Tarihsel gelişim içinde Azerbaycan basını ve ilk basılı ürünler

TARIHSEL: Gg:Ligitr,l

iciNoB

AZERBAYcAN BASINI

vu

it-x

BASILI

Untnlt-gn

Marmara Iletisim

XIX.y.y. 30-h yrllann baqlannda

Azerbaycan basrnrnrn temeli atridr. 1832' de

Tifliste

haftahk "Tatar haberleri" gazetesi yayrnlanmaya

baqladr.

"Tiflisskie

Vedemosti" gazetesine

ek

olarak _YaYrnlanan

bu gazetede resmi bildiriler yrym-lanrrdr.

40-h

yrllann

baqlarrnda

Tifliste

"Zakafkasskiy Vestnik" gazetesine

Azerice

bir

saYfa eklenir ve burada da resmi _Yaziar yaytnlanrr. 1850 yrhnda $amahr

guberniyasrnda (eyaletinde) (.) iki

kiigtik matbaa faaliyet gdsterir. Bu

matbaalar Azerice

YaYl n

yapmazlar.l

Azerbaycan sosYal haYattntn geliqmesinde tinemli faktijrlerden

biri

basrn

oldu.

AzerbaYcan

basrnrntn kurucusu (yaratlclsl).

halkrn e[itiminden

(mariflenmesin-den)

yanq

olan

Hasan

bey

(ZERDABI) olmuqtur

(1842-1907). H.B.Zerdabi

RusYa'da

Ytiksek Avrupai tahsilini bitirdik-ten sonra Bakti'de binbir zorlukla

187-5'de Tiirkge

ilk

matbaayr ve

biiti.in Rusyada

"Ekinci"

adrnda

Tiirkge ilk gazeteYi kurdu.2

Zerdabr istanbul'la

temasa gegerek Tiirkge

igin

AraP baskr

harfleti

getirtti.

Altt

aY

sonra

"Ekinci" gazCtesiniar 4OO nhrrnesi

olmuqtu,

bir o

kadar da bedava

dalrtrhrdr.3

Tiyatro

yazrlartndan

sonra Zerdabi

gazetenin

ilk

saylslnl

22

Temmuz

1875'de

yayrnlamrqtrr.

Bu

gazetenin

ilk

saylst

tiim

KafkasYada _Yankr uyandrrdr. Gazetenin

bir

tek gahqanr vardr.

O

da Hasan beY Zerdabi idi. (O hem _{YaYrnct, hem}

Azer Adrgiizelov*

*

M.U. iletiqim foftitt.*i

Gqza eci I ik Dol-tora O$renci si'

Marmara iletisim

redaktor, hem de diizeltmen ve baskrcr

idi.)

lgTs-|g77

yrllarr arasrnda gazete toplam 56 sayr yayrnlancl.

Zerdabi'nin

bu

gazetesinde S.E.$irvani, K.Mehmandarov, A.Adrgtizelov, Gcirani

ve

donemin diger aydrnlarr

da

katkrda bulunmuqlardr. "Ekinci" gazetesinde e[itime 6nem veren

demokra-tik

ideolojiler

savunulurdu. H.B.Zerclabi gazete

_de

halknr elitiminden

yall

yaziar yazryordu. Gazetede kriy hayatrna, k(iy iqlerine, _{ekincilik kiilttirtine, k6y ve}

_kdylii

_{hayatrna itiqkin yazi,ar} yazarak,

bu

alanlarrn geliqmesine _{katkrda bulunmak istivordu.} Azerbaycan halkrnrn

kiiltiirel

hayatrnr

yansrtan

yazlar

da

yayurlanrrdr. Ga^zetenin bu ileri gdriiqleri garhk Rusyasrnm hoquna

gitrniyordu ve ISJJ'de yayrnlanan bir fermanla gazete kapatrldr.+

Bu

gazeteden

sonra

unsizacleler

tarafindan

grka'lan

"ziyayi-Kafkas"

_ile

"Keqkiil"

gazeteleri yayrnlanma[i baqlacl. 'Ekinci' _{gazetesi r87l'de Rus-Tiirk sava$r esnasrncla yayrnlandrfr}

igin kapatrlmrgtrr.

Dilerleri

bir

kag sayrdan sonra kendilifinden kesintiye u[ramrqlardrr (1880-189t;.s Matbuatda

_ilk

_def;

gO'li

yrllarda yayrnlanan "Keqktil" gazetesi "Azerbaycan _{Milleti" siiztinii} kullanmrqtrr.6

1879' da Tiflis'te

'Ziya"

gazetesi yayrrnlanmaya baqlacl.

Ay'r

E zete I880 yrlnda"ziyayi Kafkasya" adryla yayrnlanmaya baqlidr.

Toplam 104 sayr yaymlandr ve 2 Temmuz 1884'de kapandr. l gil0'cle Tiflis'te "Kegkiil" gazetesi yayrn hayatrna atrldr. Her

iki

gazete ideoloji agrsrndan Ekinci ile aynrydr. Haftahk gazete olan "K-qkiil" 1891 yrlura ka.dar yayrnlandr. 1880-1890 yrllannda Baki.i'cle "Kispi", "Bakinskaya _{izvestiya" (Bakti haberleri), "Bakii" ve baqka Ru.sga} gazeteler yayrnlanmafa baqladr.

Bu

gazetelercle Azerbaycanin sosyal-iktisadi ve kiiltiirel hayatrnr yansrtan makaleler yayrnlanrrdr.T 190-5 devrimiyle, 1875'de

ilk

grkan Azeri gazetesi "Ekinci"ye, "irqat", "Ftiyuzat", "Hayat", "Agtk Stjz" vo-"Terakki" gibi yeni

--l!Zejx

v glgrg{erde kntr}dr'

celil

Mehemmed

Kuluzade

tarafindan grkarrlan "Molla Nasreddin" isimli mizah dergisi bir gok yetenekli yazar ve qairin bir araya gelmesini safladr.8 Azerbaycan'rn demokratik aydrnlan milli ziilme karqr olduklannr bildiren ve bu ydnde

"Molla

Nasreclclin"

dergisinde yazrlar yazarlardr. Bu yazarlar arasrnda,

c.

Mernmeclgu-luzade, M.S. Ordubadi, N.B. Vezirov, E. Hakuerdiyev, E. Rehimza-de, F. Ktigerli rjnemli yere sahipdiler.e

Marmara IletiSim

Sosyal-demokratlarln Azerbaycan'da

iqgiler

araslnda gizli faaliyet gosteren dernekler

var

idi.

Bu

siyasi

grup

1904'rJe

"Hiimmet" gazetesini yayrnlamala bagladr.

iqgileri

yrinetime ve sosyal edaletsizlige karqr miicadeleye galrrdrlar. (Sonralan gazete

etrafinda birleqen bu grup "Hi.immet" cemiyetini kurdular).10

Bolqeviklerin organr olan "Bakinski Rabogi" (Bakti iqgileri)

gazetesinin yayrnlanmasr 1908 Ekim ayrnda yasaklandr.ll

Azerbaycan burjuvazisinin

milli

balrmsrzhk

_;

iiqleri "Yeni Ftiyuzat", "$elale" dergilerinde. "igbal", "Giineq", "Yeni Hayat" vb.

gibi gazetelerde yayrnlanrrdr. l2

XX.yy.

ilk

yrllarrnda, l.Rus inkilabr yrllarrnda matbuat

iqi

gok

yaygrnlaqmrqtr. Aynr yrllarda Bakti'de gegitli zamanlarda 13 grzli

parti

matbaasr faaliyet grjstermigtir. Gence

ve

_$uga'da bdyle

matbaalar vardr.

Bu

yrllarda Azerbaycan'da "Hiimmet", "Tekami.il", Ermenice

"Banvori dzayn" (Iqgi Sesi-1906) ve "Orer" (Gtinler-1901), RusEa

"Bakinski _Rabogi" (1906) ve "Prizrv" (Qa!rnq-1906) vs. gazeteler

yayrnlanrrdr.

inkilaptan sonra ise, "Bakinski Proletari" (l907-1909), "Yoldaq"

(1907). "Gudok" (1907-1908), "Naga Jizn" (19|4-Bizim hayat).

"Bakii

_{Hayatr" (1912),}

gazeteleri,

"Volna"

( 1909) (Dalga),

"Sovremennaya _Jizn" (Qagdaq

_Hayat-l9ll),

"Nor

Hosk" (Yeni Sdz. 1 9 12-1912) dergileri ve.s. yayrnlanmrqtrr.

Bolqevik neqriyat organlarr ile aynr zamanda devrimEi-demokrat matbuat organlan da yayrn hayatrna devam etmiqtir. Bunlardan en

gok tanrnanr "Molla Nasreddin"dergisi idi. C.Memmedguluzade'nin

redaktorii

oldu!u

bu

derginin

gevresinde

M.E.Sabir,

O.F.

Ne'manzade; E. Gemkiisar, E. Nezmi

gibi

Azerbaycan demokrat

aydrnlan toplanmrqtr.

Bu

derginin ardrndan

"Behlul"

(1907),

"Zenbtrr" (1909-1910) dergileri yayrnlandr. Baki.i'de gocuklar iqin

"Debistan"

(1906-1908),

"Rehber"

(1906-1907), "Mekteb"

(

l9l

_{l-1917) dergileri yayrnlanrrdr.}

Bakii'de burjuvazinin de genig gaph matbuat organlan vardr. Bu-rada "Irqad" (1905-1908), "Tereggi" _{(1908-1909) ve ona kadar difer}

Azerbeycan, Rus, Ermeni dillerinde gazete ve dergiler yayrnlanrrdr. Bunlardan en rjnemlileri "Fiiyuz,tt" ve "Yeni Fiiyuzat" dergileri, "Hayat" ve "Taze _Hayat" gazeteleri

idi.

Kiigtik matbuat organlarr

(burjuvazinin) olarak "Rabogi Listok" ,"Trud","Rabogi Golos", ve b.

Marmara IletiSim

1905 inkilabrnrn etkisi

ile

yayrnlanmala baqlayan Azerbaycan

tengicli realizmini, devrimgi-demokratik goriiqler yayan "Molla-Nasreddin" (1906-1931) dergisinden

ayrr

diiqiinmek olmaz.

Derginin naqiri ve redaktOr{i

C.

Memmedguluzade(1862-1911)

tengl,li realizmin en

btiyiik

tiyeleri olmak

ile

beraber derginin fikirlerini savunmuqlardt.

Sosyal-siyasi

ve

bilimsel-teoretik

konularda yazar

ve

gazetecilerden

Ali

bey Htiseynzade (1864-1936), Alimerdan bey iopgubaqov(l 865-193 t), Ahmet bey Agayev(1868- 1936) bilinirdi.ra

Hiiseynzade

Ali

Beyin, Ahmet beyle idare

ettikleri

"Hayat" gazetesinde Tiirkli.i!e, Tiirkgiiliige

ait

yazrlanndan bahsetmekte i<iiler. Ali Bey 1906'da Ahmet Beyden aynlarak "Ftiyuzat" adlt dergi yayrnlamrgtrr. Bu mecmua 1906 senesinin Son_ Teqrininden (Kasrm

ayindan) fgOZ-nin sonlanna kadar yayrnlandr.ls

Topgubaqr

Ali

Merdan Bey, Htiseynzade

Ali

Bey ve

A[a

o[lu

Ahmet

Bey,

Ytiksek Avrupa kiiltiiri.inii benimsemiE

ve

aynr

zamandir miili terbiye ile miicehhez bu i.ig qahsiyet, Hacr zeynalabi-clin Takiyev'

in

(o zamanrn petrol zengini) maddi yardrmlar ile 1905'tlen sonra matbaalar

ve

gazeteler kuruyorlardt. "Hayat", "irgad", "Fiiyuzat" ve Rusca "Kaspi" bu srralarda kurulmuqlardt.l6

Ali

Bey Hiiseyino[lu (Htiseynizade) (1864-1940) Peter.sburg

Universiteiinin fizik-matematik faktiltesinde okumuq, Istanbul'da Yi.iksek Askeri Trp okulunu (1895) bitirmigtir. 1904'te Bakti'ye gelmiq "Hayat", 'T(aspi" gazetelerine

ve

"Fiiyuzat" dergisine

ieOatiorttik

yapmrq,

yeniden

Tiirkiye'ye

dijnmi.iq Istanbul Universitesind! profasor olmuq ve tlrada hayata veda etmiqtir.lT

1905'e kaclar matbuatda geliqme olmamtqtrr. Ancak 1903-1904 yrllannda Tiflis'te basrhp yayrnlanan "$ergi-Rus" (Do[u-Rus)

gaze-iesi yayrnlanmafa baqfumrqtrr. Bu gazete _{$ahtahtin.ski Mehemmed}

A[a-taiafrndan grkanlrrdr ve bir sene sonra Bakii'ye taqtnmtq ve burada kaPanmtqtu.

1905 inkilabrnclan etkilenen Rusya Tiirklerinde

oldufu

gibi Azerbaycan Tiirklerincle tle hlzh bir milli hareket baqladr' Bu da milli

rnatbuatrn yarattlmastna neclen

oldu'

Bakti

bu

milli

hareketirl rnerkezi

idi.

1914 senesinde. l.Dtinya Savaqr 6ncesinde Bakii'de

itirtge iki

giindelik gazete "ikbal" ve "Sedayihak'' (Hakkrn Sesi) basrlt|. Miisliimanluttln hukukunu korumak igin bir de Rusga "Kaspi"

gor.t"ti

yayrnlanrrdt. Bu gazeteler. 1905 yrhnda

-A[ao[lu

.|h*?j

B;ti"

Htiieyinzade

Ali

bey tarafinclan grkanlan "Hayat" ve "Irqad" gazetelerinin baqlattrklan milli mi.icadeleyi devam ettfu iyorlardr.

Marmara iletiEim

Birinci Diinya sava$r (1914-1918) srrasrnda kurulan "Agtk Siiz"

gazetesi de (kurucusu M.E.Resulzadedir) bu davayr savunurdu.

("Agrk

Sdz" aynr zamanda

ilk

defa o zamana kadar Kafkasyada

Miisltiman veya tatar denilen halkrn Tiirk oldu[unu savunurdu).

Gtindelik

gazetelerden baqka (metbuati-yevmiyeden)

bir

kag

haftahk edebi, siyasi ve mizah (giildiirti) gazeteleri de basrlrrdr. Bunlann arasrnda "Molla Nasreddin" dergisi Azerbaycan mizahtntn ortaya koydu[u bir qaheserdir.

Edebi

dergilerden

dikkat

gekeni Hiiseynzade

Ali

beyin

rntidiiriiltigii altrnda yaytnlanan "Fiiyuzat" dergisi

idi.

Osmanh

edebiyatrnr etkileyen en bi.iytik unsurlardan birisi olmuqtur.l8

Eskiden mi.irteci muhafazakarlar nazartnda Azeriler millet bile defilcliler; kendilerine ve rnilletlerine "miisliiman" derlerdi. Resmi

htikiirnet nazannda ise Azeriler _{Tatardr. Qoktandrr} baqlamrq olan

Azerbaycan

Milli

hareketi kendi adrnr almaml$tl. Bu hareket, adsrz

bir

efsane mertebesindeydi. Gazetelerin baqlarrnda "miisliiman gazetesi" ismi, okullarrn levhalartnda "Rus-Tatar mektebi" sdzleri

yazrh idi. Bdyle bir durumda "Agrk Soz" ilk defa tllarak, "Miisliimall" ve "Tatar" sozlerini "Tiirk" stjzti ile defiiqmeye giriqti ve kendini

"Giindelik Tiirk gazetesidir" diye ilan etti.le

Bakii

milli

matbuatrn merkezi

idi.

Azerbaycan Demokratik Cumhuriyetinin. kurucusu Resulzade, devrin tantnmtq gazete ve

dergilerinden

"irqad",

"Terakki",

"Fiiyuzat"

ve difer

basrlr

organlarcla etkili yazrlar yazryordu.20

"Agrk Stiz"

gazetesi

Ti.irk

ademi-merkeziyetgi (Yerinden

Y0netim)

"Miisavat"(**) firkasrnrn (partisinin) organr olarak,

1915-1918 yrhnda yayrnlanmr!, J25'den fazla sayrsr bastlmtqtrr.

Gazete,

organr

oldu!u partinin'Tiirkleqmek,

Islamlaqmak,

gafclaqlaqmak': "Hiikiirnet de halka, toprak da halka" gdriiqlerini

savunurdu.

"Agrk

Sdz"e

geqitli

zamanlarda M.E.Resulzade,

M.E.Abdiilazizoflu, Uzeyir Hactbeyov,

Orucov

kardeqler ve H.ibrahim redaktdrliik yapmrqlardrr.2l

1909 yrhnda Tahran'da M.E.Resulzade, iran'ttt

ilk

giindelik gazetesi "Irane-nou" gazetesini yayrnlar;

O,

makalelerinde qah

rejiminin amanstzltllnl ve Rus garizminin Rusyada

oldufu

gibi

iran'da da parlamenter di.iqiinceyi bo[ma!a gahqan hilekar siyasetini ifqa eder. 1910 yrhnda M.E.Resulzade Iran Demokratik Partisine

girer. Partinin baqkanr Seyid Hasan Tafrzade onunla

ilgili

olarak: "Modern Avrupa gazete formatrnt

ilk

defa Iran'a getiren Resulzade

Marmara IletiEim

M.E.Resulzade 1913 yrhnda istanbul'dan Bakti'ye ddnmi.iq ve 1914 yrhnrn Ekim ayrntn belli zamanlannda "Ikbal" gazetesinin ba$

redaktorii olarak gahgmrgtrr. Rusya imparatorlulunun egemenlifi

altrnda kalan halkrmrzrn (Azerbaycan Ttirklerinin)

alrr

hayatmdan, acr talihinden bahs eden bu gazete 900'den fazla sayr yayrnlanmrqtu

(1912-

l9l5). Milli

qiiurun

uyanmasrnda,

milli

hareketin

giiglenmesinde

rol

oynayan bu gazete

_,

Birinci

Dtinya savaglnrn

etkisi altrnda, demokratik gortigleri yayan "Agrk Sdz"e gevrildi.

Gazetenin

ilk

saylsr 1915 Ekimin 2'sinde Bakii'de yayrnlandr.

M.E.Resulzade'nin

mtidiirliigti i'ltrnda,

E.M.Elekberov'ur.r Nikolayevski soka[rnda bulunan

"Ikdam"

matbaasrnda basrldr.

Gazetenin baqhca amacl, onun

l-Nolu

sayrsrndaki baq makalede

kendi

ifadesiyle

qiryle

dile

getirilmiqtir:

"Dehqetlerine tanrk

oldulumuz

biiyiik

savag, biiyiik bir gergek-asnmzrn

Milliyet

asn

oldulunu

isbat

etti".

"Agrk

_Sdz"

gazetes.inin

baqh[r

altrnda

"Gilndelik Ttirk gazetesidir" sdzleri yazrhydr. Ilk yrllarda gazetenin, dolgun igeriginde ve konu geniglifinde yazltr, gazeteci ve devlet adamr _{$efiga hanrm Efendizade'nin, Omer Faig'in,} Neriman

Nerima-nr)v'un, Htiseyin bey A[ayev'in, Htiseyin Cavid'in, Abdulla.$air'in. Mehdi bey Hacrbeyli'nin, Htiseyin Sadik'in, Ahmet Cevad'rn, Ibrahirn

Mulrarremzade'nin, Ta[t _$ahbazT' nin vb. hizmetleri biiyiik olmuqtur. "Agrk Siiz"

ilk

saytlartnda Rusya'daki sosyal-siyasi geliqmelerle. Azerbaycan'da patlak veren olaylarla ilgili bilgiler vermekte;

"Milli

Kalkrnrna ile ve savaqln kdtiiliikleri" ile

ilgili

yazrlar yayurlanmak-taydr.

M.Ali ve

M.E.Resulzadeler

ile isa

bey

Aqurbeyovun, Nikalayevsk sokafrndaki 12-Nolu evde bulunan 'Kaspi' elektrikli

matbaayr alarak "Agtg Sdz" idaresinin millkiyetine gegirdiler ve

burada

ilk

toplu

olarak "Qa[daq Kdmeyi" (Kardeg Yardnnr)

dergisini basuna hazrrladrlar (1917 'da).

Bu

dergide Hiiseyn Cavid'in, Ahmet Cavad'rn, Sabit Manafzade'nin,

Ali

Nezmi'nin,

Mernmed Seid Ordubadi'nin,

Bedreddin

e1-Htiseyin'in, Cef'er

Cabbarzade'nin qiirleri; Abdullah _{$airin felsefi} karekterli "Bir perdelik drama"sl, M.E.Resulzade'nin, Ahmet Cevdet'in, Seyit

Hiiseyn'in, $efika Efendizade'nin, Muhammed Yusuf Caferov'un.

Hosrov bey Sultanov'un, Firidun bey Kbgerli'nin vs. makaleleri;

Abbas

Sehhetin,

Abdtirrehim

bey

Hakverdiyev'in,

Asiya

Nerimanova'ntn hikayeleri yayrnlanmtqtu. Bu topluluk 1918 yllmur

ilk

aylannda

yaylna

baqlayan ve toplam

4

sayrsr yayrnlanan

"Mdhtaclara kijmek" (mtihtaglara yardrm

)

gazetesinde de gdnillti

gahqmalannr devam ettirmiqtir.

Marmara iletiSirn

18 Mart1918 Bakti'de tiim gazetelerin yayrmlnrn son gtinii oldu. $aumyan (Ermeni asrlh, daqnaklarla

iliqkili

bolqevik) tabeliyinde Bakii soviyetinin ordusu bolqevikler yoksullara yardrm igin burjuvazi

ile vatanda$ sava$t (Iq savaq) perdesi altrnda katliama

baqladr-lar.

Bu

olay esnastnda tarihi yerlerle aynr zamanda gazete ve

dergilerin matbaalan yakrldr. Bu devirde "Agrk Soz" matbaast'da yakrlmrgtr. (Novruz, Turan, matbaalan da saldrnya u!radr).

"Agrk

_Sciz"

gazetesi.725. saytstndan

sonra

faaliyetini

durdurmuq, onun yerine "Istiklal" gazetesi grkmaya baqlamrqtr. Ilk

sayrsr

4

_{$ubat 1919'da grktr ve} 8-sayfadan ibaret idi. Haftahk bir gazete idi.

42

sayr yayrnlandr. Tevik Fikret'in iinlii; "Millet yoludur,

hak yoludur tutufumuz yol. Ey hak ya;a, ay sevgili:nillet yaqa, var ol. !" beyti "istiklal" gazetesinin daimi epigrafi idi.23

1919 yrhnda Azerbaycanda

89

gazete

ve

dergi basrhyordu.

Onlann 39'u Azerice,44'i Rusga ve 6'st difer dillerde yayrnlanrrdr. Azerbaycan siyasi, edebi sosyal fikirinde geliqen dzgiirliik ve

Milli

balrmstzltk

her

zaman Qar rejiminin karqr koymasr ile karqrlagrnrqtrr.

Milli

matbuat organlart ve onlann yiineticileri stirekli izlenirdi. "Hayat" gazetesi (1905-1906), "Ftiyuzat" (1906-1901) dergileri gibi yayrn organlanntn ideologlan Ahmet bey Afayev ve

Ali

bey

Hiiseynzade 1906-1910 yrhnda memleketlerinden bu nedenle stirgtin edildiler.2a

Tanrnmrq

usta

gazeteci

U.Hacrbeyov

1919

Ocalrnda "Azerbaycan" gazetesinin redaktdrti olmuq, gazete 1920 Nisantna

kadar onun baqkanklrnda yayrnlanmrqtrr. U.Hacrbeyov daha 6nce de 1909 yrhnda Ahmet bey A[ayev (Ahmet A[ao[lu) Tiirkiye'ye 969 ettikten sonra "Tetakki" gazetesini yonetmigti.

Aynr

zamanda

"Hakikat" (1909-1910),

"Yeni Ikbal"

(1915-1916) gazetelerinirr redaktorti olmuqtu.2s

Azerbaycan parlamentosu

19l9

Eyliil'tin

30'da

"Matbuat

hakkrnda Nizamname"yi kabul etti. "Nizamname"ye gore matbuat organl kurmak

igin

hiikumet organlanntn hig bir izni istenmiyordu.

Matbuat i.izerinde sansiir kaldrnldt."Nizamname"ye gcire matbuat

organr yalnrz mahkeme hiikmti ile cezaya garptrrrlabilirdi. 26

l9l9

Arahfrnda grkan "Yeni Diinya" gazetesi 1920 yrhna kadar

-59 sayr basrlmrq, basrma btraz rra vermiq, 60. sayrsr 24 Nisan 1920

yrlrnda yayrnlanmrgtrr.

Bu

gazete Sovyet dtjneminde Azerbaycan

Komiinist partisinin Merkezi komitesinin ve Bzrkti qehri parti

komi-tesinin organl idi. Sosyal, siyasal, iktisadi sorunlardan bahsederdi.2T

Marmaru iletisim

Ozel

yayrnevlerinin bulunmadr[r Azerbaycan'da htiktimet tarafindan Azerice, Rusga ve baqka dillerde geqitli dergi, kitap ve gazeteler yayrnlanrr. En gok yi.iksek tirajr olan dergilerclen

ikisi

Rusga yayrmlanan

"Literatura

Azerbaycana" (Azerbaycan Edebiyatr) ve "Azerbaycanskoye Neftyannoye Khozaystvo" (Azer-baycan Petrol Ekonomisi)

ile

Azerice yayrmlanan "Azerbaycan

Gadrnt"dr (Azerbaycan Kadrnr'drr).28

25

Arahk

1989 tarihinde Azerbaycan Halk Cephesinin yayr.r

organl olan "Azathk" (Hiirriyet) gazetesinin

ilk

sayrsr negredildi.2'r

Azerbaycan'da Tiirkoloji (Ti.irkliik) aragtrrmalarr gok geliqmiq olup, btitiin Sovyet Ttirkologlannrn ortak dergisi olan "Sovyetskaya

Ttirkologiya" (Sovyet Tiirkolojisi) adh

ilmi

dergi

de

Bakti'de yayrnlanmaktadrr.

2l

A[ustos

1956'da Azerbaycan Ttirkgesi Azerbaycan Cumhuriyetinin resmi dili ilan edilmiqtir.:o

Rus qairlerinden Mihail Yurevig Lermantov Azeri aydrnlardan

Mirze Feteli Akundova, gdnclerdifi mektupta Azerbaycan Tiirkcesi igin qriyle diyordu : "Azerice cilrenmeye baqladrm, bu 6yle bir dildir ki Asya'da ijnemlidir, Avrupa'da Fransrzcanrn 6nemi gibi (1837).31

Azerbaycan Ti.irkcesi edebi bir dil olarak gok canh ve zengin bir

eslebiyatrn varhfrna sahrptir. Azerbaycan Ti.irkcesi Bakti Devlet Universitesi

ile

Bilimler

Akamedisinde

egitim

dili

olarak kullanrhnaktadrr. Azerbaycan drqrnda bile Azerbaycan Tiirkcesiyle yayrn yapan gazete saylst 1983 verilerine gore Giircistan'da -5,

Ermenistan'dlt 7, Da[rstan'da I'dir. Giircistan'da grkan gazetelerir-r

birisi Cumhuriyet gaprnda Tiflis'te; Azeti ve Gtircii dilleri kanqrmr olan ve Gerdebaniler, Bolqaniler, Dimesniler ve Maruniler tarafin-dan grkanlan ddrdii biilge gaprnda; Ermenistan'daki 7 gazetenin biri

Cumhuriyet gaprnda Eravan'da; 6-sr brilge gaprnda Emeriya, Varde-niz, Kefen, Mesis, Krasnosel'sk ve Ecimizyan'da yayrnlanmaktadrr.

Bu rakamlar 1983 yrhndan sonra hrzh

bir

defiqim gostermiqtir. Azerbaycanda I 50'den f azla gazete yayrnlanmaktadu.3 2

1991 yrhnrn ilk aylanndaki bilgilere gore Azerbaycan'da 78 adet E'dzete, 63 dergi yayrnlanmaktaydr. 1990-91 yrllannda 32 yeni

gtzete

ve 8

yeni dergi yayln

izni

almrqtrr ve

bu

sayr her giin

gofalmaktadrr. Ancak okuyucu sayrsrndaki arttq karqrlaqtrnldrfr vakit, okuyucu arfiglannrn gok diiqtik bir dtizeyde kaldrlr gdrtiliir.

Bu

gazete

ve

dergi bollugunda gazetelerin

tirajr

950

bin, dergilerin ise 139 bindir. Ttirkiye'de yaylnlanan bazr gazetelerin

Azerbaycan'da sattqa sunuldulunu da hesaba katarsak bu trajtn daha da ytikseldigini sdyleyebiliriz.s3

Marmara Iletisim

DiPNOTLAR

I

ismayrlov, Mahmud, Azerbaycan Tarihi, Bakii,1992, s.221

2 Milli

Azerbayt:an Hareke.ti, Azerbaycan

Ki.iltiir

Derne[i Yayrnlan No:40,Ankara, 199 1,s. I 5

3

Akyol,

Taha, Azerbaycan

$6ltyetler

r,(

Otcsi,

Burak

.

yayrnevi, 1994, s.119

4

Ismayrlov,a.g.e.,s.252

5

Resulzade, M.E., Azerbaycan Cumhuriycti, Baki, 1994, s.18

6

ismayrlov,ct.g.c.,s.245

7

a.g.e., s.252

8

Azerbay.can dizisi, Sabah gazetesi

9

Eliyev, Ihar, Azerbaycen Tarihi, Bakii, 1993, s.240

10 Eliyev, a.g.c., s.230 I

I

a.g.e., s.233

12 0.9.c., s.234-235

13 o.g.c., s.241

14 a.g.e., s.259

l5

Milli

Azerbaycan Hareketi, a.g.e., s.40

16 Akguraollu, Yusuf, Tiirk Yilt, Istanbul,1928,ss.419-431

17 Resulzade,a.g.e.,s. 100

18 Resulzade,a.g.e.,s.I9

19

Milli

Azerboycan Harcke.ti, a.g.e., s.46

20

Elgin, M.E.Resulzade, Do{u-Uafi, Bakti,1994, s.8

2l

Resulzade,rr.g.c.,s. l0 I

22

Ismayrlov, ct.g.c.,s.245

23

Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti, Makalelertoplusu,

Azernegr, 1992, ss.100-107

24

a.g.c., s. I l7

25

a.g.e.,ss.125-126

26

Elqin, a.g.c., s.9

27

Resulzade, a.g.e.,s.l04

28 Ana Britannica

(cllt-Il)

29

Kavuhcu, O.Burak,

"Dtinya

Tilrk

GenEler

Birli{i

Aylrk Biilteni", Bengii, Sayr10,Yrl1, Ocak 1996, s.5

30 Devlet,

Nadir,

_QaddaS

Ttirk

Dilnyast,

istanbul,1989, ss.l20-122

3l

Roqal

A.A.,

Yuzbaqev

S.N.,

Ras

Edebiyatt, 7.Baskr,

Baki.i, 1981,s.67

32

O!an, Sinan, Azerbaycan Iktisadi B[inyesi,Istanbul, 1992, s.23

33

Respublika Gazctesi,Bakii,l6.3. 1991

Murmuru IletiSim

x

_{Rusya hakimiyeti devrinde Kafkasya'nrn}

_diler

_{yerleri gibi}

Azerbaycan

da

yonetim

kolayh[r

agrsrndan uygun

qekilde guberniyalara (eyaletlere), guberniyalarda kazalara bdltinmiiqlerdi.

*

_{Kafkas Azerbaycanlnrn gegmiq yrinetim bolgtisii aqafrdaki} qekildedir:

a

Bakii guberniyasr; Burast ti.im Bakii gehri Cavad, Giiygay,

$amahr, Guba, Lenkaran kezalan dahildir.

b. .Yelzavetpol (Gence) guberniyasr.

c. Iravan guberniyasr. d. Tiflis guberniyasr.

e. Zakatila kezasr.

f. Dafrstan bolgesinde Ktire ve Samura. (AzerbaycanDemokratik

Cumhuriyeti, a.g.e., s. 176)

**

_{"Miisavat" Firgesi Ekim}

_l9ll'de

Tapt Na[t oflu Mehemmed

Emin

Resulzade

ve

Abbas Kaztmzade'nin Bakii'de kurduklarr siyasi partidir. (Resulzade,a.g.e., s. 101)

KAYNAK(lA

*

_Akyol,

_Taha, Azerbayr:an Sovyctler

vc

dtcsi,

Burak yayrnevi,1994.

x

_Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti, Makaleler toplusu,

Azernegr, 1992.

*

_Elgin, M.E.Resulztde, Dofru-Batt, Bakti,1994.

x

_{f liyev, lLrar, Azerbaycon} Tarihi, Baki.i, 1993.

x

_{Ismayrlov, Mahmud,} Azerbaycan Tarihi, Bakti,1992.

x

_{Kavuhcu, O.Burak, Dilnya} Tilrk Gcngler Birligi Ayltk billteni,

Bengii, _$ubat1996.

* Milli

Azerbaycan Hareketi, Azerbaycan

Ki.iltiir

Dernefi

yayrnlan No:40, Ankara,

1991-*

_{O[an, Sinan,} Azerbaycan Iktisadi Biinycsi, Istanbul,1992.

x

_{Roqal A.A.,} Yuzbaqev S.N., Rzs Edehiyail, T.Baskr, Baki'i'

1981.

x

_Resulzade, M.8., Azerbaycan Cumhuriyeti, Bakij, 1994

*

_{Respublika Gaze.tesi,}

_l99l

sayrlart.

*

_Sabah ga.zetesi, Ttirki Cumhuriyetleri dizisi 1.

*

_Yiiksel, ibrahim, Azerbaycanda Fikir Hayatt ve Basm, Acar

yayrnlan, istanbul, 1989.