Farklı Azot Dozu Uygulamaları Đle Kuru Đncir Verimi Arasındaki Đlişkinin Belirlenmesi
Ferit ÇOBANOĞLU1 Birgül ERTAN2 Berrin ŞAHĐN2
ÖZET
Kurutmalık incir yetiştiriciliğinde, özellikle azot gübrelemesinin ağaç vejetatif gelişimi yanında, kuru incir verimi ve kalitesi üzerinde önemli etkilere sahip olduğu bilinmektedir. Çalışmada farklı azot dozlarının, Sarılop incir çeşidinde, ağaç başına elde edilen kuru incir verimi üzerindeki etkisini en iyi tahmin eden farklı ekonometrik üretim modellerinin elde edilmesi amaçlanmıştır.
2006-2009 yılları arasında, 4 yıllık bir zaman diliminde elde edilen deneme sonuçlarına göre, azot dozları ile elde edilen kuru incir verimi arasındaki ilişkiyi açıklayan 4 adet model tesis edilmiştir.
Bunların hemen tamamı modelin bütünü açısından anlamlı olup, kullanılan bağımsız değişkenlerin, bağımlı değişkeni açıklama gücüne sahip oldukları tespit edilmiştir. Her bir değişken açısından ise, çift logaritmik ve yarı logaritmik modellerin daha güçlü açıklama gücüne sahip oldukları belirlenmiştir. Ancak tüm modellerde ortak olan konu ise, kuraklık görülen üretim sezonlarının ve kuru incirin hasat zamanında (Ağustos-Ekim başı) görülen yağışların, ağaç başına elde edilen kuru incir verimi üzerinde oldukça önemli bir negatif etkiye sahip olduğu belirlenmiştir. Söz konusu olumsuzlukların giderilmesi için, kurutmalık incir yetiştiriciliğinin tarım sigortası kapsamına alınması faydalı olacaktır.
Anahtar Kelimeler: Kurutmalık Đncir, Sarılop, Azot Dozu, Ekonometrik Model, Verim.
The Specified Of The Relationship Between Different Dosages Of Nitrogen Applications And Dried Fig Yields
ABSTRACT
It was known that there was crucial effects of nitrogen fertilization on tree vegetative growth as well as dried fig yield and quality in particular in dried fig production. In that study, it was aimed to specify the best different econometric models accelerated different nitrogen dosages on dried fig yield obtained from one Sarılop (Ficus carica L.) fig tree. According to experiment results, achieved from 4 years time period during 2006-2009, 4 models were established explained the relation between different nitrogen dosages and dried fig yield. The all of the models were significant effect in respect of the whole model, it was determined that the independent variables had also adequate capability of endorsement for the dependent factors. For each variables, it was defined double and semi logarithmic functions had stronger clarification power. But, the main topic was in the models, it was observed that drought production season and the rains in dried fig harvest period (August –early October in particular) had strongly negative effects on dried fig yield. To be able to have decreased the negative circumstances, it would be beneficial if dried fig cultivation might be able to have accompanied the agriculture insurance comprehension.
Key Words: Dried Fig, Sarilop, Nitrogen Dosages, Econometric Models, Yield.
GĐRĐŞ
280 bin tonluk Türkiye taze incir üretiminin, 10 bin 376 tonu ihraç edilirken, 192 bin 500 tonu, yıllık olarak gerçekleşen 55 bin ton kuru incir üretiminde kullanılmaktadır.
Geriye kalanı, Haller, toptancılar ve üreticiler aracılığıyla yöresel ve/veya ülke genelinde iç pazarda değerlendirilmektedir. Kurutmalık incirin tamamı ‘Sarılop’ (Ficus carica L.) kurutmalık incir çeşidinden karşılanmakta olup, üretimin %70’i Aydın, %30’u da Đzmir il sınırları içerisinde bulunan Büyük ve Küçük Menderes havzalarında yetiştirilmektedir (Çobanoğlu, 2007).
Kaliteli ve verimli incir yetiştiriciliğinde gübreleme oldukça önemli bir kültürel uygulamadır (Đrget ve ark., 2008). Dünya genelinde incirin gübrelenmesi ile ilgili oldukça
1ADÜ Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, Koçarlı, Aydın.
2 Erbeyli Đncir Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Đncirliova, Aydın.
az çalışma yapılmış olup, Kabasakal (1983) incir meyvelerindeki besin elementlerinin mevsimsel değişimini incelemiştir. Aksoy ve ark. (1987) Germencik’te incir plantasyonlarının besin düzeylerini belirlemek için survey çalışması yapmıştır. Anaç ve ark. (1987) ve Aksoy ve ark. (1992) Ege Bölgesi’nde mineral içeriği ve taze ve kuru incir meyveleri arasındaki ilişkileri incelemişlerdir. Sonuç olarak da, incirde özellikle kurutmalık incir yetiştiriciliğinde dengeli ve yeterli gübrelemenin önemli olduğuna vurgu yapılmıştır. Azotlu gübrelemenin, fidan aşamasından verim dönemi ve ağacın ekonomik ömrünü tamamlayıncaya kadar geçen süreçte, belirli dönemlerde toprak analizine dayalı olarak uygulanmasının büyük önem taşıdığını belirtmişlerdir.
Gübre dozu ve verim arasındaki iliski matematiksel olarak ilk defa Mitscherlich tarafından ifade edilmiştir. Mitscherlich, gübre ve verim arasında azalan verim kanunu ile açıkladığı ilişkinin eksponansiyal olduğunu bildirmistir (Güzel ve ark., 2002). Gübre dozu ile verimin önce artıp maksimuma ulaştığı, daha sonra ise azaldığı kuadratik model 1950’li yılların ortalarında kullanılmaya başlanmıştır (Dikici, 2007). Miran ve ark.
(2002), pamuk üretiminde girdi politikalarında anahtar rol teşkil eden, işgücü, çekigücü, gübre ve ilaç için, fiyat, çapraz ve Morishima teknik ikame esnekliklerini hesaplamışlardır. Yine Yılmaz and Ozkan (2004) pamuk üretiminde toprak kiracılık sistemlerinin etkinliğini inceleyen farklı ekonometrik üretim modellerini kullanmışlardır.
Bu çalışmada ise, ağaç başına elde edilen kuru incir verimi ile uygulanan farklı azot dozları arasındaki ilişkiyi belirleyen ekonometrik modellerin karşılaştırılması ve en uygun olanların belirlenmesi amaçlanmıştır.
MATERYAL VE YÖNTEM
Deneme Aydın ilinin, Đncirliova ilçesine bağlı, Arzular köyünde bulunan bir üretici bahçesinde, kurutmalık Sarılop (Ficus carica L.) incir çeşidinde, 36 adet ağaç ile, 2006-2009 yılları arasında yürütülmüştür. Deneme bahçesi, %25-35 arasında eğime sahip dağlık bir arazi yapısına sahiptir. Ağaçlar 15-20 yaşlarında olup, taç genişliği yaklaşık olarak 6.90 m olan homojen karakteristiklere sahiptirler. 2006 yılında hiçbir ağaca azot uygulaması yapılmamış olup, 2007, 2008 ve 2009 yıllarında ise farklı azot dozları uygulanmıştır. Azot kaynağı olarak (NH4)2SO4 (%21) formunda amonyum sülfat kullanılmıştır.
Test edilen uygulamalar aşağıda belirtilmiştir:
1) 100 g N/ağaç, 2) 200 g N/ağaç, 3) 300 g N/ağaç, 4) 400 g N/ağaç, 5) 500 g N/ağaç, 6) Kontrol
Diğer taraftan deneme öncesi, bahçenin genelinde yapılan toprak analizi sonuçlarına göre kontrol grubu dahil tüm ağaçlara, eksikliği görülen 450 g fosfor (P2O5) ve 500 g potasyum sülfat (K2SO4) uygulamaları yapılmıştır. Fosfor kaynağı olarak triple süper fosfat (TSP) (%42-44 P2O5) ve potasyum (K) kaynağı olarak da, K2SO4 (%50 K2O) kullanılmıştır. Gübre uygulamaları, ağacın dört bir yanına, taç izdüşümüne gelecek şekilde 10-15 cm derinliğinde, Şubat başı – Mart sonu döneminde gerçekleştirilmiştir.
Deneme tesadüf blokları deneme desenine göre, üç tekerrürlü ve her tekerrür 2 ağaçtan oluşacak şekilde dizayn edilmiştir. Toplam verim parametresi, hasat sezonunda, ağaç başına düşen buruk incirlerin, kerevetlerde kurutulup, tartılması ile toplam 36 ağaçtan elde edilmiştir. Yıllar ve uygulamalar itibariyle elde edilen kuru incir verimleri Çizelge 1’de belirtilmiştir. Çalışmada ağaç başına elde edilen kuru incir verimi bağımlı değişken, uygulanan azot dozları da bağımsız değişken olarak ele alınmıştır. Bununla birlikte, yörede yoğun bir kuraklığın görüldüğü 2006 ve 2007 yıllarında dummy değişkenler kullanılmıştır. 2006 ve 2007 yılı için 1, kuraklığın görülmediği 2008 ve 2009
yılları için ise 0 değerleri kullanılmıştır. Ayrıca kuru incir yetiştiriciliğinde, özellikle hasat sezonunda görülen yağışlar, kuru incir kalitesini olumsuz etkilediği gibi, hasat edilen kuru incir verimi üzerinde oldukça azaltıcı bir etkiye sahip olabilmektedir. 2009 yılında da, hasat sezonunda oldukça kuvvetli yağışlar görüldüğünden dolayı bu yıl için 1, diğer yıllar için ise 0 dummy değişkeni kullanılmıştır. Bu araştırmada, aşağıda matematiksel formları belirtilmiş olan 4 adet model ile tahminde bulunulmuştur (Çizelge 2). Tüm modeller Sıradan En Küçük Kareler (SEKK) tahmincisi ile doğrusal (linear), çift logaritmik ve yarı logaritmik (log-lin ve lin-log) fonksiyonel formda tahmin edilmiştir.
Tüm modellerin belirleme katsayıları (R2) orta derecede çıkmış olup, açıklayıcı değişkenlerin çoğu %1, %5 ve %10 önem düzeylerinde anlamlı ve işaretleri beklendiği gibi gelmiştir. Ayrıca açıklayıcı değişkenler arasında güçlü çoklu doğrusallık ilişkisi yoktur (kısmi korelasyon katsayıları yüksek) ve hata terimlerinin ardışık olarak sıkı ilişki durumunda değildir (D.W. d veya h istatistiğine göre otokorelasyon yok). Bahsedilen istatistik test sonuçlarına göre modellerin, farklı azot dozlarının elde edilen kuru incir verimi üzerindeki etkisinin belirlenmesine yönelik öngörüde bulunulması için kullanılmasında ciddi bir yanlışlık olmayacağı söylenebilir.
Çizelge 1. Yıllar ve uygulamalar itibariyle elde edilen ortalama kuru incir verimleri.
Uygulamalar Yıllar Kuru incir verimi (kg ağaç-1)
2006 23.07
2007 16.88
2008 34.08
100 g N
2009 14.37
2006 22.50
2007 24.92
2008 21.23
200 g N
2009 9.90
2006 25.22
2007 25.41
2008 31.45
300 g N
2009 14.15
2006 20.06
2007 21.42
2008 24.70
400 g N
2009 10.21
2006 27.25
2007 27.45
2008 25.88
500 g N
2009 12.87
2006 19.51
2007 13.83
2008 23.87
Kontrol (0 g N)
2009 10.90
ARAŞTIRMA BULGULARI
Çalışmada kullanılmış olan ekonometrik modeller aşağıda belirtilmiştir. Doğrusal (linear) modele göre, azot dozunda meydana gelen 1 gramlık artış, ağaç başına elde edilecek kuru incir verimini 0.007742 gram artıracaktır. Kuraklık ile kuru incir verimi arasında, beklenildiği gibi negatif bir ilişki mevcuttur. Kuraklıkta görülen 1 birimlik artış, kuru incir verimini 4.574 birim düşürecektir. Yine hasat sezonunda yağışlarda görülecek 1 birimlik artış, kuru incir verimini 14.801 birim azaltmaktadır (Çizelge 3).
Çizelge 2. Tahmin edilen matematiksel modeller ve denklemleri.
Model Denklem (fonksiyonel form)
Doğrusal (linear)* Y=b0+b1x1+b2x2+b3x3+u**
Çift logaritmik (log- log)***
lnY=b0+b1lnx1+b2lnx2+b3lnx3+u Yarı logaritmik (log-lin) lnY= b0+b1x1+b2x2+b3x3+u Yarı logaritmik (lin-log) Y= b0+ b1lnx1+b2lnx2+u
*b0 = α katsayısı, b1b2,….regresyon katsayılarıdır.
**u = hata terimi katsayısı.
***ln = e tabanına göre doğal logaritmanın belirlenmesidir.
Çift logaritmik üretim modelinde ise, azot dozlarında yapılacak 1 gramlık artış, ağaç başına alınacak kuru incir verimini 0.04172 gram arttıracaktır. Kuraklıkta görülecek 1 birimlik artış, kuru incir verimini 0.303 birim azaltırken, tam kuru incir hasat sezonunda görülmesi muhtemel 1 birimlik yağış, kuru incir verimini 1.176 birim azaltıcı etkiye sahip olacaktır (Çizelge 4).
Çizelge 3. Doğrusal (linear) üretim modeli (lin-lin).
Toplam kuru incir verimi (kg ağaç-1)
Sabit Terim 44.307
(5.373)*
t=8.246 p=0.000**
Azot dozları (uygulamalar) (x1) 0.007742
(0.005) t=1.635 p=0.107****
Kuraklık (2006=1, 2007=1, 2008=0, 2009=0) (x2) -4.574 (1.981) t=-2.309 p=0.024***
Yağış durumu (2006=0, 2007=0, 2008=0, 2009=1) (x3) -14.801 (2.287) t=-6.471 p=0.0002
R2 0.412
F 15.866
D.W. 2.54
p 0.000
*Parantez içindeki değerler standart hatayı göstermektedir.
**p<0.01 (%1) düzeyinde anlamlıdır.
***p<0.05 (%5) düzeyinde anlamlıdır.
****p>0.10 (%10) düzeyinde anlamlı değil.
Yarı logaritmik log-lin modelinde ise, azot dozlarında yapılacak 1 gramlık artış, kuru incir verimini 0.0004279 gram artırdığı tahmin edilmiştir. Kuraklıkta görülmesi muhtemel 1 birim artış, verimi 0.210 birim azaltıcıya etkiye sahip iken, hasat sezonu yağışlarda görülecek 1 birimlik artış ise kuru incir verimini 0.815 birim azaltıcı etkiye sahip olduğu öngörülmüştür (Çizelge 5).
Lin-log yarı logaritmik üretim modeline göre ise, uygulanan azot dozunda yapılacak 1 gramlık artış, ağaç başına elde edilen kuru incir verimini 0.799 gram arttırmaktadır. Kuraklıkta görülmesi muhtemel 1 birimlik artış, verimi 6.599 birim azaltmakta olup, hasat sezonunda görülecek 1 birimlik yağış ise, kuru incir verimini 21.353 birim gibi önemli bir derecede azaltıcı etkiye sahip olduğu tespit edilmiştir (Çizelge 6).
Çizelge 4. Çift logaritmik üretim modeli (log-log).
Ln toplam kuru incir verimi (kg ağaç-1)
Sabit Terim 3.052
(0.127)*
t=24.003 p=0.000**
Ln azot dozları (uygulamalar) (x1) 0.04172
(0.020) t=2.069 p=0.042***
Ln kuraklık (2006=1, 2007=1, 2008=0, 2009=0) (x2) -0.303 (0.152) t=-1.991 p=0.051****
Ln yağış durumu (2006=0, 2007=0, 2008=0, 2009=1) (x3) -1.176 (0.176) t=-6.684 p=0.000**
R2 0.444
F 18.066
D.W. 2.47
P 0.000
*Parantez içindeki değerler standart hatayı göstermektedir.
**p<0.01 (%1) düzeyinde anlamlıdır.
***p<0.05 (%5) düzeyinde anlamlıdır.
**** p<0.10 (%10) düzeyinde anlamlıdır.
Çizelge 5. Yarı logaritmik üretim modeli (log-lin).
Toplam kuru incir verimi (kg ağaç-
1)
Sabit Terim 4.163
(0.289)*
t=14.393 p=0.000**
Ln azot dozları (uygulamalar) (x1) 0.0004279
(0.000) t=1.678 p=0.098***
Ln kuraklık (2006=1, 2007=1, 2008=0, 2009=0) (x2) -0.210 (0.107) t=-1.970 p=0.053***
Ln yağış durumu (2006=0, 2007=0, 2008=0, 2009=1) (x3) -0.815 (0.123) t=-6.616 p=0.000**
R2 0.432
F 17.242
D.W. 2.43
p 0.000
*Parantez içindeki değerler standart hatayı göstermektedir.
**p<0.01 (%1) düzeyinde anlamlıdır.
***p<0.10 (%10) düzeyinde anlamlıdır.
Çizelge 6. Yarı logaritmik üretim modeli (lin-log).
Ln toplam kuru incir verimi (kg ağaç-1)
Sabit Terim 23.162
(2.354)*
t=9.838 p=0.000**
Azot dozları (uygulamalar) (x1) 0.799
(0.373) t=2.141 p=0.036***
Kuraklık (2006=1, 2007=1, 2008=0, 2009=0) (x2) -6.599 (2.820) t=-2.340 p=0.022***
Yağış durumu (2006=0, 2007=0, 2008=0, 2009=1) (x3) -21.353 (3.256) t=-6.558 p=0.000**
R2 0.427
F 16.907
D.W. 2.60
p 0.000
*Parantez içindeki değerler standart hatayı göstermektedir.
**p<0.01 (%1) düzeyinde anlamlıdır.
***p<0.05 (%5) düzeyinde anlamlıdır.
SONUÇ
Söz konusu çalışma, bir üretici bahçesinde yürütülmüş denemeden elde edilen veriler ile gerçekleştirilmiştir. Söz konusu raporda, kullanılan farklı azot dozlarının, ağaç başına elde edilen kuru incir verimi üzerindeki etkisini en iyi tahmin eden farklı ekonometrik üretim modellerinin elde edilmesi amaçlanmıştır.
2006-2009 yılları arasında, 4 yıllık bir zaman diliminde elde edilen verilere göre, azot dozları ile elde edilen kuru incir verimi arasındaki ilişkiyi açıklayan 4 adet model tesis edilmiş olup, bunların hemen tamamı modelin bütünü açısından anlamlı olup, kullanılan bağımsız değişkenlerin, bağımlı değişkeni açıklama gücüne sahip oldukları tespit edilmiştir. Her bir değişken açısında ise, çift logaritmik ve yarı logaritmik modellerin daha yüksek açıklama gücüne sahip oldukları belirlenmiştir. Ancak tüm modellerde ortak olan konu ise, kuraklık görülen üretim sezonlarında ve kuru incirin hasat zamanında (Ağustos-Ekim ortası) görülen yağışların, ağaç başına elde edilen kuru incir verimi üzerinde oldukça önemli bir azaltıcı etkiye sahip olduğu görülmektedir.
Özellikle yağışların, kuru incir verimi üzerindeki olumsuz etkisi, kuraklığın da oluşturabileceği muhtemel olumsuz etkilerden çok daha fazla olduğu dikkati çekmektedir.
Farklı dozlarda uygulanan azot dozlarının ağaç vejetatif aksamı yanında, kuru incir verimini de olumlu etkide bulunduğu görülmektedir. Ancak izleyen çalışmalarda, azot dozları ile birlikte, özellikle kalite açısından önem taşıyan potasyumlu gübreleme denemelerinin birlikte yapılması isabetli olabilecektir. Dağlık alanlarda bulunan incir plantasyonlarında erozyonu önleyici tedbirlerin de, bu araştırma programları içerisinde yer alması gerek kalitenin arttırılması, gerekse verimin sürdürülebilirliği açısından başarı şansını arttıracaktır.
Kuraklık için, özellikle Ege Đhracatçı Birlikleri (EĐB)’nin maddi desteği ile, Aydın Đl Özel Đdaresi tarafından, kurutmalık incir plantasyonlarının bulunduğu belirli merkezlerde yapay sulama göletlerinin yapılması çalışmaları devam etmektedir. Bu gibi yaklaşımlar, kuraklığın, özellikle ağaçların fizyolojik fonksiyonları üzerindeki olumsuz
etkisinin azaltılmasında oldukça faydalı olacağı düşünülmektedir. Bununla birlikte, özellikle incirin suya ihtiyaç duyduğu fidan döneminde sulama imkanlarının tesisi açısından, üretici ve/veya girişimcilerin Tarım ve Köyişleri Bakanlığı ve Avrupa Birliği (AB) tarafından verilen Kırsal Kalkınma Projelerinden faydalanması, bunun için eğitim fırsatlarının oluşturulması faydalı olabilecektir.
Hasat sezonunda görülen yağış için ise, üreticilerin özellikle kurutma işleminde kerevet ve seralardan yararlanması sağlanabilir. Bu teknik önlemler, zararın büyüklüğünü azaltacaktır. Ayrıca kurutmalık incir yetiştiriciliğinin, söz konusu zarara karşı tarımsal ürün sigortası kapsamına alınması, sorunun yapısal çözümü açısından büyük bir şans olarak görülmektedir.
KAYNAKLAR
Aksoy, U., Anaç, D., Hakerlerler, H. ve Düzbastılar, M. 1987. Germencik yöresi Sarılop incir bahçelerinin beslenme durumu ve incelenen besin elementleri ile bazı verim kalite özellikleri arasındaki ilişkiler. Tariş Ar-Ge, proje no: Ar-Ge 006, Bornova, Đzmir.
Aksoy, U., Anaç, D. ve Gül, N. 1992. Sarılop incir çeşidinde yaş ve kuru meyve kalite kriterleri arasındaki etkileşimler. Türkiye I. Ulusal Bahçe Bitkileri Kongresi, cilt 1, s. 271-276.
Aksoy, U. 1994. Project on the improvement of fig production in the Aegean Region.
TUBITAK Project no: TOAG 830, Izmir.
Anaç, D., Aksoy, U., Hakerlerler, H. ve Düzbastılar, M. 1987. Küçük Menderes havzası incir bahçelerinin beslenme durumunun ve incelenen toprak ve yaprak besin elementleri ile bazı verim ve kalite özellikleri arası ilişkiler. Tariş Ar-Ge, proje no: Ar-Ge 004, Bornova, Đzmir.
Çobanoğlu, F. 2007. Türkiye kuru ve taze incir üretim, iç ve dış pazarlamasında bazı kalite güvence sistemlerinin uygulanabilirliği üzerine bir araştırma. Ege Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, Bornova, Đzmir.
Dikici, H. 2007. Farklı verim yanıt modellerinin ve gübre ürün fiyatlarının optimum azot dozlarına etkisi. KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi, 10 (2): 89-93.
Güzel, N., Gülüt, K.Y. ve Büyük, G. 2002. Toprak Verimliliği ve Gübreler. Bitki Besin Elementlerinin Yönetimine Giriş. Ç.Ü. Ziraat Fakültesi, Genel Yayın No: 246, Ders Kitapları Yayın No: A-80, Adana, 654 s.
Đrget, M.E., Aksoy, U., Okur, B., Ongun, A.R. ve Tepecik, M. 2008. Effect of calcium based fertilization on dried fig (Ficus carica L. cv. Sarılop) yield and quality.
Scientia Horticulturae, 118, 308-313.
Kabasakal, A. 1983. Sarılop incir çeşidinde bazı mineral besin maddelerinin mevsimsel değişimi ve toprak-bitki-sürgün ve meyve gelişmesi ilişkileri üzerine araştırmalar.
Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, Bornova, Đzmir.
Miran, B., Abay, G. ve Günden, C. 2002. Pamukta girdi talebi: Menemen örneği. Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 39 (3): 88-95.
Yılmaz, I. ve Ozkan, B. 2004. Econometric analysis of land tanure systems in cotton production in Turkey. International Journal of Agricultural & Biology, 6 (6):
1023-1025.
