28 Mart 2005 günü Kuzey Sumat-ra’n›n yan›s›ra (Endonezya) bölgedeki pek çok ülkeyi etkileyen ve son yüz y›-l›n en büyük depremlerinden olan Mw ~8,7 büyüklü¤ündeki depremde, ön bilgilere göre a盤a ç›kan sismik enerji miktar› Mo=1,1 x 1022
newton-metre de¤erinde. K›r›lma yaklafl›k 100 saniye sürdü.
Bu son deprem, yerbilimciler tara-f›ndan çok iyi bilinen Hint-Avustralya, Filipinler ve Avrasya levhalar›n›n etki-leflimlerinin sonucunda olufltu. Levha Tektoni¤i kuram› çerçevesinde, geç-miflte sürekli depremlerin gözlendi¤i ve bu s›k›flma (bindirme) türü meka-nizmalarla ve yanal yerde¤ifltirmelerin sonucu Hint-Avustralya levhas› Kuzey-Sumatra bölgesinde kuzey doguya do¤ru hareket etmekte. Bu bölgede li-tosfer içinde üst-kabukta yo¤unlaflan önemli depremler, 10-70 km derinlik-lerde olufluyor. Ancak, çok daha derin-lerde (~450 km) üst-manto ve manto içerisinde de büyük ölçekli depremler gözlenmekte.
USGS-NEIC ve Harvard-CMT çö-zümlerinden elde edilen flimdilik en güvenilir sonuçlara göre, Kuzey
Su-matra depremi s›k›flma (bindirme; ters faylanma) mekanizmas›yla iliflkili gelifl-ti ve s›¤ odakl› olarak gerçekleflgelifl-ti (h = 20-25 km). Y›k›c› büyük deprem-ler, Hint-Avustralya levhas›n›n ba¤›l olarak y›lda 6,1 cm’lik bir h›zla kuzey-do¤u’ya (~40-45 derece) do¤ru hareke-ti sonucunda olufluyorlar.
Y›k›c› büyük depremler, bu bölge-de geçmiflte oldu¤u gibi gelecekte bölge-de Hint-Avustralya ve Avrasya levhalar›-n›n dinamik hareketlili¤i sürdükçe olu-flacaklar. Bir baflka deyiflle, bu bölgede her gün (dünyan›n birçok aktif deprem
28 Mart 2005 Kuzey
Sumatra Depremi
Depreflim Dalgas› Bu Kez
Neden Can Almad›?
28 Mart Nias-Simeulue adalar› aras›ndaki bölgede meydana gelen deprem, fliddeti yeterli büyüklükte olmas›na karfl›n, bu kez y›k›c› etki-ler yapan depreflim dalgas› oluflturmad›. Ancak yine de, Hint Okyanusu’nun çeflitli k›y›lar›nda bulunan su düzeyi ölçüm ayg›tlar› taraf›ndan yap›lan ölçümlerin ilk elde edilebilenleri, Cocos ve Maldiv adalar›, Sri Lanka’n›n baflkenti Co-lombo’da, Nias adas› yak›nlar›ndan yola ç›kan depreflim dalgalar›n› yakalayabildiler. Cocos adalar›na 3 saat 20 dakikada ulaflan depreflim dalgalar›, bu adalar›n k›y›lar›nda 50 cm’yi aflan su düzeyi de¤iflimleri yaratm›flt›lar. Yollar›na devam eden dalgalar, sonraki saatlerdeyse Mal-divler (Male) ve Sri Lanka’da (Colombo) bulu-nan ölçüm ayg›tlar› taraf›ndan kaydedildiler. Dalgalar›n yaratt›¤› su düzeyi de¤iflimleri Male ve Colombo’da 40 cm’nin alt›ndayd›. Oluflan depreflim dalgalar›n›n küçük olmas›n›n önde gelen nedeni, fay k›r›lmas›n›n, bulundu¤u böl-gedeki okyanus su düzeyinde 1-1,5 m. gibi mertebelerde dalga oluflturmas›, bu dalgan›n da k›y›larda hasar ve can kayb› yaratacak dü-zeyde t›rmanma oluflturmamas›. Öte yandan, 26 Aral›k 2004 tarihindeki çok ac› depreflim dalgas› deneyimi tüm bölge halk› ve k›y›lardaki insanlar için önemli ölçüde fark›ndal›k yarat-m›fl, haz›rl›kl› olma bilinci oluflturmufltu. Bu ne-denlerden dolay›, 28 Mart 2005 tarihli depre-flim dalgas› hem zay›f ölçekte kald› hem de far-k›ndal›k nedeniyle can kayb›na neden olamad›.
Zay›f ölçekte olufltu¤u tahmin edilen 28 Mart 2005 Nias Simeulue Depreflim dalgas›n›n oluflma ve hareket durumlar› çizimlerle altta verilmekte. Avrasya levhas› Avrasya levhas› Hint/Avustralya levhas› Mentawai Adalar› Batu Adalar› Merkez üssü 26/12/2004 Hint/Avustralya levhas› Dalma-batma hende¤i Dalma-batma hende¤i Sum atra fay› sumatraDepremi 3/31/05 11:24 AM Page 4
kufla¤›nda gözlendi¤i gibi) irili ufakl› depremler olufluyor ve bunlar›n birço-¤unu hissetmiyoruz. Bu depremler de en az y›k›c› depremler kadar önemli; çünkü aktif fay zonlar›n›n ve sismik et-kinli¤in iflaretçileri durumundalar.
26 Aral›k 2004 Sumatra depremin-den sonra bölgedeki levhalar›n s›n›rla-r›nda stres transferi ve yo¤unlu¤un art-t›¤›, sismologlar taraf›ndan bilinmektey-di ve ana floktan sonra izleyen 3-4 ayda büyük artç› depremler beklenmekteydi.
Benzer gözlemleri 17 A¤ustos 1999 Gölcük (Mw ~7,4) ve 12 Kas›m 1999 Düzce (Mw ~7,1) depremlerinde de yafla-m›flt›k. Bu ve benzeri büyük ölçekli dep-remler, bulunduklar› levha s›n›rlar›n›n genel karakterlerine uygun davran›fllar gösteriyorlar ve karakteristik depremler olarak adland›r›l›yorlar. Sumatra-Endo-nezya bölgesinde tarihsel dönemlerde oluflan önemli depremler afla¤›da özet-lenmifl bulunuyor. Depremlerin zaman-sal ve uzayzaman-sal da¤›l›mlar› incelendi¤inde,
daha önceki dönemlerde aktif olan k›r›k zonlar›nda kümeleflmelerin oldu¤u göz-leniyor. Ancak, bu bölgede ayn› zonda ve bu büyüklüklerde, gelecekte de dep-remlerin olup olmayaca¤› konusunda ye-terli öngörüye sahip de¤iliz. Ama, dep-remlerin levhalar içindeki stres yo¤un-laflmas› ve transferi sonucunda olufltu-¤unu da çok iyi biliyoruz. Dolay›s›yla bu bölgede deprem etkinli¤i oldukça uzun süre devam edecek. Hint Okyanusu ve çevresinde deprem ve Tsunami uyar› sis-temlerinin öncelikli olarak kurulmas› ve toplanan verilerin dünya bilim insanlar›-n›n bilimsel araflt›rmalar› için kullan›m›-na aç›lmas› acilen gerekiyor.
1
Tuncay Taymaz, Onur Tan, Seda Yolsal, 2
Ahmet Cevdet Yalç›ner,
3
U¤ur Kuran
1‹TÜ, Maden Fak., Jeofizik Mühendisli¤i Bölümü, Sismoloji Anabilim Dal› 2ODTÜ ‹nflaat Müh. Böl., Deniz Müh. Arfl. Mk.
3
Afet ‹flleri Genel Müdürlü¤ü, Ankara Kaynaklar
Kious, WJ ve Tilling, R.F. (1996). This Dynamic Earth: The Story of Plate Tectonics, USGS-NEIC.
McKenzie, D ve Morgan, W.J. (1969). The evolution of triple junctions, Nature, 224, 125-133.
Taymaz, T., Tan, O., Yolsal, S. Yalç›ner, A.C., Özer, C., Karakufl, H. ve Kuran, U. (2005). Bizde de Olur mu? Kuzey Sumatra Depremi ve Depreflim Dalgalar› (Tsunami), TÜB‹TAK Bilim ve Teknik Dergisi, Ocak 2005
http://www.geop.itu.edu.tr/~taymaz/sumatra
Yalç›ner A. C., Pelinovsky E., Synolakis C., Okal E., (2003), NATO SCIENCE SERIES "Submarine Landslides and Tsunamis", Publisher: Kluwer Academic Publishers, Netherlands, (Editors; Yalç›ner A. C., Pelinovsky E., Synolakis C.,Okal E.) December, 2003
Wilson, JT. (1963). Evidence from islands on the spreading of ocean-floors, Nature, 197, 536-538.
Sumatra Adas›’n›n alt›na dalan okyanusal levha (Hint-Avustralya Levhas›) üzerinde meydana gelen depremlerin derinlik kesiti. Mavi daireler 1973-2005 y›llar› aras›nda bölgede meydana gelmifl y›k›c› (M>5,0)
depremlerdir. K›rm›z› daireler, Sumatra Depremi (26 Aral›k 2004 – 28 Mart 2005) artç› sars›nt›lar›d›r. Deprem derinlikleri, dalan okyanusal levhan›n ~250 km’ye kadar ilerledi¤ini göstermekte.
SOLDA: Endonezya ve çevresinin sismotektonik haritas›. Gri daireler 1973-2005 y›llar› aras›nda bölgede meydana gelmifl y›k›c› depremleri (M>5,0) gösteriyor. Bölgedeki aktif genç volkanlar k›rm›z› üçgenlerle temsil ediliyor. Kal›n siyah çizgiler, önemli levha s›n›rlar›n› (Sumatra Çukuru: Hint-Avustralya Levhas›) göstermekte. SA⁄DA: Endonezya ve çevresinin sismotektonik haritas›. Kahverengi büyük daireler, 26 Aral›k 2004 (Mw ~7,3 ve Mw ~9,1) ve 28 Mart 2005 (Mw ~8,7) Kuzey Sumatra (Endonezya) depremlerinin odak (k›r›lma) mekanizmas› çözümlerini gösterir. Fay Düzlemi Çözümleri Harvard-CMT katalo¤undan ve Taymaz ve di¤. (2005)’ten al›nm›flt›r. Odak küresi alt›ndaki rakamlar, depremlerin tarihini, büyüklük (Mw) ve k›r›lman›n gözlendi¤i yerküre içindeki odak derinli¤ini (h) kilometre ölçe¤inde gösteriyor.
Beyaz daireler 26 Aral›k 2004 –28 Mart 2005 tarihleri aras›nda bölgede meydana gelen depremleri gösteriyor. Büyük siyah oklar Kuzey Sumatra depremlerinin Kayma Vektörlerinin yönelimini (hareket do¤rultusunu) temsil ediyorlar. Kal›n siyah çizgiler, önemli levha s›n›rlar›n› (Sumatra Çukuru) gösteriyor. Siyah A—B do¤rultusu, afla¤›daki
flekilde verilen derinlik kesitinin lokasyonunu temsil etmekte. sumatraDepremi 3/31/05 11:24 AM Page 5
