespit etmek ve önerilerde bulunmak için önemlidir. Çalışmada araştırma kapsamında geliştirilen ve 17 sorudan oluşan bir anket formu kullanılmıştır. Elde edilen verilerin istatistiksel analizi yapılmıştır. Sonuçların, yerleşke yönlendirme ve bilgilendirme tasarımlarına ışık tutması hedeflenmiştir.

Yapılan araştırmalar ve yapılan anketler göz önünde bulundurulduğunda Üniversitesi merkez yerleşkelerinde kullanılan bilgilendirme ve yönlendirme tasarımlarının genel kanaate göre ulusal ve uluslararası düzey için tam olarak yeterli olmadığı görülmüş, tasarımların bir bütün halinde ve profesyonel kişiler ve ekiplerce tasarlanması önerilmektedir.

Anahtar Kelimeler: Üniversite, üniversite merkez yerleşkeleri, yönlendirme ve bilgilendirme tasarımı, grafik tasarım.

(8)

T. C.

SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

SUMMARY

The University Campuses have a city texture which widely spread and independent. While The Campuses having thousands of native and foreign new users as guests with the beginning of new education periods, also being hosts for the regular users such as students and workers, and scientific, artistic, cultural, sportive events as well. There must be a common direction design at the University Campuses which being a host for the students who sometimes from the rural areas, sometimes from the big cities. Throughout the campus, the floor plans and direction signs have been used at the interiors, and maps symbols and direction signs have been used at the exteriors have to be designed for the incoming guests who might from any social levels. Universal dimensions must be considered at the process of designing.

Within the scope of thesis research; the infographics and direction designs of four universities from Konya, which two of them are state universities that Selçuk University and Necmettin Erbakan University, and the other two ones are foundation universities which KTO Karatay University and Konya Food and Agriculture University from Konya have been researched about their suitability for international standards. This research is important due to determining correct and incorrect designs and making suggestions. A questionnaire form has 17 questions which developed at the research process has been used in the research. Statistical analysis of the results has been performed. It’s aimed to The results are intended to shed light on the direction designs and informational designs of the campus.

Considering the questionnaires and researches, it is seen that the information and direction designs used in the central campuses of the Selçuk University are not fully adequate for the national and international level according to the general opinion and it is recommended that the designs must be designed as a whole and by professional designers and teams.

Keywords: University, central campuses of universities, direction designs, infographics, graphic design.

Ö

ğre

nc

in

Adı Soyadı Süleyman KINIK

Numarası 154264001007

Ana Bilim / Bilim Dalı Graphic / Graphic

Programı _{Tezli Yüksek Lisans}_Doktora

Tez Danışmanı Doç. Dr. Ali Atıf POLAT

(9)

KISALTMALAR ve SİMGELER SAYFASI ABD : Amerika Birleşik Devletleri 

ADA : Engelli Amerikalılar Yasası (Americans with Disabilities Act)  CNC : Computer Numerical Control- Bilgisayarlı numeik kontrol ÇSGB : Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı 

FHWA : U.S. Federal Highway Administration -Amerikan Federal Karayolları İdaresi

ISOTYPE : International System of Typographic Picture Education - Uluslararası Tipografik Eğitim Sistemi

KGM : Karayolları Genel Müdürlüğü  KKK : Kuzey Kıbrıs Kampüsü

KTO : Konya Ticaret Odası

LCD : Liquid Crystal Display - Sıvı Kristal Ekran LED : Light Emitting Diode - Işık Yayan Diyot M.S. : Milattan Sonra

ODTÜ : Orta Doğu Teknik Üniversitesi ÖSYM : Öğrenci Seçme Yerleştirme merkezi

SEGD : The Society of Environmental Graphic Designers - Çevresel Grafik Tasarım Kuruluşu

TDK : Türk Dil Kurumu

TÜİK : Türkiye İstatistik Kurumu YÖK : Yüksek Öğretim Kurumu

(10)

GÖRSELLER LİSTESİ

Görsel-1 : Lascaoux Mağarasındaki duvar resimlerinden ayrıntı Görsel-2 : Tamgalı Say’dan bir kaya resmi

Görsel-3 : At tamgaları

Görsel-4 : Hiyeroglif yazı örneği

Görsel-5 : Ortaçağ’dan bir arma uygulaması ve çeşitli vinyetler Görsel-6 : E. J. Marey tarafından 1885 çizilen Paris-Lyon tren tarifesi Görsel-7 : Torku firması için hazırlanmış totem tabela tasarımı Görsel-8 : ISOTYPE sembolü

Görsel-9 : Doküman tasarımı örneği Görsel-10 : Form tasarımı örneği

Görsel-11 : Bir firmaya ait dolabın montajını gösteren kullanım kılavuzundan bir sayfa

Görsel-12 : Piri Reis’in 1513 tarihli harita çizimi

Görsel-13 : İstanbul Ticaret Odasının İş gücü istatistiklerine yönelik hazırladığı bir grafik örneği

Görsel-14 : Türkiye’de Engelli araştırması konulu bir infografi Görsel-15 : Bina içi yönlendirme tasarımları

Görsel-16 : 1973 yılında Doug Akagi’nin tasarladığı SEGD logosu

Görsel-17 : By Wayne Hunt’a göre çevresel grafik tasarım alanında yaratılan 40 muhteşem tasarım

Görsel-18 : Brooklyn şehir merkezi yönlendirme sistemleri Görsel-19 : Uluslararası standart piktogram örnekleri

Görsel-20 : Lance Wyman’ın National Zoo için yaptığı piktogram tasarımları Görsel-21 : ABD’nin Kalifornia eyaletindeki “Hollywood” ve New York eyaletine

9. caddenin ikonu haline gelen “9” rakamı.

Görsel-22 : El Lissitzky’nin 1928’de “Sovyet Pavyonu” için sergileme tasarımı Görsel-23 : “Topraktan Sonsuzluğa Çatal Höyük Sergisi” sergileme tasarımı Görsel-22 : Lance Wyman’ın Minnesota Zoo için yaptığı tasarımlar

Görsel-24 : Bir iş merkezi için hazırlanmış tasarımlar

Görsel-25 : Lance Wyman’ın Minnesota Zoo için yaptığı tasarımlar Görsel-26 : Otel yönlendirme tasarımı

Görsel-27 : Kütüphaneyi gösteren yönlendirme tasarımları Görsel-28 : Sidney Üniversitesi yönlendirme tasarımları Görsel-29 : Bir spor kompleksine ait yönlendirme tasarımları Görsel-30 : Kabartma özellikli yazı ve Braille alfabesi

Görsel-31 : Yürüme alanlarında kullanılan hissedilebilir yüzey uygulamaları Görsel-32 : Dokunsal (kabartmalı) harita örneği

(11)

Görsel-33 : Changi Havaalanından yönlendirme tasarımı Görsel-34 : Mesaj içeriği düzenleme biçimleri

Görsel-35 : Bir iş merkezine ait yönlendirme tasarımı Görsel-36 : Bir müzeye ait bilgilendirme tasarımı

Görsel-37 : “OCEAN” firmasına ait bir kurumsal kimlik çalışması

Görsel-38 : Kurumsal Kimlik Kılavuzu Yönlendirme ve Bilgilendirme Çalışmaları Görsel-39 : Bazı uyarı levhaları

Görsel-40 : Tipografi-zemin renk kombinasyonları Görsel-41 : Uluslararası piktogram örnekleri

Görsel-42 : Buenos Aires Çocuk Hastanesi piktogramları Görsel-43 : KGM parmak levhaları

Görsel-44 : Levhalarda kullanılan ok tipleri Görsel-45 : Harfin yapısı

Görsel-46 : New York metrosu dokunmatik ekranlı haritası Görsel-47 : Bir hayvanat bahçesine ait sembolik harita örneği Görsel-48 : “İleri bak” türü haritalar

Görsel-49 : Henry Beck’in Londra metrosu haritası Görsel-50 : Güncellenebilir modüler işaretler Görsel-51 : Dijital kiosk

Görsel-52 : İçsel aydınlatma seçenekleri

Görsel-53 : Farklı tiplerde yönlendirme tasarımları Görsel-54 : Karayollarında yatay işaretleme Görsel-55 : Karayolları Trafik işaretleri Görsel-56 : Tehlike uyarı işaretleri Görsel-57 : Acil çıkış işareti

(12)

GRAFİKLER LİSTESİ

Grafik-1 : Öğretim Elemanlarının “Üniversite logosu estetiktir.” Sorusuna Yönelik Görüşleri

Grafik-2 : Öğretim Elemanlarının “Üniversite logosu basittir.” Sorusuna Yönelik Görüşleri

Grafik-3 : Öğretim Elemanlarının “Üniversite logosu moderndir.” Sorusuna Yönelik Görüşleri

Grafik-4 : Öğretim Elemanlarının “Üniversite logosu uzun ömürlüdür.” Sorusuna Yönelik Görüşleri

Grafik-5 : Öğretim Elemanlarının “Üniversite metaforu için uygundur.” Sorusuna Yönelik Görüşleri

Grafik-6 : Öğretim Elemanlarının “logo ve logotype birbiri ile uygundur.” Sorusuna Yönelik Görüşleri

Grafik-7 : Öğretim Elemanlarının “Üniversite için kullanılabilirlik açısından uygundur.” Sorusuna Yönelik Görüşleri

Grafik-8 : Öğretim Elemanlarının “Bina içi yönlendirmeler tasarım itibari ile üniversitenin kurumsal yapısına uygundur.” Sorusuna Yönelik Görüşleri Grafik-9 : Öğretim Elemanlarının “Bina içi yönlendirmelerde kullanılan dil

anlaşılır düzeydedir.” Sorusuna Yönelik Görüşleri

Grafik-10 : Öğretim Elemanlarının “Bina içi yönlendirmelerde kullanılan fontlar okunabilir ölçüdedir.” Sorusuna Yönelik Görüşleri

Grafik-11 : Öğretim Elemanlarının “Bina içi yönlendirme levhalarının büyüklükleri iç mekân ile estetik görünümü bozuyor.” Sorusuna Yönelik Görüşleri Grafik-12 : Öğretim Elemanlarının “Kampüs içi yönlendirme bina içi

yönlendirmeler ile uyumludur.” Sorusuna Yönelik Görüşleri

Grafik-13 : Öğretim Elemanlarının “Kampüs içi yönlendirme levhaları aranan yere nasıl ulaşılacağını açıkça ifade edebilmektedir.” Sorusuna Yönelik Görüşleri

Grafik-14 : Öğretim Elemanlarının “Kampüs içi yönlendirme levhaları evrensellik niteliği taşımaktadır.” Sorusuna Yönelik Görüşleri

Grafik-15 : Öğretim Elemanlarının “Yönlendirme levhaları, kampüs içinde farklı kullanıcılar için anlaşılır düzeydedir.” Sorusuna Yönelik Görüşleri Grafik-16 : Öğretim Elemanlarının “Kampüs içi yönlendirmelerde logo kullanımı

üniversitenin kurumsal yapısına uygundur.” Sorusuna Yönelik Görüşleri Grafik-17 : Öğretim Elemanlarının “Kampüs yönlendirmede kullanılan yazıların büyüklükleri okunurluluk açısından yeterlidir.” Sorusuna Yönelik Görüşleri

(13)

Grafik-30 : Öğretim Elemanlarının “Kampüs içi yönlendirme levhaları aranan yere nasıl ulaşılacağını açıkça ifade edebilmektedir.” Sorusuna Yönelik Görüşler

Grafik-32 : Öğretim Elemanlarının “Yönlendirme levhaları, kampüs içinde farklı kullanıcılar için anlaşılır düzeydedir.” Sorusuna Yönelik Görüşleri Grafik-33 : Öğretim Elemanlarının “Kampüs içi yönlendirmelerde logo kullanımı

(14)

(15)

Grafik-59 : Öğretim Elemanlarının “Bina içi yönlendirmeler tasarım itibari ile üniversitenin kurumsal yapısına uygundur.” Sorusuna Yönelik Görüşleri Grafik-60 : Öğretim Elemanlarının “Bina içi yönlendirmelerde kullanılan dil

(16)

İÇİNDEKİLER

Sayfa No

Bilimsel Etik Sayfası ... i

Tez Kabul Formu... ii

Önsöz/Teşekkür... iii

Özet... iv

Summary ... v

Kısaltmalar ve Simgeler Sayfası……... vı Görseller Listesi ... vıı Grafikler Listesi ... vııı İçindekiler……... xiii BİRİNCİ BÖLÜM – GİRİŞ ... 1 1.1. Problem Durumu... 1 1.2. Amaç... 1 1.3. Önem... 2 1.4. Sınırlılıklar... 2 1.5. Varsayımlar - Sayıtlılar... 2 1.6. Tanımlar... 3 İKİNCİ BÖLÜM - KAVRAMSAL ÇERÇEVE ... 5

2.1. Bilgilendirme Tasarımının Tarihsel Gelişimi... 5

2.2. Bilgilendirme Tasarımının Uygulama Alanları... 10

2.2.1. Doküman Tasarımı... 12

2.2.2. Form Tasarımı... 13

2.2.3. Kullanım Kılavuzu Tasarımı... 14

2.2.4. Haritalar... 15

2.2.5. Şema ve Çizelgeler... 16

2.2.6. Bilgi Grafikleri (İnfografikler)... 17

2.3. Çevresel Grafik Tasarım... 18

2.3.1. Piktogram... 22

2.3.2. Yer İmleri... 24

2.3.3. Sergileme Tasarımı... 25

2.3.4. Yönlendirme ve İşaretleme Tasarımı... 27

2.4. Yönlendirme ve İşaretlendirme Tasarımının İlkeleri... 31

2.4.1. Okunurluk... 35 2.4.2. Açıklık... 36 2.4.3. Tutarlılık... 37 2.4.4. Basitlik... 38 2.4.5. Evrensel Tasarım... 38 2.4.6. Hiyerarşi... 41 2.4.7. Yakınlık... 42 2.4.8. Espas... 43 2.4.9. Konumlandırma... 44 2.4.10. Güncellenebilirlik... 45

(17)

2.5. Yönlendirme Sistemi Elemanları... 45

2.5.1. Kurum Kimliği... 46 2.5.2. Renk... 48 2.5.3. Piktogram ve İşaretler... 50 2.5.4. Tipografi... 53 2.5.5. Haritalar... 56 2.5.6. Yer İmleri... 59 2.5.7. Malzeme... 60 2.5.8. Aydınlatma... 65 2.5.9. Montaj... 66

2.6. Yön Bulma Sürecinde Etkenler... 67

2.6.1. Algılama... 68 2.6.2. Görme Becerisi... 70 2.6.3. Bellek... 71 2.6.4. Yaş... 71 2.6.5. Cinsiyet... 72 2.6.6. Kültür... 73 2.6.7. Görsel Öğeler... 75 2.6.8. Kent Dokusu... 79

2.7. Kampüs Yönlendirme Sistemleri... 81

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM - YÖNTEM ... 84

3.1. Araştırmanın Modeli... 84

3.2. Evren ve Örneklem... 84

3.3. Ölçme ve Veri Toplama Araçları... 84

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM - BULGULAR VE YORUM ... 86

4.1. Selçuk Üniversitesi Alâaddin Keykubat Yerleşkesi Bilgilendirme ve Yönlendirme Tasarımlarına Dair Bulgular... 86

4.2. Necmettin Erbakan Üniversitesi Bilgilendirme ve Yönlendirme Tasarımlarına Dair Bulgular... 98

4.3. Konya Gıda Tarım Üniversitesi Merkez Kampüs Yerleşkesi Bilgilendirme ve Yönlendirme Tasarımlarına Dair Bulgular... 110

4.4. KTO Karatay Üniversitesi Merkez Kampüs Yerleşkesi Bilgilendirme ve Yönlendirme Tasarımlarına Dair Bulgular... 123

Sonuç... 134 Öneriler... 135 Kaynakça ... 136 İnternet Kaynakçası ... 142 Ekler ... 146 Özgeçmiş ... 186

(18)

BİRİNCİ BÖLÜM - GİRİŞ 1.1. Problem Durumu

YÖK kaynaklarından derlenen bilgilere göre, Türkiye'de 71'i Vakıf, 104'ü Devlet olmak üzere toplam 175 üniversite faaliyet göstermektedir. Hemen hemen tüm illerde devlet üniversitesi mevcutken, vakıf üniversiteleri genellikle büyük şehirlerde kurulmaktadır. Birçok ilde birden fazla Üniversite bulunmaktadır. Örneğin; Türkiye'de en fazla yükseköğretim kurumu 46 üniversite ile İstanbul'da bulunuyor. Hatta Alanya, Gebze gibi büyük ilçelerde de üniversiteler kurulmuştur.

Bu üniversitelerin büyük bir çoğunluğu tek bir merkez kampüslerde eğitim öğretim faaliyetlerini sürdürürken, bazıları şehir içinde, hatta ilçelerdeki yerleşkelerde faaliyetlerine devam etmektedir. Üniversite yerleşkeleri (kampüsler) geniş alanlara yayılmış bağımsız bir kent taşımaktadır. Eğitim dönemi başlangıcıyla birlikte yerli/yabancı binlerce yeni kullanıcıyı misafir eden kampüsler, öğrenciler ve çalışanlar gibi düzenli kullanıcıları yanı sıra bilimsel, sanatsal, kültürel ve sportif etkinliklere de ev sahipliği yapmaktadır. Bu kullanıcı yoğunluğu yaya ve araç trafiğinin düzenlenmesini gerektirmekte ve kampüslerde yönlendirme tasarımının önemini ortaya koymaktadır. Üniversiteler bilimin, sanatın ve eğitimin merkezi olduğunu düşünüldüğünde kurumsal ve görsel kimliklerinin de vizyon ve misyonlarına uygun olarak şekillendirilmesi gerekmektedir.

“Konya’da eğitim öğretim faaliyetlerini sürdüren Yükseköğretim kurumlarına ait merkez yerleşkelerdeki bilgilendirme tasarımları nasıldır?” sorusu bu araştırmanın problemini oluşturmaktadır.

1.2. Amaç

Bu araştırmanın amacı; Konya ilinde yükseköğrenim düzeyinde eğitim hizmeti veren Yükseköğrenim kurumlarının merkez kampüslerinde kullanılan bilgilendirme ve yönlendirme tasarımlarının irdelenmesidir. Bu bağlamda Konya’da bulunan ikisi devlet diğer ikisi Vakıf Üniversitesi olan, Selçuk Üniversitesi, Necmettin Erbakan Üniversitesi, KTO Karatay Üniversitesi, Konya Gıda ve Tarım Üniversitesi merkez

(19)

kampüslerinde kullanılan bilgilendirme ve yönlendirme tasarımlarının uluslararası standartlara uygunluğuna dair bir araştırma yapılmasının gerekliliği düşünülmektedir.

1.3. Önem

Bir grafik tasarım problemi daima iletişimle ilgilidir. Tasarımcı; uygulama yöntemlerinin yanı sıra görsel algılamanın doğasını, görsel yanılsamanın rolünü ve sözel ile görsel iletişim arasındaki ilişkileri de bilmek ve göz önüne almak zorundadır (Becer, 1999: 34). Yükseköğretim kurumları yerleşkeleri (kampüsler) geniş alanlara yayılmış bağımsız bir kent niteliğindedir. Her eğitim dönemi başlangıcında yerli/yabancı binlerce yeni kullanıcıyı bünyesine dahil eden kampüsler, öğrenciler ve çalışanlar gibi düzenli kullanıcıları yanı sıra bilimsel, kültürel ve sportif etkinliklere de ev sahipliği yapmaktadır. Her yıl binlerce yeni yerli ve yabancı öğrenciye ev sahipliği yapan üniversiteler ortak bir dil ve kurumsal bir bütünlük içinde bilgilendirme ve yönlendirme tasarımlarına ihtiyaç duyar. Kimi zaman taşradan gelen kimi zaman diğer ülkelerden gelen öğrencilere ev sahipliği yapan üniversite kampüslerinde ortak bir yönlendirme tasarımı bulunmalıdır. Bu araştırma üniversitedeki bilgilendirme tasarımlarının doğru ve yanlışlarının tespit etmek ve önerilerde bulunmak için önemlidir.

1.4. Sınırlılıklar

Bu araştırma, Konya il merkezinde eğitim faaliyeti sürdüren Devlet ve Vakıf Üniversitelerine ait yerleşkelerindeki bilgilendirme ve yönlendirme tasarımı uygulamalarının Türkçe yazılmış işaretler ve bilgilendirmelerle sınırlıdır. Araştırma 2016-2017 eğitim öğretim yılında faaliyette olan Üniversitelerin merkez yerleşkeleri ile sınırlıdır.

1.5. Varsayımlar - Sayıntılar

a. Araştırmaya katılacak öğrenci ve akademisyenlerinin, görüşlerin sunulacak olan anket sorularını samimi olarak cevaplandıracakları,

(20)

c. Seçilen araştırmanın yönteminin araştırmanın amacına, konusuna ve problemin çözümüne uygun olduğu,

d. Anketleri geliştirmek için görüşlerine başvurulan uzmanlar alanlarında yeterli oldukları,

e. Bu araştırma ile kampüs bilgilendirme ve yönlendirme tasarımlarının konusunda bir farkındalık yaratılabileceği varsayılacaktır.

1.6. Tanımlar

Bilgi: Bilginin kelime anlamı; insan aklının erebileceği olgu, gerçek ve ilkelerin bütünü, bili, malumattır (Sanal 5).

Bilgilendirme Tasarımı: “Bilgilendirme tasarımı; bilginin, insanlar tarafından etkin ve verimli olarak kullanılmasına olanak verecek şekilde hazırlanma sanatı ve bilimidir” (Horn, 2000: 30-39).

Dizin: Bir belgenin ya da bir kütüğün içindeki bilgilerin bulundukları yerlere yollama yapan ya da bunun için anahtar niteliği taşıyan göstergeler listesi. (Sanal 8, 2019).

Gösterge: Anlamla biçimin, gösterenle gösterilenin kaynaşmasından oluşan dil birimi, belirtke (Sanal 8, 2019).

İllüstrasyon: Genellikle kitap, dergi gibi kaynaklardaki yazılı bilgileri görselleştirmek amacıyla yapılan resimleme.

Oryantasyon: 1. Yönlendirme 2. Uyumlu hale getirme (Sanal 8, 2019).

Piktogram: Bir hareketi ya da durumu bir dizi görsel referans ya da ipucu yoluyla betimleyen grafik unsur (Ambrosse ve Haris, 2010, 192).

Sistem: Birbiriyle ilişki içerisinde olan, birbiriyle etkileşen elemanlar topluluğu, dizge (Sanal 8, 2019).

(21)

Uzam: Bir nesnenin uzayda kapladığı yer, vüsat. (Sanal 8, 2019). Uzamsal: Mekâna ilişkin olan, mekânsal (Sanal 8, 2019).

Vinyet: Ortasında kalan bölümü vurgulamak ve arka plandan tecrit etmek amacıyla kenarı soldurulup arka plana yerleştirilmiş görüntü (Ambrosse ve Haris, 2010: 261).

Yer imi: Bir alanın, bir sözcüğün, bir öğenin ya da bir öbek gibi bir veri

kümesinin başlangıcını ya da sonunu gösteren simge ya da simgeler. (BSTS / Bilişim Terimleri Sözlüğü).

Yönlendirme sistemi: Bir mekâna özel olarak tasarlanan, görsel ve teknik bakımdan birbiriyle tutarlı yönlendirme, işaretleme, bilgilendirme elemanlarının tümü.

Yönlendirme Tasarımı: Bilgilendirme tasarımı, kullanıcıların belirlenen gereksinimleri doğrultusunda, mesajın taşıyacağı içeriğin ve sunulacağı ortamın belirlenmesi, planlanması ve biçimlendirilmesidir (Güler, 2008: 11).

(22)

İKİNCİ BÖLÜM - Kavramsal Çerçeve

2.1. Bilgilendirme Tasarımının Tarihsel Gelişimi

Uluslararası Bilgilendirme Tasarımı Enstitüsü’ne göre “Bilgilendirme tasarımı, kullanıcıların belirlenen gereksinimleri doğrultusunda, mesajın taşıyacağı içeriğin ve sunulacağı ortamın belirlenmesi, planlanması ve biçimlendirilmesidir” (Grafik Tasarım Dergisi, 2009: 83).

İnsanlık tarihiyle ortaya çıkan bilgi ve bilgi birikimi sonucunda ortaya çıkan bilgilendirme kavramının tarihi süreç içerisindeki gelişimini değerlendirirken; ilk insanların mağara duvarlarına çizdikleri resimler, resim-yazılar gibi insanların bilgilerini birbirlerine aktarmalarını sağlayan önemli iletişim araçlarını kullandıkları dönemleri de ele almak gerekir. Çünkü bilgi insanoğlu var olduğundan beri vardır ve insanoğlu varoluşundan günümüze kadar bilgi iletişimini sağlayabilmek için farklı yöntemler arayışına girmiştir.

Görsel-1: Lascaoux Mağarasındaki Duvar Resimlerinden Ayrıntı

(Sanal 1, 2017)

Zamanla duvarlara ve kaya parçalarına çizilen, kazınan ya da boyanan işaretler tamga denilen sembollere dönüşerek sade bir görünüme kavuşur. Bu işaretler tarih öncesi çağların piktogramları iken daha sonra yazılı iletişime temel teşkil etmişler ve

(23)

bilgilerin kayıt altına alınmasında insanlık tarihinin en önemli anlarından birini oluşturmuşlardır.

Görsel-2: Tamgalı Say’dan Bir Kaya Resmi (Tamgalar)

(Sanal 2, 2019)

Yazı icadından sonraki dönemlerde sonrasında tarih, efsaneler, mühendislik ve tıp gibi her türlü bilginin kaydedildiği bir güç haline gelmiştir. Resimle ifade edilen nesneler bütünü olan yazı, zamanla sembollerin bir araya getirilmesiyle oluşturulan ideogramlara, oradan da ses yapısını taşıyabilen alfabelere dönüşmüştür. Tarihte ilk kez sözler kayıt altına alınarak “bilgi dağarcığı” haline dönüşmüş ve bu dönüşüm bilgilendirme tasarımının kaynağı olmuştur.

O zaman yapılan ve kimi çevrelerde piktogram olarak adlandırılan bu çalışmaların (mağara resimleri ya da resim yazılar) günümüz standartlarında piktogram olmamalarına karşın önemi yadsınamayacak kadar büyüktür (Güler, 2008: 17). Mağara resimleri; tarih öncesi çağların piktogramlarıyken, hiyeroglif şeklindeki resim yazılarda antik dönemlerin piktogramları olmuştur.

(24)

Görsel-3: At Tamgaları

(Sanal 3, 2018)

Görsel-4: Hiyeroglif Yazı Örneği

(Sanal 4, 2019)

M.S. 350’li yıllarda Ortaçağ’ın başlangıcıyla piktogramların bir diğer atası olan armalar oluşmaya başlamış ve matbaanın icadıyla birlikte ortaya çıkan ve gelişen baskı dünyası, “vinyet” olarak adlandırılan günümüzün piktogramlarına örnek olabilecek erken dönem çalışmaların da oluşmasını sağlamıştır (Güler, 2008: 20).

Görsel-5: Ortaçağ’dan Bir Arma Uygulaması ve Çeşitli Vinyetler

(25)

1700’ler ve 1800’ler boyunca yapılan çalışmalar, sanayi devrimiyle birlikte hızlanmışsa da 20. yüzyılın başında yaşanan büyük savaşlar nedeniyle kesintiye uğramış, Birinci Dünya Savaşı’nın sona ermesiyle hareketlenmeler başlamıştır (Aybay, 2015: 54).

20. yüzyılın başında yaşanan siyasi dönüşümlerle birlikte sanayi devrimi toplumsal ve ekonomik anlamda büyük etkiler doğurarak ilerlemiştir. 1900’de, sekiz bin adet otomobil kayıtlara geçirilmiş, Teksas’ta petrol bulunmuş, daha sonra dünyanın en büyük metrolarından biri haline gelecek olan New York metro sisteminin yapımına başlanmıştır. Toplu ulaşım ve otomobil yolculuğu gibi yeni gelişmeler sayesinde bir yerden bir yere hareket edebilme olanakları artmış, tarım toplumlarının büyük bir yoğunlukla şehirlere göçü başlamıştır (Aytoğ, 2009: 36).

Görsel-6: E J Marey Tarafından 1885 Çizilen Paris-Lyon Tren Tarifesi

(Sanal 6, 2019)

Ayrıca uluslararası alanda da ulaşımın kolaylaşması farklı ülke insanlarının bir araya gelmesini sağlamış ve herkesin kamusal alanlarda ortak dili konuşabilmesi için yeni standartlar getirilmesi konusunda bir gereklilik durumu ortaya çıkmıştır. 1900 yılında İngiliz kimyagerler tarafından bulunan neon gazı ilerleyen yıllarda argon, kripton ve ksenon gibi öbür soy gazlarla beraber reklam amacına yönelik aydınlatıcı tüplerinin doldurulmasında kullanılmış ve büyük ışıklı reklam tabelaları dünya genelinde yaygınlaşmaya başlamıştır. Buna 1920’lerde neon reklam tabelalarının kullanılarak bilgilendirme sistemlerinin oluşturulduğu Times Meydanı ve LasVegas

(26)

örnek gösterilebilir. Bu gelişme günümüz bilgilendirme tasarımcıları için de ilginç bir seçenek olmaya devam etmektedir (Aybay, 2015: 59).

1914-1918 yılları arasında gerçekleşen Birinci Dünya savaşı nedeniyle her alanda olduğu gibi bilgilendirme tasarımı alanındaki gelişmeler de durmuştur. Birinci Dünya Savaşı’nın sona ermesiyle birlikte 1920’ler ve 30’larda yaşanan teknolojik gelişmeler, artan baskı tekniği olanakları, büyük kentlerin, şirketlerin ortaya çıkışı, değişen politik atmosfer, zamanın kitlesel üretim çağı olması yoğun bir pazarın oluşmasına ve tasarım anlayışının değişmesine neden olmuştur. Tasarım sürecinin yöntemleri modernist bir yaklaşımla idealize olmaya, ilkeleşmeye ve şekillenmeye başlamıştır. Bu dönemde grafik tasarım, görsel ve içeriksel sadeliğe yönelerek; tasarımda sadelik ve anlaşılabilirlik mesajın hızlı iletilebilmesi adına önem verilen unsurlar olmuştur. Ayrıca tasarımcılar, her şeye grafik yöntemleri uygulayarak; kamusal alanlarda ve özel sektörde standart bir dil yaratmaya çalışmışlardır (Öztuna, 2009: 62).

(27)

Görsel-7: Torku Firması İçin Hazırlanmış Totem Tabela Tasarımı

(Sanal 7, 2019)

Grafik yöntemlerde yaşanan bu gelişmeler, 1930’larda önceleri ‘Viyana Metodu’ olarak bilinen ISOTYPE (International System of Typographic Picture Education – Uluslararası Tipografik Eğitim Sistemi) dilinin oluşmasına öncülük etmiştir. Viyanalı sosyal bilimci, siyasi ekonomist ve felsefeci Otto Neurath yeni görsel eğitim metodu ISOTYPE ile sayısal bilginin görsel sunumu olan resimsel istatistikleri ya da veri grafiklerini geliştirmeyi amaç edinmiş ve bu amaca birlikte çalışarak ulaşabileceğine inandığı Gerd Arntz’ı Viyana’ya davet etmiştir. Arntz’ın sanatsal üslubu, Neurath’ın amaçlarını tam anlamıyla karşılamış ve Gerd Arntz, ISOTYPE’ın piktogramlarını ve görsel işaretlerini tasarlayan ilk kişi ünvanını almıştır. Sistematik olarak seriler halinde düzenlenen bu piktogramlar, linolyum tekniği ile okunaklı, özgün ve yalın grafik semboller olarak basılmıştır. İstatistikleri resimleme yöntemi olarak üretilen piktogramlar, eğitimde, ticarette, iletişimde, kitaplarda, sergi panellerinde kullanılmaya başlamıştır. Günümüzde kullandığımız grafikler, haritalar, şemalar gibi pek çok ifade biçimi Otto Neurath ve ekibinin elinden çıkmıştır. Ayrıca Otto Neurath ve ekibinin çalışmaları günümüz bilgilendirme grafikleri ve tasarımlarının temeli olmuştur (Aybay, 2015: 62).

(28)

Görsel-8: ISOTYPE Sembolü

(Grafik Tasarım, 2009, 62)

2.2. Bilgilendirme Tasarımının Uygulama Alanları

Bilgilendirme tasarımı görsel bilgiyi temsil eder. Bir bütün olarak çalışma ve uygulama alanına başvurmak için bu terimi kullanmak gerekir. Bilgilendirme grafikleri teknik olarak açıklama ve tanımlama gerektirir. Bir fotoğraf ya da resim görselleştirme ürünüdür. Verilerin görselleştirilmesinde bilgi vermek ya da anlatmak için görsel veriler kullanılabilir. Görselliği temsil eden yaygın formlar parça grafikler, çizgi ve çubuk grafiklerinde yaşanan karmaşayı ortadan kaldırmak için doğru biçimde tasvir etmek görselleştirmede çok önemlidir.

Son zamanlardaki yayınlar incelendiğinde bilgilendirme tasarımının, sanal ortamlardan basit bilgisayar düzenlemelerine, haritadan yön bulmaya, trafik işaretlerinden resmi formlara, uyarı levhalarından kullanıcı talimatlarına kadar birçok konunun planlamasını kapsayan bir terim olduğunu göstermektedir. İster geleneksel ister elektronik yollarla olsun, bilgilendirme tasarımı piktogram, harita, grafik, çizelge, karikatür, resim ve yazının iletişimi anlamına gelir (Passini, 2000: 84).

Bilgilendirme tasarımı yeni bir dilin ortaya çıkması olarak düşünülebilir. Görsel dil, bir sözcük, görüntü ve şekillerin sıkı bir ilişkisi olarak tanımlanır. Sıkı bir ilişki olmasının nedeni okuyucunun şekil, yazı ve görsellerin anlamını ortadan kaldırmadan iletişimi sağlamasıdır. Örneğin kişiler diyagram, işaret, şekil ve kutularla iletişimi sağlamaktadır. Benzer şekilde çoğu animasyon, film, video ve reklamların yanı sıra, çizgi romanda da yazı ve resmin iş birliği açıkça görülmektedir (Horn, 2000: 27).

(29)

Bilgilendirme tasarımının iş dünyasının başarısında önemli bir çalışma anahtarı olduğu doğrudur. Ancak daha da önemlisi bilgilendirme tasarımı, daha mutlu ve sağlıklı bir dünya için de kılavuz rol üstlenmektedir. Sonuçta ortaya çıkan ürün evrensel düzeyde etkili ve estetik yönden keyif vericidir (Güler, 2008: 9). Bilgilendirme tasarımı doğru zamanda, doğru kişiye doğru bilgi sunmayı amaçlar. Bilgilendirme tasarımı, uygun şekilde, büyük bir bilgi alanında bilgi sunan, organize eden ve bilgiyi ayıklayan bir bilim olarak tanımlanabilir. Böylece insanlar tarafından etkili ve verimli bir biçimde anlaşılıp, kullanılabilir ve algılanabilir.

Bilgilendirme tasarımının ve grafik tasarımın temel amaçları arasında görsellerden ve metinden yararlanarak hedef kitleye bilgi aktarmak ve bunu anlaşılır yollarla iletme çabası yer alır. Fakat bu iki alan birbirinin alt dalı değildir. Birbirlerinden beslenir, bilgiyi görselleştirme aşamasında benzer materyallerden yararlanabilir, fakat ikisini aynı kefeye koymak doğru olmaz.

Karmaşık ve yoğun bilgi ortamında bilgiyi daha açıklayıcı ve net bir biçimde sunmanın çeşitli yolları vardır. Bilgilendirme tasarımını bulundukları yere ve gördükleri işleve göre çeşitli sınıflara ayırmak mümkündür. Yoğun bilgi içeren bilgilendirme tasarımında bilgiyi anlaşılır kılmak için farklı uygulama alanları ortaya çıkmıştır. Bilgilendirme tasarımının uygulama alanları şunlardır: Doküman tasarımı, form tasarımı, kullanım kılavuzu tasarımı, haritalar, şema ve çizelgeler, bilgi grafikleri (infografikler), çevresel grafik tasarım (Güler, 2008: 66).

2.2.1. Doküman Tasarımı

Bilgilendirme tasarımının yaklaşımına göre bilgi verme amacında olan her iki boyutlu yüzey, dokümandır. Broşür, katalog, dergi ve gazete mizanpajları, ansiklopedi sayfası gibi her türlü basılı yayın doküman tasarımı kapsamına girer ve verilmek istenen mesajı (arındırılmış bilgi) kullanıcıya aktarır (Güler, 2008: 66-67).

Doküman tasarımı, gerekli bilgileri aktarma amacı doğrultusunda, metin ve görselin dikkatli bir biçimde kurgulandığı yaratıcı bir süre sonucu ortaya çıkar. Dolayısıyla doküman tasarımında içerik kadar görsel kurgu da önemlidir. Örneğin; Headcase Design tarafından tasarlanan, köpek bakımı ve eğitimi ile ilgili gereksinim

(30)

duyabilecek bilgileri içeren “Köpek Sahiplerinin Elkitabı (The Dog Owner’s Manual)”nda aktarılmak istenen bilgiler için metinle birlikte resimlemeler, çizgeler, çizenekler ve bilgi grafikleri de kullanılmış, işlevsel olarak çok daha etkili bir tasarım ortaya çıkmıştır. Ayrıca metin ve görsellerin birlikte kurgulanması, kullanıcılara bilgilerin daha eğlenceli bir biçimde sunulabilmesini sağlamıştır (Uyan, 2011: 51). Görsel-9: Doküman Tasarımı Örneği

(Sanal 9, 2019)

2.2.2. Form Tasarımı

Gündelik hayatta bilgiyi toplamanın en geçerli yollarından biri “boşlukları doldurma” şeklindedir. “Form” olarak adlandırılan bu yöntemle kâğıt üzerinde talep edilen bilgiye yönelik hazırlanan sorular kullanıcının hazırlanmış boşlukları doldurmasıyla yanıtlanmış olur. Resmi ya da özel işlerde sürekli insanların karşısına çıkan formlar, bilgiye ulaşmak için bir araç olduğundan, dikkatle tasarlanması gereklidir. Bilgilerin eksiksiz ve hatasız alınabilmesi, salt kullanıcının dikkat ve özen göstermesine değil aynı zamanda formların doğru tasarlanmasına da bağlıdır. Genel olarak amacı “bilgiyi, sınıflandırarak toplamak” olan formlar, bilgi alışverişinin yoğun

(31)

olarak yaşandığı sürelerde büyük önem taşır ve salt bir kâğıt parçasından ibaret olmadıklarını gösterirler (Güler, 2008: 69-70).

Formun içeriğinin sadece amaca hizmet edecek sorulardan oluşması ve olabildiğince kısa tutulması gerekir. Çünkü kullanıcılar formu doldururken vakit kaybettikleri hissine kapıldıklarında formu doldurmayı bırakabilmektedirler. Ayrıca form tasarımlarında, yoğun yazı içeriğini rahat algılanabilecek düzende sunmak için bölümler, başlıklar, alt başlıklar ve sorular belirli bir sıralı düzen içerisinde verilmelidir (Uyan, 2011: 53).

Görsel-10: Form Tasarımı Örneği

(Sanal 10, 2017)

2.2.3. Kullanım Kılavuzu Tasarımı

Her gün yeni bir ürün ortaya çıkıp insanların hayatını kolaylaştırmakta ancak gelişen özellikleri kullanımlarını bir ölçüde zorlaştırmaktadır. İşte böyle durumlarda ürünle birlikte verilen kullanım kılavuzları büyük önem kazanmaktadır. Yılların alışkanlığı ve birikimiyle insanlar pek çok ürünü kullanım klavuzlarına ihtiyaç duymadan kullanabilmektedir. Örneğin hepimizin yeni satın aldığımız bir televizyonu kullanabilmemiz gibi. Ancak gelişen teknolojiyle beraber ortaya çıkan daha önce hiç görülmemiş ve kullanılmamış pek çok üründe kullanma kılavuzuna ihtiyaç duymaktadır.

(32)

Kullanıcının en az çabayla ürünün kullanımını hızlıca algılayabilmesi için kullanım kılavuzları, bilgiyi gereksiz ayrıntılardan arındırarak kısa ve açık olarak vermelidir. Dolayısıyla genel olarak siyah-beyaz hazırlanan kullanım kılavuzlarında hem maliyet hem de açık ve daha anlaşılır göstermek için teknik çizimler kullanılmaktadır. Parça birleştirmeli ürünlerde ve ayrıntılı teknolojik aygıtlarda, teknik çizimler gereksiz ayrıntılardan arındırıldığı için ortaya anlaşılırlığı daha kolay bir kullanım kılavuzu çıkmaktadır (Uyan, 2011: 58-59).

Görsel-11: Bir Firmaya Ait Dolabın Montajını Gösteren Kullanım Kılavuzu

(Sanal 11, 2019) 2.2.4. Haritalar

Harita yaratma bilimi ve sanatı olan kartografinin temeli ilk yazan ve okuyan insanlara kadar dayanır. Dolayısıyla haritalar bilgilendirme tasarımının en erken formlarıdır (Visocky O'Gradly’den aktaran Aybay, 2015: 112). Yön bulma konusunda kullanıcıların en önemli başvuru kaynağı olan haritalar bilgilendirme tasarımında yoğun olarak kullanılmaktadır. Coğrafi anlamda yeryüzünün belirli bir parçasının belirli oranlarda küçültülerek ifade edildiği sistemler olarak tanımlayabileceğimiz haritalar, bilgilendirme tasarımı bağlamında coğrafi unsurların yer aldığı bir tür atlas haritası değil, sınırlandırılmış bir alanda kullanıcıyı bilgilendirme amacıyla özel olarak

(33)

tasarlanmış çalışmalardır. Dolayısıyla “fiziki dünya haritası” bilgilendirme tasarımı kapsamına girmezken, bir “sıcak su akıntıları haritası” veya “kıtalararası fiberoptik kablo haritası” konu kapsamındadır (Güler, 2008: 77).

Görsel-12: Piri Reis’in 1513 tarihli harita çizimi

(Sanal 12, 2019)

2.2.5. Şema ve Çizelgeler

Holmes’a göre, “Herhangi bir olayın ana hatlarını gösteren çizim” anlamına gelen şema, bilgiyi görselleştirme araçlarından biridir. “Şema ve grafik çizimler ham verilerden oluşan bilgileri görülür hale getirirler” (Aktaran, Güler, 2008).

Biçimsel yönden bakıldığında şema, “bar”lardan oluşabileceği gibi, pasta dilimi gibi pek çok biçimde de olabilir. William Playfair’in iki yüzyıl önce icat ettiği formlar günümüzde yerleşik olarak kullanılmakta, bu birikimin doğal sonucu olarak pek çok kişi tarafından rahatlıkla algılanabilmektedir. Şemalarda verilen bilgi, matematiksel oranlarla oluşturulmalıdır. Matematikle yoğun iş birliği nedeniyle erken dönem çalışmalarının çoğunlukla matematikçi ya da mühendisler tarafından üretilmiş

(34)

olmaları tesadüf değildir. Yüzyılın başında yapılan ISOTYPE ve benzeri çalışmalarda yer alan şema ve çizelgeler, yazılı metinleri okumakta ve anlamakta zorluk çeken insanların yardımına koşmuş ve konuyu matematiksel oranların yardımıyla başarılı bir şekilde görselleştirerek verilen bilginin doğruluğuna insanları inandırmıştır (Aybay, 2015: 116).

Görsel-13: İstanbul Ticaret Odasının İş Gücü İstatistiklerine Yönelik Hazırladığı Bir Grafik

(Sanal 13, 2019)

2.2.6. Bilgi Grafikleri (İnfografikler)

İnfografiklerde yazı, image, illustrasyon, harita ve veri görseleştirme kullanımı içeriğe göre değişkenlik göstermektedir. İnfografikler bir konuyla ilgili yoğun, kimi zaman karmaşık bilgileri ve süreçleri kolay algılanacak, dikkat çekecek ve merak uyandırcak şekilde görselleştirirken izleyiciye bir hikâye sunarlar. Bu görsel hikâyenin izleyicide bir değişiklik yaratması beklenir. Bu, kimi zaman izleyiciyi belli bir fikre ikna etme, algısını yönlendirme veya doğrudan harekete geçirmeye yöneliktir (Krum, 2013: 6).

(35)

Görsel-14: Türkiye’de Engelli Araştırması Konulu Bir İnfografik

(Sanal 14, 2019)

1940’lı yıllarda günümüz infografiklerine en yakın tasarımlar oluşturulmaya başlanmıştır. Bu yıllarda yıllarda başta Herbert Bayer olmak üzere Rolf Klep, Max Gschwind, Boris Artzybasheff gibi tasarımcıların infografik uygulamalarına büyük katkıları olmuştur. Bu tasarımcılar, 1930’da Amerika’da kurulan “Fortune Dergisi”nin tasarım ekibi içerisinde yer almışlar, bu iş dergisi içerisindeki infografik tasarımlarını ve illüstrasyonlarını oluşturmuşlardır. Halen daha ABD’nin köklü basın yayın organlarında infografik hazırlayan yerleşik ekipler bulunmaktadır. İnfografikler başta mühendislik, uzay ve tıb olmak üzere farklı bilimsel alanlarla ilgili yayınlarda; kesit görünüş diyagramları, astronomik diyagramlar, mikroskop ve alt mikroskop sistemleri gibi fotoğraflanamayan fiziksel sistemlerin resimlerinde çok fazla kullanılmaktadır (Aybay, 2015: 125).

2.3. Çevresel Grafik Tasarım

(36)

disiplinini kapsayan çevresel grafik tasarım; yönlendirme, iletişim kimliği, bilgilendirme ve mekândaki düşünceyi şekillendirme üzerine yoğunlaşan bir alandır. Çevresel grafik tasarım; doğal ve yapılandırılmış çevrede yönlendirme, bilgi verme, tanımlama, tercüme etme ve mekân duygusunu arttırma gibi işlevleri olan iletişim dizgelerinin içerdiği grafik öğelerin planlanması, tasarlanması ve sunumudur (Balast’dan aktaran Uyan, 2011: 93).

Görsel-15: Bina İçi Yönlendirme Tasarımları

(Sanal 15, 2019)

Bilgilendirme tasarımının tarihi süreç içerisindeki gelişiminde de bahsedildiği üzere, çevresel grafik tasarımı; 1900’lü yıllarda açılan çeşitli fuar ve sergi alanları ile gelişmeye başlamıştır. Bu fuar ve sergilerin en önemlilerinden biri 1900 yılında açılan Paris Fuarı ve sergi alanıdır. Hector Guimard’ın Paris Fuarı için tasarladığı metro istasyon girişi de çevresel grafik tasarımın ilk önemli uygulamalarından biri olmuştur. Bir Bauhaus öğrencisi olan Herbert Bayer’in 1920’lerde tasarladığı büfe/kulübeler, serge mekânları ve reklam standları da günümüz çevresel grafik tasarım uygulamalarına ışık tutan önemli çalışmalar olmuştur. Dolayısıyla çevresel grafik tasarımın ilk örnekleri sergi ve stand tasarımlarıdır denilebilir. 1950’lerde; Ivan Chermayeff, Saull Bass, Tom Geismer gibi tasarımcıların bu alanla ilgili başarılı çalışmalarının yanında taşımacılık ve endüstri planlamacılarının kendi ihtiyaçları için grafik iletişimin standartlarını yükseltme girişimleri çevresel grafik tasarımın tüm dünyada tanınmasını sağlamıştır (Aybay, 2015: 130).

(37)

ise şöyle olmuştur.

“1960’lar ve 1970’lerin başında çevresel grafik tasarım disiplininin oluş umuyla ve modernism estetiğinin etkisini yitirmesiyle başlayan süreçteki amaç, mekânı anlaşılır yapmaktı. Bu disiplindeki profesyonellerin ilk uygulamaları genellikle yol bulma sistemleri üzerineydi. On yıl kadar sonra, tasarımcılar, insanlar ile bulundukları mekânlar arasında duygusal bir bağ oluşturmak, bu mekânları davet edici ve sıcak bir hale getirmek, etraflarındaki tarihi yapı ve çevreyle uyumlu hale sokmak için gerekli motif ve elemanları işaret sistemlerine dâhil etmeye başladılar. Böylece, kurumsal kimliği olan ve yöresel karakteristikleri betimleyen alış veriş merkezleri ortaya çıkmıştır. Çevresel grafiklerin gelişiminin üçüncü aşaması, çevre yapılandırmasının bilgiyle bağlantılı olduğu görüşünün ortaya çıkmasıyla bağlantılıdır. Eğlence amaçlı çevresel grafikler artmaya başladıkça, bilgi ve eğlence unsurları birleşmiş; eğitlence (edutainment) öğeler ortaya çıkmıştır” (Aktaran Okcu, 2007: 68).

Çevresel grafik tasarım 1970’li yıllarda çok büyük aşamalar kaydetmiş ve alanla ilgili yönlendirici ve eğitici profesyonel bir kuruluşun gerekliliğinden dolayı 1973 yılında bir grup tasarımcı ve işaret üreticisi bir araya gelerek Çevresel Grafik Tasarım Kuruluşu’nu (SEGD) kurmuşlardır. Günümüzde SEGD’ye üye çok sayıda şirket ve Üniversite bulunmaktadır. Çevresel grafik tasarımla ilgilenen eğitmenler, öğrenciler ve işyerlerinin üye olabildiği bu kuruluşun merkezi Amerika’da olup toplam 20 yerel merkezle temsil edilmektedir (Aybay, 2015: 130-131).

(38)

Görsel-16: 1973 Yılında Doug Akagi’nin Tasarladığı SEGD Logosu

(Sanal 16, 2019)

Bilgilendirme ve yönlendirme işaretleri, sergi alanları ve açık hava reklamcılığını içeren çevresel grafik tasarım, aynı zamanda çevremizdeki kurulu yapılardaki tüm tasarım öğelerini de kapsar. Her ne kadar grafik tasarımla aynı becerileri gerektirse de çevresel grafik tasarım farklı alan ve boyutlarda çalışmayı gerektirir (Ambrose ve Harris, 2012: 126).

Görsel-17: Wayne Hunt’a Göre Çevresel Grafik Tasarım Alanında Yaratılan 40 Tasarım

(39)

Çevresel grafik tasarım, insanların gereksinim duyacakları bilgiyi bulundukları kapalı ya da açık mekânlara kolaylıkla algılayabilecekleri ve anlayabilecekleri şekilde çeşitli tasarım elemanlarıyla yerleştirir. Genel olarak bakılacak olursa çevresel grafik tasarımın yönlendirme sistemlerini, işaretlemeleri, sergileme tasarımlarını, kurumsal kimlik grafiklerini, kentsel tasarımı, piktogram tasarımını, mağaza tasarımını, haritalandırmayı ve tematik çevre düzenlemelerini kapsadığı söylenebilir. Grafik tasarımla iki boyutlu başlayan süre üç boyutlu çevresel grafik tasarımın bakış açısı ve bilgi birikimiyle noktalanmaktadır (Güler, 2008: 89).

Bir çevresel grafik tasarımcı; insanların mekânla ve onun içerisindeki fiziksel öğelerle nasıl bir ilişki kurduğunu dikkate alması gerekir. Örneğin bir işaret tasarımı, hedef alıcısı tarafından kolayca algılanabileceği göz hizasında olmalıdır. Çevresel grafik tasarım sayfalarla değil mekânlarla ilgilenir. Dolayısıyla üç boyutlu oluşları ve boyut anlamındaki farklılıklarından dolayı bir takım bariz değişikliklere sahiptir. Örneğin bir sayfanın dizgisi gibi mikro bir sorundan kapalı veya açık bir alanın makro ölçekteki sorunlarına yönelmek, düşünüş ve ele alış konusunda büyük bir hüner gerektirir (Ambrose ve Harris, 2012: 126).

Görsel-18: Brooklyn Şehir Merkezi Yönlendirme Sistemleri

(Sanal 18, 2019)

İki boyutlu tasarımı hedef kitleyi etkileyici üç boyutlu bir tasarıma dönüştürmek için çevresel grafik tasarımcıların; mimarlar, grafik tasarımcılar, endüstriyel tasarımcılar, mühendisler, malzeme üreticileri gibi farklı disiplinlerden uzmanlarla birlikte çalışmaları gerekir. Dolayısıyla çevresel grafik tasarımda disiplinlerarası işbirliği çok önemlidir. Çevresel grafik tasarım ürünleri ve kullanıldıkları yerler

(40)

günümüzde çeşitli başlıklar altında toplanmaktadır. Farklı kaynaklarda farklı sınıflandırmalar olmakla birlikte temelde işlev ve içeriksel açıdan şu şekilde sınıflandırılabilir: Piktogramlar, yönlendirme ve işaretleme tasarımı (Wayfinding and signage design), yer imleri (Placemaking) ve sergileme tasarımı (Exhibition Design).

2.3.1. Piktogram

Çevresel grafik tasarım, iki ve üç boyutlu biçimler, grafikler ve işaretler kullanarak özel bir çevre duygusu ve atmosfer oluşturmaya yarar (Karamustafa, 2003: 30). Çevresel grafik tasarım, giderek bir meslek olarak daha bütünleşmiş hale dönüşen ve gelişimini sürdüren bilgilendirme tasarımının kapsamına girmektedir. Çevresel grafik tasarım da temelde bilgilendirme tasarımında olduğu gibi karmaşık ve düzensiz olan bilgiyi planlı ve anlaşılabilir biçime dönüştürme amacını taşımaktadır. Günümüzde yerleşik ve güçlü bir geleneğe sahip olan çevresel grafik tasarım, yönlendirici ve eğitici profesyonel bir kuruluşa da sahiptir.

Görsel-19: Uluslararası Standart Piktogram Örnekleri

(Sanal 19, 2019)

Merkezi Amerika’da bulunan Çevresel Grafik Tasarım Kuruluşu (Society of Environmental Graphic Design - SEGD) çevresel grafik tasarım alanında toplumun daha bilinçli olmasını ve profesyonel gelişimin sağlanmasını amaçlayan, her sene düzenlediği bir yarışma ile nitelikli yönlendirme ve işaretleme dizgeleri (sistem),

(41)

sergileme tasarımları, haritalandırma, mekânlar, spor etkinlikleri ve yerleşke tasarımı gibi uygulamalara ödüller veren aktif bir uluslararası kuruluştur. Bilgilendirme tasarımının kapsamındaki çevresel grafik tasarım kendi içinde çeşitli alt başlıkları olan geniş ve disiplinler arası bir alandır (Aybay, 2015: 135-137).

Görsel-20: Lance Wyman’ın National Zoo İçin Yaptığı Piktogram Tasarımları

(Sanal 20, 2017)

“Uyum sağlama amaçlı çevresel grafikler, zaman ve mekân ile ilişkili olarak kişinin çevreye uyumunu sağlar: Haritalar, mimari referans noktaları ve sınır taşları. Bilgilendirme amaçlı çevresel grafikler, durumlar, haberler ve varılacak yerle ilgili bilgi verir: Rehber dizgeler, afişler, panolar. Yönlendirme amaçlı olan çevresel grafikler, kişiyi varılacak yere yönlendirir: Yönlendirme dizgeleri. Tanımlama amaçlı olanlar, varılacak

(42)

yeri doğrulamak için kullanılır: Sokak numaraları, kapı yazıları, bina isimleri. Yönerge amaçlı çevresel grafikler, kuralları ve yasakları belirtir: Uyarı ve güvenlik işaretleri, trafik işaretleri, acil çıkış işaretleri. Dekor amaçlı ola çevresel grafikler ise çevreyi güzelleştirmek için kullanılır: Bayraklar, duvar resimleri v.b. gibi” (Machado, 1994: 6).

2.3.2. Yer İmleri

İşaretleme tasarımı kapsamına da girebilecek olan yer imleri daha çok anıtsal işleve sahiptir. Yer imleri bulundukları alanla ilgili bilgi taşımakta ve içeriği bağlamında iletişim kurmaktadır. Gibson’a göre de, yer imleri, “bulundukları yerin kişiliğini, karakterini ve eğer varsa tarihi bağlamını yansıtır” (Gibson, 2009: 48). Calori’ye göre ise “yer imleri, belirli bir alan için benzersiz bir fiziksel görüntü yaratmaktadır.” (Calori, 2007: 4).

“Hollywood” yazısı ve Newyork Manhattan 9. Cadde deki “9” rakamı dünyanın en çok bilinen yer imlerindendir. İlk hali bir emlak şirketinin reklamı olan “Hollywoodland” yazısı daha sonra kısaltılarak en ünlü yer imlerinden biri haline getirilmiştir. Chermayeff & Geismar tarafından tasarlanan, Newyork Manhattan 9. caddedeki dev “9” rakamı ise önünde bulunduğu iş merkezi binasının kapı numarasını simgelemek için yerleştirilmiş, zamanla anıtsal bir değer kazanmıştır.

Görsel-21: ABD’nin Kalifornia eyaletindeki “Hollywood” ve New York Eyaletine 9. caddenin ikonu haline gelen “9” rakamı.

(43)

2.3.3. Sergileme Tasarımı

“İletişim kuran çevreler” olarak tanımlanan sergileme tasarımında, içeriğe bağlı olarak aktarılmak istenen bilgi, düşünce ve kavramların ışığında yönlendiren, eğiten ve estetik beğeniye hitap eden ortamlar yaratmak amaçlanmaktadır (Lorenc, Skolnick ve Berger, 2007: 8).

Sergileme tasarımı nesneler, istatistikler, fotoğraflar, etiketler, ışıklandırma, başlıklar, metinler, renk ve mekân öğeleri ile bir hikâye yaratmaya çalışır. Bu nedenle sergileme tasarımcısı karmaşık sorunları çözebilme yeteneğine sahip, kompozisyonda, görsel bir çatı kurmakta, model yapımında, diyagram, tablo ve harita kullanımında ve üçboyutlu düşünebilmekte iyi olmalıdır. 19 yy’da endüstri devrimiyle birlikte başlayan dünya fuarları, sergileme tasarımı ile ilgili yeni bakış açıları kazanılmasına neden olmuştur. Bu fuarlarda, 19. yy sonları, 20. yy. başlarında günümüz sergileme tasarımlarının öncüleri olan, konunun ruhunu yansıtmaya yönelik tematik sergileme uygulamaları bulunmaktadır. El Lissitzky’nin 1928’de “Sovyet Pavyonu” için yaptığı tasarım, sergileme tasarımı alanında önemli bir çalışmadır. Bir dizi fotomontajdan oluşan tasarım, izleyicinin deneyimlemesine olanak verecek şekilde hareketli hazırlanmıştır. Beş milyon ziyaretçinin gezdiği Rus Pavyonu, Sovyetler Birliğindeki sosyal yaşam, ticaret ve yeni yönetim gibi bilgileri içeren etkili tasarımıyla ülke imajına olumlu katkıda bulunmuştur (Güler, 2009: 52).

Görsel-22: El Lissitzky’nin 1928’de “Sovyet Pavyonu” İçin Sergileme Tasarımı

(44)

Sergileme tasarımı, serginin türüne ve içeriğine göre şekillenmelidir. İzleyiciye aktarılmak istenen bilgi ve yaşatılmak istenen duyguya göre serginin kavramı belirlenmelidir. 2006’da Yapı Kredi Vedat Nedim Tör Müzesi - Sermet Çifter Salonu’nda gerçekleştirilen “Topraktan Sonsuzluğa Çatal Höyük Sergisi” buna örnek olarak verilebilir. Sergileme tasarımı Sadık Karamustafa ve Ayşe Karamustafa tarafından hazırlanan “Topraktan Sonsuzluğa Çatalhöyük Sergisi” izleyiciye dönemin atmosferini yaşatmakta ve konunun içine çekerek bilgilendirmektedir.

Görsel-23: Topraktan Sonsuzluğa Çatal Höyük Sergisi Sergileme Tasarımı

(Sanal 23, 2019)

İnsanoğlunun şehirleşme sürecine dair ipuçları sunan “Topraktan Sonsuzluğa Çatal Höyük Sergisi”nde sembolizm, ritüeller ve sanat, dönemin günlük hayatı içinde anlatılmaya çalışılmıştır. Çatalhöyük insanının kendine özgü hayat yorumunun dışavurumu, günlük yaşamlarında da önemli bir yer tutan evlerinde izlenebilmektedir. Bu nedenle, sergi tasarımında Çatal Höyük evi canlandırmaları ve düzenlemelerine yönelinmiştir. Böylece sergilenen eserler zaman ve mekânından koparılmış nesneler olmaktan çıkarılıp, yaratıldıkları ortam ve dönem izleyiciye yaşatılmaya çalışılmıştır. Örneklerde de görüldüğü üzere, sergileme tasarımında, içeriği yansıtan, yalın ama doğru çözümlenmiş bir görsel dil, izleyiciyle etkili iletişim kurabilmektedir. İzleyiciyle en hızlı iletişim kuran tasarım alanlarından biri olan sergileme tasarımının günümüzde birçok farklı türüyle karşılaşılabilinmektedir. Sergileme tasarımı türleri çok net ayrıştırılamamasına karşın, sürekli ya da geçici kullanımlarına, işlev ve içeriklerine göre sınıflandırılabilinmektedir. Bazı kaynaklarda (Turgut, 2003: 182), sergilemeler; kısa süreli, uzun süreli, ticari-ticari olmayan, müze sergilemeleri vb.

(45)

olarak ayrılırken, bazılarında (Dernie, 2006: 6) kültürel, ticari, geçici, sürekli, müze, sanat galerileri vb. olarak ayrılmaktadır. Demir’e göre ise sergileme tasarımlarını, kültürel / sosyal içerikli sergilemeler, ticari fuar sergilemeleri, sanat galerisi sergilemeleri ve müze sergilemeleri olmak üzere dört başlıkta toplamak mümkündür. Zamanla sergileme tasarımı türleri, birbirlerine çok benzer ve yakın olsa da, kendi arasında daha da ayrışmış, ayrışmaya da devam etmektedir. “Bu durum, sergileme tasarımının artık birçok yeni ortamda kullanıldığına işaret edebilmektedir” (Demir, 2008: 55-63).

2.3.4. Yönlendirme ve İşaretleme Tasarımı

Yönlendirme tasarımı, açık ya da kapalı alanlarda kullanıcıların gidecekleri noktayı bulabilmelerini amaçlayan bir bilgilendirme tasarımı alanıdır. Yönlendirme tasarımı, kullanıcıyı belli bir yöne doğru yönlendirme amaçlı görsel tasarımlardan oluşmaktadır. İşaretleme tasarımı ise kullanıcıya vardığı noktayı gösteren görsel işaretlerdir. Bu işaretler, o yerin bir adını ve işlevini belirten imlerdir. Kapı yazıları, kat numaraları, bina isimleri v.b. gibi tamamı işaretleme tasarımının kapsamına girmektedir. “Yönlendirme ve işaretleme tasarımı, ana girişlerde, yol ağızlarında, varış ve çıkış noktalarında, yaya ya da araç trafiğine, tipografi, semboller ve oklar gibi grafik unsurları birleştirerek yön verir” (Gibson, 2009: 50).

Özellikle yönlendirmeler kişilerin istedikleri mekâna kolaylıkla gidebilmelerine olanak sağlayan bilgilendirici ürünlerden biridir. Yönlendirmelerin amacı kişilerin gidecekleri yere doğru bir biçimde ulaşmasını sağlamaktır. İnsanların çevreyle ve birbirleriyle olan ilişkilerinde bir düzen sağlayan görsel iletişim öğeleridir. Yönlendirmelerin temel hedefi, binalarda, mağazalarda, havaalanlarında, karayollarında kişinin yolunu bulmasına yardımcı olmaktır. Bina planları, kat planları, inşaat ve çıkış prosedürleri bu alanda önemlidir. Tasarımcıların işaret ve yönlendirme sistemleri oluşturmada peysaj ve mimarlar ile işbirliği yapmaları doğru olacaktır. Yönlendirme tasarımlarında farklı tasarım disiplinlerine ihtiyaç vardır (Santoro, 2013: 12).

(46)

Görsel-24: Bir İş Merkezi İçin Hazırlanmış Tasarımlar

(Sanal 24, 2019)

Bilgilendirici grafikler, zaman serisi gösterimlerinde açıklayıcı gücü artırmada etkili bir araçtır ve grafik tasarımın mekânsal boyutundan yararlanılır. Böylece bilgiler zaman ya da alan üzerinde iki ya da üç boyutlu olarak taşınır. Zaman, alan ve tarih gibi üç mükemmel grafik, karmaşık bir yapısı olmasına rağmen grafik mimarisiyle birleşerek nasıl anlatıldığını gösterir (Tufte, 1998: 40).

Açık ya da kapalı alanlarda, yönlendirme ve işaretleme tasarımlarının çevre ile uyum içinde olması önemlidir. Yönlendirme dizgeleri, bulundukları çevrenin bir parçası olabilmeli ve çevrenin nitelikleri ile bütünleşebilmelidir. Bir mekânın kullanıcıları için tasarlanan yönlendirme ve işaret dizgeleri, bilgi verme, kişinin mekâna uyumunu sağlama, mekâna kimlik kazandırma, kişiyi mekânda yönlendirme ve dekor oluşturma gibi işlevlere sahiptir (Graphic Design: USA, 1992: 1). Bilgi insanların ilgisini uyanık tutacak şekilde yapılandırılmalı ki, insanların algıları açık kalsın (Mijksenaar, 2008: 204). Bu bağlamda, yönlendirme ve işaretleme dizgeleri hem çevre ile uyum sağlayabilmeli hem de dikkat çekici olabilmelidir.

Tasarımcı Lance Wyman yönlendirme sistemleri ile ilgili olarak şunları söylemektedir: