BM Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşme Kapsamında

Arzu GÖKERKEK

İÇİNDEKİLER

Kısaltmalar 4

Tanımlar 5 Giriş 7

Sömürü Şiddet ve İstismardan Masun Olma Hakkı 15

Sömürü Şiddet ve İstismardan Masun Olma Hakkı Göstergeleri 18

Eğitim Hakkı 23

Eğitim Hakkı Göstergeleri 25

Sağlık Hakkı 31

Sağlık Hakkı Göstergeleri 33

Çalışma ve İstihdam Hakkı 40

Çalışma ve İstihdam Hakkı Göstergeleri 42

Siyasal Kamusal Yaşama Katılım Hakkı 47

Siyasal Kamusal Yaşama Katılım Hakkı Göstergeleri 49

Kültürel Yaşama, Dinlenme, Boş Zaman Aktiviteleri ve Spor Faaliyetlerine Katılım Hakkı 56 Kültürel Yaşama ve Turizm Faaliyetlerine Katılım Hakkı Göstergeleri 58 Spor Faaliyetlerine Katılım Hakkı 66

Spor Faaliyetlerine Katılım Hakkı Göstergeleri 68 EK-1 EHİS Uygulanma ve İzlenme Kapasitesinin Desteklenmesi Projesi

Çalışma Grupları 74

EK-2 Çalıştaylara Katılım Sağlayan Taraflar 76

KISALTMALAR

AİHM ASPB BM DSÖ EHİS EYHGM İHOP KSGM OHCHR STK UNDP

​​​Avrupa​İnsan​Hakları​Mahkemesi

​​Aile​ve​Sosyal​Politikalar​Bakanlığı

​Birleşmiş​Milletler Dünya​Sağlık​Örgütü Engellilerin​Haklarına​İlişkin​Sözleşme Engelli​ve​Yaşlı​Hizmetleri​Genel​Müdürlüğü İnsan​Hakları​Ortak​Platformu

​​Kadının​Statüsü​Genel​Müdürlüğü Birleşmiş​Milletler​İnsan​Hakları​Yüksek​Komiserliği Sivil​Toplum​Kuruluşu Birleşmiş​Milletler​Kalkınma​Programı

Engelliliğe dayalı ayrımcılık: Siyasi, ekonomik, sosyal, kültürel, medeni haklar başta olmak üzere tüm insan hak ve temel özgürlüklerinin tam ve eşit koşullarda kullanılması sürecinde engelliliğe dayalı olarak gerçekleştirilen her türlü ayrım, dışlama veya kısıtlamayı kapsamaktadır. Engelliliğe dayalı ayrımcılık, makul düzenlemelerin gerçekleştirilmemesi dâhil her türlü ayrımcılığı içerir.

Makul düzenleme (uyumlaştırma): Temel insan hak ve özgürlüklerini diğer bireylerle tam ve eşit koşullarda kullanmasını sağlamak üzere engellilerin belirli bir durumda ihtiyaç duyduğu, aşırı yük getirmeyen makul değişiklik ve düzenlemeleri ifade eder.

Erişilebilirlik: Engelli bireylerin yaşamın tüm alanlarına bağımsız olarak tam ve etkin katılımlarını sağlamak üzere fiziki çevreye, ulaşıma, bilgi ve iletişim teknolojileri ve sistemlerine diğer bireylerle eşit koşullarda erişimini ifade eder.

Bağımsız ve aydınlatılmış onam: Aydınlatılmış onam özerkliğe saygı ilkesi çerçevesinde tıbbi müdahale sürecinde kişiye yapılacak uygulamalar konusunda rızasını almak üzere yapılan tam bilgilendirmedir. Bağımsız ve aydınlatılmış onam sürecinde engelli kişinin özel gereksinimlerine uygun tedbirlerle rızasının alınması esastır.

Kurumsal nüfus: Bakım evleri, huzurevleri, çocuk yuvaları, yurtlar, cezaevleri gibi kurumsal yerlerde yaşayan nüfusu ifade eder.

TANIMLAR

GİRİŞ

Engellilik konusu günümüzde bir insan hakları meselesi olarak kabul edilmektedir.

Engellilerin haklarını insan hakları hukukunun ayrılmaz bir parçası olarak değerlendiren ve engellilerin toplumsal yaşamın tüm alanlarına ayrımcılığa uğramaksızın ve diğer bireylerle eşit katılımlarının sağlanmasını benimseyen yaklaşım, ulusal ve uluslararası politika ve uygulamalara yön vermektedir. Engellilerin talepleri ve hak temelli mücadeleleriyle “engelliliğin bir insan hakları meselesi olduğu” küresel anlamda kabul edilen bir yaklaşım haline gelmiştir. Artık engelliler kendileri hakkında başkaları tarafından karar verilen koruma ve yardıma muhtaç bireyler olarak görülmek yerine kendi yaşamları üzerinde yetki ve karar sahibi hak öznesi özerk bireyler olarak kabul edilmektedir.

İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi’nin kabul edildiği 1948 yılından beri Birleşmiş Milletler himayesinde bütün insanlığın yararlanacağı medeni, kültürel, ekonomik, siyasi ve sosyal hakları tanımlayan bir dizi uluslararası sözleşme müzakere edilmiş ve üzerlerinde anlaşmaya varılmıştır. Bu sözleşmeler, engelliler de dâhil tüm insanların haklarının korunması ve teşvik edilmesindeki temel ilkeleri ve devletlerin yükümlülüklerini ortaya koymuştur. Engellilerin haklarının ise diğer bireylerin hakları ile birlikte bu Sözleşmeler ile doğal olarak garanti altına alındığı kabul edilse de, uygulamada diğer bireylerin sahip olduğu temel hak ve özgürlüklerden mahrum edildikleri küresel anlamda kabul edilmektedir.

Bu yaklaşım engellilerin tüm insan hak ve temel özgürlüklerinden tam ve eşit şekilde yararlanmasını teşvik ve temin etmek ile insanlık onurlarına saygıyı güçlendirmek amacını taşıyan EHİS’in BM tarafından 2006 yılında kabul edilmesiyle resmiyet kazanmıştır. 30 Mart 2007 tarihinde imzalaya açılan EHİS ülkemiz tarafından aynı tarihte imzalanmış ve onay süreci tamamlanarak 2009 yılında Sözleşme’ ye taraf olunmuştur. Sözleşme’nin Ek ihtiyari protokolü ise aynı yıl imzalanarak onay süreci 26 Mart 2015 tarihinde tamamlanmıştır.

Anayasa’nın 90. Maddesi gereği, usulüne göre yürürlüğe konulmuş milletlerarası andlaşmalarla aynı konudaki kanunların farklı hükümler içermesi nedeniyle çıkabilecek uyuşmazlıklarda milletlerarası andlaşma hükümlerinin esas alınması öngörülmüştür. Bu nedenle Sözleşme usule uygun olarak onaylanmış olması nedeniyle iç hukukumuzda üst bir çerçeve niteliği taşımaktadır. Bu anlamda EHİS Türkiye’de yapılan düzenlemelere dayanak teşkil ettiği gibi Türk mahkemeleri için de doğrudan atıfta bulunulur mahiyet taşımaktadır. Ülkemiz açısından onaylayarak taraf olduğumuz bu Sözleşme engellilik alanındaki tüm çalışmaların dayanağını oluşturmaktadır.

Sözleşme, engellilik konusunda insan hakları bakış açısını güçlendirmeyi ve engellilerin eğitim, sağlık, istihdam gibi toplumsal yaşamın her alanına ayrımcılığa uğramaksızın diğer bireylerle eşit şekilde katılmalarının ve karar mekanizmalarında söz sahibi olabilmelerinin sağlanmasını öngören engellilik alanındaki politikalara ve hizmetlere yön veren referans bir belgedir.

EHİS engelli bireylerin insan haklarının korunmasını, teşvik edilmesini ve geliştirilmesini sağlamak üzere devletlerin yükümlülüklerini açıklığa kavuşturmaktadır. Sözleşme, yeni haklar ortaya koymamakla birlikte mevcut insan hakları sözleşmelerini engelliler açısından tamamlayıcı bir nitelik taşımaktadır. Bir başka ifadeyle EHİS devletlerin

Giriş engelliler açısından kendi sorumluluklarını kavrayabilmelerini sağlamak üzere insan haklarını yeniden tarif etmektedir.

Sözleşme; Fiziksel, zihinsel, ruhsal ve duyusal yetilerinde çeşitli düzeyde kayıplarından dolayı topluma diğer bireyler ile birlikte eşit koşullarda tam ve etkin katılımını kısıtlayan tutum ve çevre koşullarından etkilenen kişileri kapsamaktadır. Bu kapsamdan da anlaşılacağı üzere Sözleşme, engellilik kavramında engelli kişinin eksikliklerine ve yetersizliklerine vurgu yapan tıbbi yaklaşım yerine hak temelli yaklaşıma geçişi öngörmektedir. Hak temelli yaklaşım, toplumsal düzeyde var olan olumsuz tutum ve çevresel engelleri ortaya koyarak, engelli bireyi çevreyle etkileşimi içinde ele alır ve tüm bu engellerin yarattığı eşitsizliğe karşı hukuki koruma sağlar.

Devletlerden Sözleşme hükümlerini yerine getirirken aşağıdaki ilkeleri esas alması beklenmektedir:

Kendi seçimlerini yapma özgürlükleri ve bağımsızlıklarını da kapsayacak şekilde, engelli bireylerin insanlık onuru ve bireysel özerkliklerine saygı gösterilmesi

• Ayrımcılık yapılmaması

• Engellilerin topluma tam ve etkin katılımlarının sağlanması

• Farklılıklara saygı gösterilmesi ve engellilerin insan çeşitliliğinin bir parçası olarak kabul edilmesi

• Fırsat eşitliği

• Erişilebilirlik

• Kadın erkek eşitliği;

Engelli kadın ve kız çocuklarına yönelik ayrımcılık toplumsal cinsiyet temelli ve engelliliğe dayalı olmak üzere iki farklı düzeyde ele alınmaktadır. Sözleşme ile kadın erkek eşitliği ilkesi çerçevesinde engelli kadın ve kız çocuklarının hem engelli hem kadın olmalarının yarattığı çoklu ayrımcılıkla mücadele edilmesinin önemi ortaya konulmaktadır. Engelli kadın ve kız çocuklarına ilişkin devletlerin alacağı tedbirler EHİS’ in 7. Maddesi ile özel olarak düzenlenmiştir.

• Engelli çocukların gelişim kapasitesine ve kendi kimliklerini koruyabilme haklarına saygı duyulması;

EHİS engelli çocukların, haklarını herhangi bir ayrımcılığa uğramaksızın diğer çocuklarla birlikte ve aynı koşullarda kullanabilmelerinin temin edilmesi için devletlere yükümlülük getirmekte ve bu husus Sözleşmede engelli çocuklara ilişkin 6. Madde ile özel olarak düzenlenmektedir.

toplumun bütünleştirici politikalarla yapılandırılmasını olmazsa olmaz bir yükümlülük olarak ortaya koyarak, engellilerin toplumsal yaşamın her alanında diğer bireylerle eşit koşullarda yer almasını zorunlu kılmaktadır. Bu doğrultuda Tüm politika ve programlarda engellilere özel düzenlemeler yapılması yerine onların haklarını dikkate alan bütüncül düzenlemelerin oluşturulması öngörülmektedir.

Sözleşme yaşama hakkı, adalete erişim, bağımsız yaşam ve topluma dahil olma, düşünce ve ifade özgürlüğü, bilgiye erişim, eğitim, sağlık, habilitasyon ve rehabilitasyon, istihdam, siyasal ve kamusal yaşama katılım gibi tüm insan haklarını kapsamına alarak bu hakların engelliler açısından hayata geçirilmesi için alınması gereken tedbirleri ortaya koymakta ve bu tedbirlerin alınması konusunda taraf devletleri yükümlü kılmaktadır.

Bu çerçevede engellilik konusunda tüm toplumsal taraflara yönelik olarak bilgilendirme ve farkındalık çalışmaları gerçekleştirilmesi, gerekli politikaların geliştirilmesi, mevzuatın güncellenmesi ve uygulamanın izlenmesinin öneminin altı çizilmektedir.

Ayrıca, politika ve programların oluşturulması ile uygulama aşamalarındaki tüm karar alma süreçlerine engelli bireylerin katılımının sağlanması Sözleşmenin önemle vurguladığı yükümlülükler arasındadır.

EHİS engelli haklarına ilişkin genel bir perspektif sunmasının yanı sıra uygulama ve izlemenin nasıl yapılacağına dair bir rehber niteliği de taşımaktadır. Sözleşme hükümlerinin hayata geçirilmesi, sadece politikaların oluşturulmasını değil, aynı zamanda mevzuat ve politikaların etkin bir şekilde uygulanmasını ve izlenmesini de gerekli kılmaktadır.

EHİS TÜRKİYE YÜKÜMLÜLÜKLERİ

Engellilik alanındaki hak temelli yaklaşımın ulusal politika ve kamu hizmetleri anlayışının doğal bir parçası haline gelmesi ilgili tüm sektörlerin dolayısıyla da bakanlıklar, kurumlar, sivil toplum örgütleri de dâhil olmak üzere tarafların engellilik konusunda sorumluluk sahibi oldukları anlamına gelmektedir. Bu çerçevede Sözleşme’nin 33. Maddesi ile Sözleşme’nin ulusal düzeyde uygulanmasının teşvik ve temin edilmesi ile izlenmesini sağlamak üzere bir yapılanma öngörülmektedir.

Bu yapılanma ulusal düzeyde sektörler arası koordinasyonu sağlayarak hak temelli bakış açısını mevzuata ve uygulamalara yansıtmak üzere kamu içinde bir odak kurum kurulmasını gerektirmektedir.

Engellilere sunulan hizmetler farklı bakanlıklar ve kurumlar tarafından yürütülmekle birlikte engellilerin haklarını kullanabilmelerini teşvik etmek, engellilere yönelik politika ve hizmetleri geliştirmek üzere 633 sayılı KHK ile Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı’ na bağlı olarak kurulan Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü (EYHGM) tarafından ilgili kurum ve kuruluşların işbirliğinde engellilik boyutunun genel planlama araçlarına dâhil edilmesi ile engellilerin engelliliğe dayalı herhangi bir ayrımcılığa uğramaksızın tüm insan haklarından diğer bireylerle eşit koşullarda yararlanmasına yönelik politika ve programlar ile uygulamaların teşvik edilmesine yönelik çalışmalar yürütülmektedir.

Genel Müdürlük Sözleşmenin 33. Maddesi gereği Sözleşme’nin kamu kurumları ve sivil toplum kuruluşları da dâhil olmak üzere tüm taraflarca uygulanmasının teşvik

Giriş ve temin edilmesi ile uygulamanın izlenmesi amacıyla belirlenen odak kurumdur. Bu çerçevede yasaların, politikaların, kamu hizmetlerinin ve kaynaklarının Sözleşmeye göre uyumlaştırılmasına yönelik çalışmaları koordine etmektedir.

Sözleşmenin taraf Devletlerce uygulanması sürecinin uluslararası düzeyde denetlenmesi için Sözleşmenin 34. Maddesi ile BM bünyesinde bağımsız uzmanlardan oluşan Engelli Hakları Komitesi’nin kurulması öngörülmüştür. Komite’nin Sözleşme’

de garanti alınan hakların korunması ve geliştirilmesi amacıyla yaptığı denetimlerden biri taraf devletlerce periyodik olarak sunulan raporlar aracılığıyla gerçekleşmektedir (35. Madde). Bu raporlar taraf devletlerin engelli haklarının geliştirilmesi amacıyla aldıkları tedbirleri, iyi uygulama örneklerini ve karşılaştıkları güçlükleri içerecek şekilde hazırlanmakta ve Komite tarafından değerlendirilmektedir. Ülkemiz 35. Madde gereğince ilki Sözleşmenin yürürlüğe girişinden iki yıl sonra başlangıç raporu olarak, sonrakiler ise dört yılda bir olmak üzere periyodik raporlar hazırlamak durumundadır.

Söz konusu raporlar EHİS’ in uygulanmasını teşvik etmek ve izlemek üzere odak kurum olarak belirlenmiş olan Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü koordinasyonunda hazırlanmaktadır.

Engelli Hakları Komitesi’ne sunulmak üzere EYHGM koordinasyonunda engellilik konusunda politika üreten ve hizmet sağlayan kamu kurumlarının, engellilere yönelik olanlar başta olmak üzere sivil toplum örgütlerinin ve üniversitelerin insan hakları alanında çalışan merkezlerinin işbirliğinde hazırlanan başlangıç raporu, Türkiye’de engellilerin insan haklarının korunması ve geliştirilmesi konusunda alınan tedbirleri, kaydedilen gelişmeleri ortaya koymak ve mevcut durumu söz konusu Sözleşme çerçevesinde değerlendirmek üzere hazırlanmıştır.

Sözleşmede öngörüldüğü üzere söz konusu raporun hazırlanmasında işbirliği ve katılım ön plana çıkmaktadır. Sözleşme’nin Devletlerin genel yükümlükleri ile ilgili 4. maddesi engellilere danışılması ve süreçlere dâhil edilmelerini, ayrıca raporlama ile ilgili 35.

maddesi ise raporların açık ve şeffaf bir yöntemle hazırlanmasını öngörmektedir. Bu maddeler bir arada ele alındığında, devletlere söz konusu raporların engelliler ve onları temsil eden örgütlerle istişarede bulunmak suretiyle hazırlanmasını dikkate almaları konusunda sorumluluk vermektedir.

Bu doğrultuda raporun hazırlık sürecinde katılımcı bir yöntem izlenmiştir. Bu amaçla EYHGM tarafından engellilere yönelik olanlar başta olmak üzere sivil toplum örgütler, kamu kurumları, üniversitelerin insan hakları merkezleri gibi engellilik alanında politika ve hizmet üreten yaklaşık 200 kurum ve kuruluşla işbirliği yapılmıştır. Ancak, ilgili taraflarda kurumsal farkındalık düzeyinin düşük olması ve buna bağlı olarak veri ve istatistiklere dayalı sistematik ve düzenli bir izleme sisteminin olmaması nedeniyle raporlama sürecinde taraflardan katkı alınmasında güçlükler yaşanmıştır.

ilişkin göstergeler hem engellilerin insan haklarını tanımlaması hem de bu hakların gerçekleşme düzeyini ölçen bir araç olması bakımından büyük önem taşımaktadır.

Bu doğrultuda, Sözleşme’nin uygulanmasının ve izlenmesinin güçlendirilmesi ile ulusal raporlama sürecinin desteklenmesi amacıyla Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü tarafından Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı işbirliğinde 2013 yılından beri “Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşmenin Uygulanma ve İzlenme Kapasitesinin Desteklenmesi Projesi” yürütülmektedir.

Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşmenin Uygulanma ve İzlenme Kapasitesinin Desteklenmesi Projesi

Proje ülkemizde Sözleşmenin öngördüğü engellilere yönelik hak temelli politikaların ve hizmet sunumunun uluslararası standartlara uygun olarak gerçekleştirilmesini ve izlenmesini sağlamak amacıyla EYHGM ile UNDP işbirliğinde hazırlanmıştır.

Bu amaca yönelik olarak ilgili tüm tarafların Sözleşme’ de öngörülen yükümlülükleri konusunda farkındalıklarının artırılması ve ulusal izlemenin engelli haklarının insan hakları çerçevesinde değerlendirilerek yapılmasına imkân verecek ulusal göstergelerin oluşturulması hedeflenmiştir.

Sözleşmenin ilgili taraflarca uygulanmasının teşvik edilmesi ve uygulamanın izlenmesini sağlamak üzere mevcut durum tespiti, hedeflerin belirlenmesi ve bu hedeflerin izlenmesine ilişkin göstergelerin oluşturulması çalışmalarına zemin oluşturmak üzere Bakanlık uzmanlarına yönelik olarak insan hakları göstergelerine ilişkin altı günlük bir eğitim programı düzenlenmiştir. Program kapsamında İnsan Hakları Ortak Platformu (İHOP) Genel Koordinatörü Feray Salman, Bilgi Üniversitesi Öğretim Üyesi Yrd. Doç. Dr. İdil Işıl Gül, IHOP Kadın Koalisyonu’ndan İlknur Üstün, Uluslararası Çocuk Merkezi’nden Adem Arkadaş Thibert ve Eşit Haklar izleme Derneği’nden Nejat Taştan tarafından engelli haklarına ilişkin insan hakları göstergeleri çeşitli boyutlarıyla ele alınmıştır. Sn. Feray Salman’ın koordinasyonunda hak alanları açısından örnek göstergeler oluşturma çalışması yapılmıştır.

Proje çerçevesinde EHİS’de yer alan hak alanlarından Genel Müdürlük tarafından belirlenen sömürü, şiddet ve istismardan masun olma, eğitim, sağlık, istihdam, siyasal ve kamusal yaşama katılım, kültür ve turizm faaliyetlerine katılım ile spor faaliyetlerine katılım hakkı alanlarında taslak göstergeler hazırlamak üzere çalışma grupları oluşturulmuştur. Çalışma gruplarına ilişkin liste EK-1’de sunulmuştur. Çalışma grupları tarafından sorumlu oldukları hakka ilişkin mevcut ulusal ve uluslararası belgeler ve çalışmalar incelenmiş, ülkemiz açısından değerlendirilmiştir. Çalışma grupları tarafından insan hakları alanında uluslararası gösterge oluşturma konusunda standart hale gelmiş modele uygun taslak göstergeler oluşturulmuştur. Taslak göstergeleri oluşturma sürecinde tüm çalışma gruplarını İHOP Genel Koordinatörü Feray SALMAN yönlendirmiş, sömürü şiddet ve istismardan masun olma çalışma grubuna ICC yetkilisi Adem ARKADAŞ THIBERT, eğitim çalışma grubuna Doç. Dr. Selda ÇAĞLAR katkı koymuştur.

Sonraki aşamada ise her bir hak alanında hazırlanmış olan taslak göstergeler düzenlenen çalıştaylarda ilgili kamu kurumları, insan hakları kurumları, engellilik

Giriş alanında çalışanlar başta olmak üzere sivil toplum kuruluşlarının ve akademisyenlerin görüş ve değerlendirmelerine sunulmuştur. Bu kapsamda 11-12 Aralık 2014 tarihlerinde İstihdam Hakkı Taslak Göstergeleri Çalıştayı, 19- 20 Ocak 2015 tarihlerinde Sağlık Hakkı Taslak Göstergeleri Çalıştayı, 22-23 Ocak 2015 tarihlerinde Eğitim Hakkı Taslak Göstergeleri Çalıştayı, 24-25 Şubat 2015 tarihlerinde Kültür ve Turizm Faaliyetlerine Katılım Hakkı Taslak Göstergeleri Çalıştayı, 26 Şubat 2015 tarihinde Spor Faaliyetlerine Katılım Hakkı Taslak Göstergeleri Çalıştayı, 25-26 Mart 2015 tarihlerinde Sömürü, Şiddet ve İstismardan Masun Olma Hakkı Taslak Göstergeleri Çalıştayı, 30-31 Mart 2015 tarihlerinde Siyasal ve Kamusal Yaşama Katılım Hakkı Taslak Göstergeleri Çalıştayı ilgili bakanlık, kurum ve STK’ların temsilcilerinin katılımı ile Ankara Limak Ambassador Otel’de gerçekleştirilmiştir.

Çalıştaylarda tüm paydaş kurumlar ile Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşme kapsamındaki görev ve sorumlulukları paylaşılmış, her bir hakkının izlenmesi için oluşturulmuş olan göstergeler üzerinde tartışılmış ve ilgili veri toplama metotları istişare edilmiştir. Ardından her bir hak alanına ilişkin göstergeler ve ilgili soruları nihai hale getirilmiştir.

Yöntem

İnsan hakları açısından politika oluşturmaktan başlayarak izleme ve değerlendirmeye yapmaya uzanan süreç etkili bir ölçüm aracının varlığını gerektirmektedir. Göstergeler niteliksel ve niceliksel olmak üzere değerlendirme yapmayı mümkün kılacak araçlar olarak değerlendirilmektedir.

EHİS’ in 31. Maddesi ile ilk kez insan hakları sözleşmelerinin uygulanması açısından gösterge oluşturmanın önemi kabul edilmiştir. (OHCHR, 2012) EHİS’ in ülkemizde uygulanmasını sağlamak üzere hazırlanan ulusal göstergeler, Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Yüksek Komiserliği’nin (OHCHR) insan haklarının uygulanmasının teşviki ve izlenmesine yönelik oluşturduğu kavramsal çerçeveyi ve gösterge geliştirme modelini esas almıştır. Bu model insan haklarının korunması ve teşvikini izlemek ve değerlendirmek üzere insan hakları normları, standartları ve ilkelerini yansıtan konularda hedef, faaliyet ve yarattığı etki hakkında bilgi sağlamaya dayanır.

Bu modelin temel özelliği yapısal göstergeler, süreç ve sonuç göstergeleri olarak üçlü bir yapıya sahip olmasıdır. Bu üçlü yapı devletin yükümlülüklerine karşılık gelmektedir.

Bunlar devletlerin sözleşmeye bağlılığını, politik kararlığını, çabasını ve bu sürecin engelli haklarında yarattığı etki ve gelişmeyi izlemek amacıyla geliştirilmiştir. Bu göstergeler devletlerin Sözleşmeden doğan yükümlülüklerini yerine getirme iradesini ölçer ve değerlendirir.

Yapısal göstergeler, hakkın hayata geçirilmesini sağlamak için gerekli olan hukuki ve

Süreç göstergeleri, devletin Sözleşmeden gelen yükümlülüklerini gerçekleştirme düzeyini ölçer. Hakkın hayata geçirilmesi sonucunu yaratacak mekanizmaların, engellileri kapsayan bütüncül uygulamalar ile kamu hizmetlerinde hak temelli bakışın mevcudiyetini ve etkinliğini ortaya koyar.

Sonuç göstergeleri, devlet tarafından engelli hakları konusunda yapılan düzenleme ve gösterilen çabanın yarattığı değişim ve gelişimi ölçer. Böylelikle engelli bireyler açısından belirli bir hakkın kullanımı konusundaki gelişme düzeyi tespit edilmiş olur.

Yapısal ve süreç göstergeleri yükümlülük sahiplerinin Sözleşme konusundaki kararlılığını ve uygulama konusundaki çabasını ortaya koyarken sonuç göstergeleri gösterilen kararlılık ve çabanın hak sahipleri üzerinde yarattığı etkileri yansıtır.

Göstergelere ilişkin mevcut durumun, gösterilen çabaların ve ortaya çıkan sonuçların değerlendirilebilmesi için bilgi, veri ve istatistiklerin varlığı büyük önem taşımaktadır.

Düzenli veri ve istatistik sağlanması engelli hakları açısından bütüncül politika ve programların üretilmesinde büyük önem taşımaktadır.

EHİS bakışı açısıyla engellilerin kendi yaşamları üzerinde karar sahibi özgür ve bağımsız bireyler olarak toplumsal yaşamın tüm alanlarında etkin bir biçimde var olabildikleri bir yaşam sürdürebilmeleri, yaşam kalitelerinin artırılabilmesi ve sürdürülebilir olması gerekmektedir. Engelli bireyler için bu koşulları sağlamak ancak sistematik veriye dayalı politika oluşturmak ve bütüncül hizmet sunumuyla mümkündür. Bu nedenle mevcut durum ile ulaşılması gereken hedeflerin gerçekleştirilme düzeyinin karşılaştırılması gerekmektedir.

Dolayısıyla tüm taraflar açısından önemli olan engellilik konusunun bütüncül bir anlayışla dikkate alınması ve genel politika araçlarına dâhil edilmesi, öte yandan bu politikaların engellilerin hayatına nasıl yansıdığını değerlendirebilmek için ayrıştırılmış veriler sağlanmasıdır. Özetle sorumluluk sahiplerinin asli yükümlülüğü

“politika oluşturma ve hizmet sunma açısından bütüncül bakış, izleme açısından ise ayrıştırılmış veri sağlamaktır”.

Diğer bireylerle karşılaştırıldığında engelli bireylerin haklarının gerçekleştirilme düzeyinin belirlenebilmesi, engelli bireylerin kendi içindeki farklılıkların ortaya konulabilmesi ve bu doğrultuda politika, program ve hizmet üretilebilmesi açısından ayrıştırılmış veriye ve bu verinin zaman içindeki değişimini ölçmeye ihtiyaç bulunmaktadır. Bu amaçla her bir gösterge ve ilgili sorulara karşılık gelecek bilgi, veri ve istatistiklerin farklı engel grupları, engel durumları, cinsiyet, yaş, bölgesel farklılıklar gibi değişkenlere göre ayrıştırılarak oluşturulması ve sunulması gerekmektedir. Ayrıca hakların gerçekleştirilmesi yönündeki çabaların periyodik olarak değerlendirilebilmesi ve farklı dönemlerde sağlanan ilerlemelerin karşılaştırılabilmesi amacıyla düzenli veri ve istatistik akışı sağlanması gerekmektedir. Dolayısıyla da EHİS için yapılacak her dört yıllık raporlama dönemi için yıllık olarak karşılaştırılabilir nitelikte veri ve istatistiklerin oluşturulması ve sunulması gerekmektedir.

Bu amaçla, belirtilen üçlü yapı çerçevesinde her bir hak alanı için yapısal, süreç ve sonuç göstergeleri oluşturulmuştur. Her bir hak alanı için oluşturulan göstergeler EK-2 de yer alan listelerde belirtilen sivil toplum örgütleri, kamu ve özel sektör kuruluşları,

meslek örgütleri, üniversiteler, siyasi parti temsilcileri, sendikalar da dâhil ilgili taraflarla tartışılmış, değerlendirilmiş ve son halini almıştır. Göstergeler dünyada ve ülkemizde engelli haklarının gelişimine bağlı olarak geliştirilmeye ve güncellenmeye açıktır.

SON SÖZ;

Bu kitapçıkta yer alan gösterge seti ve ilgili sorular ülkemizde engellilerin insan haklarının korunması, gerçekleştirilmesi ve geliştirilmesi konusunda mevcut durum tespiti ve izleme yapmayı sağlayacak araçlar olarak belirlenmiştir. Bu nedenle ilgili tarafların kendi politika, mevzuat ve uygulamalarında söz konusu göstergeler çerçevesinde ilgili soruları esas almaları ve bu doğrultuda yükümlülüklerini yerine getirmeleri büyük önem taşımaktadır.

Giriş

Sömürü Şiddet ve İstismardan Masun Olma Hakkı

1. Taraf Devletler engellilerin ev içinde ve dışında sömürüye uğramasının, şiddete ve istismara maruz kalmasının, bu tutumların cinsiyete dayalı hali dâhil her biçiminden korumak için uygun yasal, idari, sosyal, eğitsel ve diğer tüm tedbirleri alır.

2. Taraf Devletler engellilere, ailelerine, onların bakımını sağlayanlara cinsiyetlerine ve yaşlarına uygun yardım ve desteği sağlayarak sömürü, şiddet ve istismar vakalarının nasıl önleneceğine, tespit edileceğine ve bildirileceğine dair bilgi ve eğitim vererek sömürünün, şiddetin ve istismarın her biçimini önleyici uygun tüm tedbirleri alır. Taraf Devletler koruma hizmetlerinin yaş, cinsiyet ve engellilik konularına duyarlı olmalarını sağlar.

3. Taraf Devletler sömürünün, şiddetin ve istismarın her biçimini önlemek için engellilere hizmet etmeye yönelik tüm tesislerin ve programların bağımsız merciler tarafından etkin bir şekilde denetlenmesini sağlar.

4. Taraf Devletler koruyucu hizmetlerin sunulması sırasında meydana gelenler de dâhil olmak üzere sömürünün, şiddetin veya istismarın herhangi bir biçiminin mağduru olan engellilerin fiziksel, zihinsel ve psikolojik olarak tedavisi, rehabilitasyonu ve sosyal açıdan yeniden bütünleşmesini sağlayıcı uygun tüm tedbirleri alır. Söz konusu iyileşme ve yeniden bütünleşme, kişinin sağlığına, öz saygısına, onuruna, özerkliğine kavuşmasını sağlar ve yaş ve cinsiyetiyle bağlantılı özel ihtiyaçlarını dikkate alır.

5. Taraf Devletler engellilere karşı sömürü, şiddet ve istismar vakalarının tespiti, soruşturulması ve gerekli hallerde kovuşturulmasını sağlamak için kadın ve çocuk merkezli yasa ve politikalar dâhil etkili yasa ve politikaları yürürlüğe koyar.

Kapsam

“Engellilere yönelik şiddet” kamusal ya da özel alanda engellilere fiziksel, cinsel, psikolojik ve ekonomik zarar veya kayıp veren veya verebilecek olan ayrımcılığa dayalı her türlü eylem veya bu tür eylemlerle tehdit etme, zorlama veya keyfi olarak özgürlükten yoksun bırakma anlamına gelir ve bir insan hakları ihlali ve engellilere yönelik ayrımcılığın bir biçimi olarak anlaşılmaktadır.

Bu hakkın korunması ve geliştirilmesi için ulaşılması gereken hedefler aşağıda belirtilmektedir.

Hedefler

• Ulusal politika belgelerinde engelli bireylerin şiddetten uzak yaşama hakkının hayata geçmesi için geliştirilecek politikaların ve sunulacak hizmet modellerinin engelliliğe yönelik ayrımcılığı ve ayrımcılığın bir türü olan şiddeti önleyecek nitelikte olmasının temin edilmesi,

• Engellilere yönelik şiddet biçimleriyle mücadele etmek ve şiddeti önlemek amacıyla ilgili tüm tedbirleri kapsayacak şekilde ülke çapında etkili, kapsayıcı ve eşgüdümlü politikaların kabul edilmesi ve uygulanması için gereken tedbirlerin alınması ve engellilere yönelik şiddete karşı bütüncül bir mücadele yürütülmesi,

• “Engelli kadınlara yönelik şiddet” in ayrımcılık ve toplumsal cinsiyet eşitliği açısından kadınların dezavantajını hem engelli hem kadın olmalarına istinaden orantısız şekilde artıran bir şiddet türü olarak kabul edilerek ulusal mevzuat ve uygulamalara yansıtılması,

EHİS Madde 16

• Engellilere yönelik şiddet, istismar ve sömürüyle mücadele ve şiddetin her biçiminin önlenmesine yönelik bütünleştirilmiş politika, önlem ve programların bu amaçla çalışan hükümet dışı örgütleri ve sivil toplumu da dâhil ederek hayata geçirilmesi için uygun mali kaynakların ve insan kaynaklarının tahsis edilmesi,

• Mağdur ve tanıkların korunması ve desteklenmesinde, ilgili devlet kuruluşları ve sivil yapılar arasında etkili bir işbirliğinin oluşturulması için uygun mekanizmaların mevcudiyetinin sağlanması,

• Mağdurların ulusal ve uluslararası düzeyde bireysel/toplu şikâyet mekanizmaları hakkında bilgi sahibi ve bu mekanizmaların erişilebilir olmasının güvence altına alınması ile şikâyetlerin iletilmesinde engelli bireyler için bilgi ve hizmet sunumunun erişilebilir olması,

• Şiddetin önlenmesi, hakkın gerçekleştirilmesi ve hak ihlalleri süreçlerinde alınan tedbirlerin izlenmesi ve uygulamaların değerlendirilmesinde sivil katılımı öngören bağımsız ve şeffaf bir mekanizma oluşturulması,

• Engelli bireylere yönelik tüm şiddet biçimlerinin önlenmesi konusunda toplumsal algı ve farkındalık yaratmak için her düzeyde farkındalık arttırıcı kampanya ve programların düzenlenmesi ve teşvik edilmesi,

• Engellilere yönelik ayrımcılık ve şiddetle mücadele etme, karşılıklı saygıyı, kişilerarası ilişkilerde şiddetten kaçınma temelinde çatışma çözümünü, kadınlara yönelik toplumsal cinsiyete dayalı şiddet ve kişisel bütünlük hakkı konularının ulusal eğitim politikalarının bir parçası olarak resmi müfredat içerisinde yer almasının sağlanması ve toplumsal bilinçlendirme yaratacak geniş ölçekli programlara dâhil edilmesi için gerekli adımların atılması,

• İnsan hakları temelinde toplumsal tabanlı olarak ayrımcılıkla mücadele çalışmaları yapılması, iletişim teknikleri, çatışmadan kaçınma ve cinsiyet eşitliği konularını vurgulayan program ve hizmetlerin üretilmesi,

• Engelli bireylere yönelik ulaşılabilir formatta hazırlanmış mevzuat, engelli hakları, farkındalık ve güçlendirme çalışmaları yapılması ve yaygınlaştırılması,

• Faillerin, özellikle de cinsel istismar faillerinin tekrar suç işlemelerini önlemeyi hedefleyen tedavi-rehabilitasyon programlarının oluşturulması veya desteklenmesi için gereken yasal altyapı ile uygun hizmet modellerinin oluşturulması,

• Engellilere yönelik şiddetin tüm biçimleriyle ilgili olarak; şiddetin temel nedenlerini ve sonuçlarını, şiddet biçimlerinin yaygınlığını, şiddete olan eğilimleri değerlendirmek, şiddet vakaları ve mahkûmiyet oranlarına ilişkin ayrıştırılmış

Sömürü Şiddet ve İstismardan Masun Olma Hakkı

• Şiddete uğrayan engelli bireye özel ihtiyaçlarını dikkate alarak erişilebilir ve bütüncül hizmet anlayışı ile tedavi ve rehabilitasyon hizmetlerinin sağlanması,

• Mağdurların şiddet sonrası sosyal hayata uyumlarını kolaylaştıracak hizmetlerin erişilebilir olmasını sağlamak üzere gereken yasal ve idari tedbirlerin alınması, bu tedbirlerin bilgi ve hizmet sunumunun ulaşılabilir formatları, hukuki ve psikolojik danışmanlık, maddi yardım, barınma, eğitim, öğretim ve iş/meslek edinme gibi hizmetleri içermesinin sağlanması,

• Bilgi ve hizmet sunumunun engel türü, cinsiyet, yaş, sosyal güvence temelinde ayrımcılık yaratmadan herkes için erişilebilir, kolay anlaşılır ve ekonomik olarak ulaşılabilir olmasının sağlanması.

EHİS Madde 16

Sömürü Şiddet ve İstismardan Masun Olma Hakkı Göstergeleri

Yapısal Göstergeler İlgili Sorular Engellilerin sömürü şiddet ve

istismardan korunma hakkı ile ilgili olarak uluslararası sözleşmelere şerhsiz ve çekincesiz taraf olunması

• Sömürü şiddet ve istismardan masun olma hakkı ile ilgili uluslararası insan hakları anlaşmaları devlet tarafından şerhsiz ve çekincesiz olarak kabul edilmiş midir? Yürürlük tarihleri nedir?

Engelli bireyin sömürü, şiddet ve istismardan masun olma hakkına ilişkin önleme, koruma ve rehabilitasyon düzenlemelerinin yasal dayanağı

• Engelli bireyin adalet sistemi içindeki süreçlere etkili katılımını sağlayan makul düzenlemeler yasalarla güvence altına alınmış mıdır?

• Mevcut yasalar, engelli bireyin sömürü, şiddet ve istismara maruz kaldığı durumlarda raporlama yapılmasını zorunlu kılmakta mıdır? Bildirimde bulunan kişinin korunmasına ilişkin tedbirler öngörülmüş müdür?

• Mevcut yasalarda engelli bireyin sömürü, şiddet ve istismara maruz kalması durumunda adli ve idari soruşturmalarla ilgili işlemlerin ivedilikle gerçekleştirilmesine yönelik düzenleme var mıdır?

• İlgili kamu kurumları arasında sömürü, şiddet ve istismar konusunda ulusal ve yerel düzeyde

koordinasyon ve işbirliği sağlayacak kurumsal bir yapı mevcut mudur?

• Sömürü şiddet ve istismara maruz kalan engelli bireylerin; bakım, koruma, psiko-sosyal rehabilitasyon ve tıbbi rehabilitasyon programlarına tüm engel grupları açısından ayrımcılığa uğramaksızın erişim hakları yasalarla güvence altına alınmış mıdır?

• Engelli çocuklar da dâhil olmak üzere engelli bireylerin, medya ve bilgi iletişim teknolojileri

aracılığıyla uğradıkları sömürü şiddet ve istismardan korunmasını sağlamaya yönelik yasal tedbirler alınmış mıdır?

• “Engelli kadınlara yönelik şiddet” ayrımcılık ve toplumsal cinsiyet eşitliği açısından kadınların dezavantajını hem engelli hem kadın olmalarına istinaden orantısız şekilde artıran bir şiddet türü olarak ulusal mevzuatta tanımlanmış mıdır? Engelli kadınlara yönelik şiddetle mücadele açısından

Engelli bireyin sömürü, şiddet ve istismardan masun olma hakkına ilişkin önleme, koruma ve rehabilitasyon düzenlemelerinin yasal dayanağı

• Ev veya aile içi şiddet mağdurlarına yönelik kurumsal yapılanmaların engellileri de kapsayacak şekilde düzenlenmesine ilişkin yasal tedbirler var mıdır?

Farklı gereksinimlere uygun, tüm engel gruplarının erişimine açık ve kurumlar arası koordinasyonu olan şikâyet ve yardım mekanizmalarının yasal dayanağı

• Engelli bireylerin sömürü şiddet ve istismara maruz kalmaları durumunda şikâyet mekanizmalarına başvuru yapma hakları fiil ehliyetine sahip olma durumu gözetilmeksizin tüm engel gruplarının erişimine uygun bir şekilde yasalarla güvence altına alınmış mıdır?

• Kurumsal nüfus içindeki engelli bireylerin sömürü şiddet ve istismardan masun olma hakkı bağlamında bağımsız denetim mekanizmaları tarafından

denetlenmesini mümkün kılan yasal tedbirler mevcut mudur?

Engellilerle çalışacak profesyonellere yönelik eğitim programlarında engelli haklarına ve engelli bireylere yönelik şiddeti önlemeye dair zorunlu derslerin mevcudiyeti

• Engelli bireylerle çalışacak profesyonelleri yetiştiren üniversite bölümlerinde, engelli hakları ve engelli bireylere karşı sömürü şiddet ve istismarın önlenmesine yönelik zorunlu derslerin yer alması yasalarla düzenlenmiş midir?

Süreç Göstergeleri İlgili Sorular Eylem planı, bütçe ve

hesap verebilirliğe ilişkin mekanizmaların mevcudiyeti

• Ulusal strateji ve eylem programlarında engelli bireylerin sömürü, şiddet ve istismardan masun olma hakkına ilişkin tedbirler yer almakta mıdır?

• Ulusal strateji ve eylem programlarında engelli bireylerin sömürü şiddet ve istismardan masun olma hakkına ilişkin tedbirler somut ve uygulanabilir hedefler biçiminde tanımlanmış ve bütçelendirilmiş midir?

• Strateji belgeleri ve eylem programlarının hazırlık ve izleme aşamalarında engellileri temsil eden sivil toplum kuruluşlarının katılımına olanak sağlayan mekanizmalar mevcut mudur?

• Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşme ve eylem planları gibi belgeler erişilebilir formatlarda bulunmakta mıdır?

EHİS Madde 16

Sömürü Şiddet ve İstismardan Masun Olma Hakkı Göstergeleri Bilgilendirme, bilinçlendirme, farkındalık yaratmaya yönelik kampanya ve programlar

• Sömürü şiddet ve istismar ile mücadeleye yönelik olarak ulusal ve yerel düzeyde gerçekleştirilen ve yaygınlaştırılan eğitim programları bulunmakta mıdır?

Sayısı nedir?

• Engelli bireylerin sömürü şiddet ve istismardan masun olma hakkı kapsamında yürütülen kampanyalar bulunmakta mıdır?

• Şiddet faillerinin daha fazla şiddet eyleminde bulunmalarını engellemek ve şiddet içeren davranış kalıplarını değiştirmek üzere hazırlanan eğitim ve rehabilitasyon programlarının ve bunlardan yararlananların sayısı nedir?

• Engelli bireylere yönelik sömürü şiddet ve istismar konusunu incelemek üzere kamu bütçesi ile desteklenerek gerçekleştirilen çalışmaların sayısı nedir?

Şikâyet ve yardım mekanizmalarının mevcudiyeti

• Mağdurların şiddet sonrası sosyal hayata uyumlarını kolaylaştıracak hukuki ve psikolojik danışmanlık, maddi yardım, barınma, eğitim, öğretim ve iş/meslek edinme gibi hizmetlerin türü ve yararlanan kişi sayısı nedir?

• Sömürü şiddet ve istismar nedeniyle polis, jandarma veya danışma merkezlerine yardım istemek için başvuran engelli sayısı nedir?

• Mobbing dâhil olmak üzere sömürü şiddet ve istismar nedeniyle adli makamlara başvuru yapan engelli sayısı nedir? Bu kapsamda yapılan adli işlem sayısı nedir? Karara bağlanmış başvuru sayısı nedir? Sömürü şiddet ve istismar nedeniyle AİHM’ e başvuran engelli sayısı nedir?

• Engelli bireylere yönelik sömürü şiddet ve istismar nedeniyle sosyal hizmet ve yardım hatlarına yapılan ihbar sayısı nedir?

• Engelli bireylere yönelik sömürü şiddet ve istismar konusunda kamu kurum ve kuruluşlarında açılan soruşturma sayısı nedir?

Engellilere yönelik sömürü şiddet ve istismara ilişkin veri ve istatistikler

• Engelli bireylere yönelik sömürü şiddet ve istismara ilişkin aile içi şiddet ve namus cinayetlerini de

kapsayan bir veri toplama ve izleme sistemi var mıdır?

Bu veriler kamuoyu ve engelli bireylerle paylaşılmakta mıdır?

• Sömürü, şiddet ve istismar nedeniyle kurum bakımı için başvuran engelli birey sayısı nedir? Kurum bakımına alınanların sayısı nedir?

• Sömürü, şiddet ve istismar nedeniyle tıbbi ve psiko- sosyal rehabilitasyon hizmetine başvuran engelli birey sayısı nedir?

• Sömürü, şiddet ve istismara uğrayan engelli bireyin aile içinde desteklenmesi amacıyla verilen bilgilendirme ve eğitim hizmetlerinden yararlananların sayısı nedir?

Engellilerle çalışan profesyonellere yönelik hizmet içi eğitim

programlarının mevcudiyeti

• Profesyoneller için engellilere yönelik sömürü, şiddet, istismar ve ayrımcılık konularını içeren hizmet içi eğitim programları mevcut mudur? Bu eğitimlere katılan personel sayısı nedir?

Sonuç Göstergeleri İlgili Sorular Engellilere yönelik sömürü

şiddet ve istismar vaka sayısındaki değişim

• Hastane istatistikleri, polis bildirimleri, sistematik ve düzenli araştırmalar gibi kaynaklara dayanan, engellilere yönelik sömürü şiddet ve istismar vakalarındaki değişim oranı nedir?

• Sürekli/ tekrarlı olarak sömürü şiddet ve istismara maruz kalan engelli bireylerin sayısındaki değişim oranı nedir?

• Engellilere yönelik sömürü şiddet ve istismar içeren bir suç sebebiyle tutuklanan, hüküm giyen ve hapis cezası alan kişilerin, engelli olmayan bireylere karşı aynı suçu işleyen kişilerin sayısına oranı nedir?

• Engelli bireylere yönelik sömürü şiddet ve istismar hakkında ihbar ve şikâyet bildirimlerinden çözüme ulaşan vaka sayısındaki değişim oranı nedir?

• Engelli bireylere yönelik sömürü şiddet ve istismara ilişkin yargılama sürelerindeki değişim oranı nedir?

Sonuçlanan vaka sayısındaki göre değişim oranı nedir?

• Engelli bireylere yönelik cinsel temelde gerçekleşen sömürü, şiddet ve istismar vakalarının değişim oranı nedir?

EHİS Madde 16

Sömürü Şiddet ve İstismardan Masun Olma Hakkı Göstergeleri Sömürü şiddet ve istismar mağdurları ile ailelerine yönelik destek hizmetlerinden yararlananların sayısındaki değişim

• Tıbbi ve sosyal rehabilitasyon ile psikolojik destek alan sömürü şiddet ve istismar mağdurları ile ailelerinin sayısında değişim oranı nedir?

• Sömürü şiddet ve istismar mağduru engelli kadın ve kız çocuklarına yönelik rehabilitasyon, destek veya bakım hizmeti alanların sayısındaki değişim oranı nedir?

• Mağdurların şiddet sonrası sosyal hayata uyumlarını kolaylaştıracak hukuki ve psikolojik danışmanlık, maddi yardım, barınma, eğitim, öğretim ve iş/meslek edinme gibi hizmetlerin türü ve yararlanan kişi sayısındaki artış oranı nedir?

• Sömürü şiddet ve istismar nedeniyle kurum bakımına alınan engelli bireylerin sayısındaki değişim oranı nedir?

• Bakım merkezi, nezarethane, hapishane gibi kurumsal yerlerde sömürü, şiddet ve istismara maruz kalan engelli bireylere sunulan psiko-sosyal rehabilitasyon hizmetlerinden yararlananların sayısındaki değişim oranı nedir?

18 yaş altı engelli bireylerin

evlilik oranlarındaki değişim • 18 yaş altı engelli bireylerin evlilik oranlarındaki değişim nedir?

İntihar eden engelli birey

sayısındaki değişim • İntihar eden engelli birey sayısındaki değişim oranı nedir?

Eğitim Hakkı

1. Taraf Devletler engellilerin eğitim hakkını tanır. Taraf Devletler, bu hakkın fırsat eşitliği temelinde ve ayrımcılık yapılmaksızın sağlanması için eğitim sisteminin bütünleştirici bir şekilde her seviyede engellileri içine almasını ve ömür boyu öğrenim imkânı sağlar. Bunun için aşağıdaki hedefler gözetilmelidir:

a. İnsan potansiyelinin, onur ve değer duygusunun tam gelişimi ve insan haklarına, temel özgürlüklere ve insan çeşitliliğine saygı duyulmasının güçlendirilmesi;

b. Engellilerin; kişiliklerinin, yeteneklerinin, yaratıcılıklarının, zihinsel ve fiziksel becerilerinin potansiyellerinin en üst derecesinde gelişiminin sağlanması;

c. Engellilerin özgür bir topluma etkin bir şekilde katılımlarının sağlanması.

2. Taraf Devletler bu hakkın yaşama geçirilmesi için aşağıda belirtilenleri sağlar:

a. Engelliler engelleri nedeniyle genel eğitim sisteminden dışlanmamalı ve engelli çocuklar engelleri nedeniyle parasız ve zorunlu ilk ve ortaöğretim olanaklarının dışında tutulmamalıdır;

b. Engelliler yaşadıkları çevrede bütünleştirici, kaliteli ve parasız ilk ve orta öğretime diğer bireylerle eşit olarak erişebilmelidir;

c. Bireylerin ihtiyaçlarına göre makul düzenlemeler yapılmalıdır;

d. Engellilerin genel eğitimden etkin bir şekilde yararlanabilmeleri için genel eğitim sistemi içinde ihtiyaç duydukları desteği almalıdır;

e. Engellilere yönelik bireyselleştirilmiş etkin destekleyici tedbirler, engellilerin tam katılımı hedefine uygun olarak, akademik ve sosyal gelişimi artırıcı ortamlarda sağlanmalıdır.

3. Taraf Devletler engellilerin toplumun eşit üyeleri olarak eğitime tam ve eşit katılımlarını kolaylaştırmak için yaşamı ve sosyal gelişim becerilerini öğrenmelerini sağlar. Taraf Devletler bu amaçla aşağıda belirtilen tedbirleri alır:

a. Braille ve diğer biçemlerdeki yazıların okunmasının öğrenilmesi, beden dilinin ve alternatif iletişim araçları ve biçimleri ile yeni çevreye alışma ve bu çevrede hareket etme becerilerinin öğrenilmesi, akran desteği ve rehberlik hizmetlerinin kolaylaştırılması;

b. İşaret dilinin öğrenilmesine, işitme ve konuşma engellilerin dilsel kimliğinin gelişimine yardımcı olunması;

c. Görme, işitme veya hem görme hem işitme-konuşma engellilerin özellikle çocukların eğitiminin en uygun dille, iletişim araç ve biçimleriyle, onların akademik ve sosyal gelişimini artırıcı ortamlarda sunulmasının sağlanması.

4. Taraf Devletler bu hakkın yaşama geçmesini sağlamak için, engelli olanlar dâhil olmak üzere, işaret dilini ve Braille alfabesini bilen öğretmenlerin işe alınması ve eğitimin her düzeyinde çalışan uzmanların ve personelin eğitimi için uygun tedbirleri alır. Söz konusu eğitim engelliliğe ilişkin bilincin artırılmasını, alternatif iletişim araç ve biçimleri ile destekleyici eğitim tekniklerinin ve materyallerinin kullanılmasını içermelidir.

5. Taraf Devletler engellilerin genel yüksekokul eğitimine, mesleki eğitime, erişkin eğitimine

EHİS Madde 24

ve ömür boyu süren eğitime ayrımcılığa uğramaksızın diğer bireylerle eşit koşullar altında erişimini sağlar. Taraf Devletler bu amaçla engellilerin ihtiyaçlarına uygun makul düzenlemelerin yapılmasını temin eder.

Kapsam

Eğitim hakkından; engelli bireylerin eşitlik temelinde ve ayrımcılık yapılmaksızın, kişilik, yetenek, yaratıcılık, zihinsel ve fiziksel beceri potansiyellerinin en üst derecede gelişiminin sağlandığı, ihtiyaç duyulan özel tedbirlerin alındığı, bütünleştirici ve hayat boyu öğrenim imkânı sağlayan bir yapıda oluşturulmuş eğitimden yararlanma hakkı anlaşılır.

Bu hakkın korunması ve geliştirilmesi için ulaşılması gereken hedefler aşağıda belirtilmektedir.

Hedefler

• Engelli bireylerin eğitiminin bütünleştirici olması;

• Eğitim hakkının gerçekleştirilmesi için bütünleştirici eğitimin ana akım olarak kabul edilmesi, özel eğitim ihtiyaçlarının ayrıştırılmış eğitim ortamları yerine akranlarıyla aynı eğitim ortamlarında bütünleştirici bakış açısıyla karşılanması,

• Engelli bireylerin eğitiminde engelliliğe dayalı ayrımcılık yapılmaması;

• Eğitim sürecinin hiçbir aşamasında engelliliğe dayalı olarak eğitim hakkının engellenmemesi ya da kısıtlanmaması,

• Engelli bireylere hayat boyu eğitim hakkının sağlanması;

• Engelli bireylerin örgün eğitime, mesleki eğitime, erişkin eğitimine ve ömür boyu süren eğitime ayrımcılığa uğramaksızın diğer bireylerle eşit koşullar altında erişiminin sağlanması, bu amaçla engelli bireylerin ihtiyaçlarına uygun makul düzenlemelerin yapılması,

• Engelli bireylerin eğitim sürecinde ihtiyaç duydukları özel tedbirlerin alınması;

• Engel bireylerin genel eğitim sisteminden etkili biçimde yararlanabilmeleri için bu sistemin içinde gerekli ihtiyaçlarının karşılanması, makul uyumlaştırmanın yapılması ve böylece eğitim süreçlerinde devamlılığın sağlanması,

• Engelli bireylerin ilk ve orta öğrenimden parasız ve zorunlu olarak diğer bireylerle eşit şekilde yararlanması,

• Engelli bireylerin eğitiminde alınacak kararlara engelli bireyin ve ailesinin katılımının sağlanması ve bilgilendirilmesi,

• Engellilerin eğitim hakkına ilişkin toplumsal farkındalık ve bilinçlendirme çalışmaları

Eğitim Hakkı

Eğitim Hakkı

Göstergeleri

Yapısal Göstergeler İlgili Sorular Engellilerin eğitim hakkı

ile ilgili olarak uluslararası sözleşmelere şerhsiz ve çekincesiz taraf olması

• Eğitim hakkı ile ilgili uluslararası insan hakları anlaşmaları devlet tarafından şerhsiz ve çekincesiz olarak kabul edilmiş midir? Yürürlük tarihleri nedir?

Engellilerin eğitim

hakkının anayasal ve yasal güvenceye sahip olması

• Anayasada veya diğer yasalarda engellilerin eğitim hakkı EHİS’e uygun olarak düzenlenmiş midir?

• Anayasa ve yasalarda Sözleşmeye uygun olarak engellilerin eğitim hakkına yönelik ayrımcılık ve türleri tanımlanmış, yasaklanmış ve yaptırıma bağlanmış mıdır?

• Okul öncesi, ilk ve ortaöğretimde bütünleştirme politikası açısından kaynaştırma eğitiminin zorunlu ve parasız eğitim çerçevesinde uygulanmasına yönelik yasal tedbirler alınmış mıdır?

• Özel eğitim ihtiyacı olduğu belirlenen bireyin eğitimin her kademesine katılımını sağlamak üzere planlama zorunluluğu getiren yasal düzenlemeler bulunmakta mıdır?

• Engelli bireyin özel eğitim veya destek özel eğitim hizmetlerinden yararlanabilmesi için gerekli rapor ve belgelerin makul sürelerde düzenlenmesine ilişkin yasal düzenlemeler bulunmakta mıdır?

Zorunlu eğitim sürecinde bulunan engellilere ilişkin ayrıştırılmış veri ve istatistiklerin mevcudiyeti

• Eğitim çağındaki engelli bireylerin sayısına, kayıtlı bulunduğu kurum/okul türüne ve okula devam durumuna ilişkin ayrıştırılmış verilerin tutulması yasal güvence altına alınmış mıdır? Bu verilerin paylaşımının yasal dayanağı bulunmakta mıdır?

• Okul öncesi eğitimden başlayarak her eğitim

kademesinde engellilere hizmet veren kurumların yeri, türü, sayısı ve kapasitesine ilişkin verilerin tutulması konusunda yasal tedbirler alınmış mıdır? Bu verilerin paylaşımının yasal dayanağı bulunmakta mıdır?

Engellilerin eğitime ve eğitim hizmetlerine ayrımcılığa uğramaksızın erişimi

• Özel gereksinimi olan bireylerin eğitim hakkından yararlanmaları için eğitim kurumlarına erişimlerini sağlamaya yönelik yasal düzenlemeler bulunmakta mıdır? Buna ayrılan bütçe nedir?

• Genel eğitim sistemi içinde yer alan eğitim kurumları ile özel eğitim okul ve kurumlarının dış ve iç

mekânlarının fiziksel olarak engellilerin erişimine uygunluğunu standartlara bağlayarak düzenleyen ve yaptırıma sahip yasal tedbirler var mıdır?

• Örgün ve yaygın eğitim sistemleri içinde yapılan sınavlarda engellilerin özel gereksinimlerini dikkate alan yasal düzenlemeler mevcut mudur?

EHİS Madde 24

Engellilerin eğitime ve eğitim hizmetlerine ayrımcılığa uğramaksızın erişimi

• Kaynaştırma programına dâhil eğitim kurumları ile özel eğitim kurumlarında verilen eğitim-öğretim kapsamında;

Є Program ve müfredat Є Eğitim teknik ve materyalleri Є Eğitim ortamları

Є Destekleyici yöntemler

Є Eğitimci, uzman ve yardımcı personelin yetkinliğine ilişkin yasal tedbirler alınmış mıdır?

• Engelli öğrencilerin okul içinde kendilerini ilgilendiren konularda görüşlerinin alınmasına ilişkin katılım mekanizmaları var mıdır?

• Özel eğitim okullarından kaynaştırma eğitimine geçişi mümkün kılacak yasal düzenlemeler mevcut mudur?

• Engelli bireylerin eğitimsel gelişiminin izlenmesinde eğitim kurumları arasında koordinasyon

sağlanmasına ilişkin yasal düzenlemeler mevcut mudur?

Eğitim hakkına

ilişkin mevcut ulusal stratejilerin/eylem

programlarının engellilerin eğitim hakkını kapsaması ve bütçelendirilmesi

İlgili Bakanlıkların ulusal stratejileri/eylem programlarında:

• Engelliler farklı engel grupları, cinsiyet ve yaş gözetilerek içerilmiş midir?

• Kısa/orta/uzun erimli uygulanabilir hedefler tanımlanmış mıdır?

• Bütçelendirilmiş midir?

Bütün engelliler bakımından eğitim haklarının

engellenmesi durumunda şikâyet mekanizmalarına erişim hakkının yasal olarak güvence altına alınması

• Eğitim hakkına ilişkin şeffaf ve etkili bir şikâyet, izleme, denetim ve tavsiye mekanizması mevzuatta tanımlanmış mıdır?

• Hukuki ehliyete sahip olma durumuna bakılmaksızın bütün engellilerin şikâyet mekanizmasına erişimi yasal güvence altına alınmış mıdır?

Süreç Göstergeleri İlgili Sorular Engellilerin eğitim hakkının

gerçekleştirilmesi için • Bütünleştirme politikası çerçevesinde kaynaştırma eğitimine yönelik kamu ve özel sektör dâhil olmak

Eğitim Hakkı Göstergeleri

Engellilerin eğitim hakkının gerçekleştirilmesi için ayrılan bütçe

• Her tür ve kademedeki eğitim kurumlarında engelli çocukları istismar ve şiddetten koruma amaçlı bir program var mıdır?

• Tüm eğitim kademelerinde engellilerin eğitim hakkının sağlanmasına yönelik kamu harcamalarının genel bütçeye oranı nedir?

Engellilerin eğitim hayatına katılımını değerlendiren ve izleyen merkezi bir veri sisteminin mevcudiyeti

• Farklı engel türleri, yaş, cinsiyet, özel-kamu ve bölgesel farklılıklar bazında ayrıştırılmış ve belirli periyotlarda veri toplama, izleme ve değerlendirme sistemleri var mıdır? Bu sistem aşağıdakilere ilişkin veri toplamakta mıdır? Program ve müfredat

Є Engelli bireylerin engelli olmayan akranlarına göre okullaşma oranı nedir?

Є Tüm eğitim kademeleri için özel eğitime ihtiyaç duyan birey sayısı nedir?

Є Erken çocukluk dönemi, okul öncesi dönem, zorunlu eğitim çağı ve zorunlu eğitim çağı dışında kalan bireyler arasında özel eğitime gereksinimi olanların oranı nedir?

Є Özel eğitim okul ve kurumlarından kaynaştırma eğitimine geçen engelli birey sayısı nedir?

Є Özel eğitim almış olan bireylerden yükseköğrenime geçiş yapanların sayısı nedir?

Є Yükseköğrenimdeki tüm öğrenciler içinde engelli öğrencilerin oranı nedir?

Є Genel eğitim sistemi içinde erken çocukluk dönemi ve okul öncesi dönem dâhil olmak üzere her eğitim kademesinde kaynaştırma eğitimi veren eğitim kurumlarının sayısı nedir?

• Aşağıdaki farklı eğitim kademeleri açısından özel eğitime ihtiyaç duyan bireylerin eğitimine yönelik öğretmen yetiştiren program ve mezun sayısı nedir?

Є Erken çocukluk ve okul öncesi Є İlköğretim

Є Ortaöğretim

• Özel eğitim sertifikası almış olan öğretmen sayısı nedir?

• Kaynaştırma eğitimi kapsamında bulunan okullarda destek eğitim amaçlı sınıf içinde görevlendirilen yardımcı öğretmen sayısı nedir?

• Kaynaştırma eğitimi veren öğretmen (branş/özel eğitim öğretmeni) başına düşen engelli öğrenci sayısı nedir?

EHİS Madde 24

Engellilerin eğitim hayatına katılımını değerlendiren ve izleyen merkezi bir veri sisteminin mevcudiyeti

• Genel eğitim sistemi içinde kaynaştırma statüsündeki öğrenci yüzdesi nedir?

• Özel eğitim değerlendirme merkezlerinin (RAM) sayısı, dağılımı ile bu merkezlerin eğitici ve öğrenci kapasitesi nedir?

• Herhangi bir eğitim kurumuna devam edemeyecek durumda olup hastane, ev gibi okul dışı ortamlarda eğitimlerini sürdüren öğrenci sayısı ve bu eğitimi veren öğretmen sayısı nedir?

• Kaynaştırma eğitimi kapsamında bulunan okullarda destek eğitim odası sayısı nedir?

• Özel eğitime ihtiyacı olan bireyin tüm eğitim

kademelerindeki gelişimine dair raporlama ve izleme sistemi var mıdır?

İzleme ve denetim

mekanizması • Eğitim hakkı ihlallerinin izleme ve denetimini yapacak mekanizmalar mevcut mudur?

• Eğitim hakkı kapsamında engelliliğe dayalı ayrımcılığa uğrama gerekçesiyle yapılan başvuruların sayısı nedir?

• Engelli bireyin ya da ailesinin eğitim süreçlerinde ya da sınavlarda yaşadığı sorunlara ilişkin ilgili kurumlara yapılan şikâyet sayısı nedir?

Bilgilendirme, farkındalık ve

eğitim çalışmaları • Eğitimcilere ve ilgili personele özel eğitime ihtiyacı olan bireylerin eğitim hakkı konusunda düzenlenen sistematik hizmet içi eğitimlerin ve katılımcıların sayısı nedir?

• Erken tanılama ve eğitime yönlendirme hizmetlerine ilişkin aile eğitimi ve bilgilendirme çalışmalarının sayısı nedir?

• Engelli çocukların eğitim hakkı ve eğitimde ayrımcılık konusunda yapılan toplum tabanlı bilgilendirme ve farkındalık kampanyalarının sayısı nedir?

• Engelli öğrencilerin eğitim hakkına yönelik olarak engelli öğrenci velileri, akranlar ve onların ebeveynlerine yönelik düzenlenen eğitimler ve bilgilendirme çalışmalarının sayısı nedir?

Eğitim Hakkı Göstergeleri

Sonuç Göstergeleri İlgili Sorular Engellilerin eğitimine ayrılan

bütçedeki artış oranı • Engellilerin eğitimi için ayrılan bütçedeki artış oranı nedir?

• Kaynaştırma eğitim modeline geçiş için ayrılan bütçedeki artış oranı nedir?

• Makul uyumlaştırma bütçesinden yararlanan okul/

merkez sayısındaki artış oranı nedir?

Engellilerin eğitim hakkından yararlanmalarına yönelik uygulamaların etkinliği ve gelişim düzeyi

• Özel eğitim gereksiniminin değerlendirilmesi sonucu özel eğitime ihtiyacı olduğu tespit edilen birey sayısındaki ve okullaşma oranındaki artış nedir?

• Yaş, cinsiyet, engel türü ve derecesi bazında

kaynaştırma eğitiminden yararlananların artış oranı nedir?

• Özel eğitim okul ve kurumlarından kaynaştırma eğitimine geçen engelli birey sayısındaki artış oranı nedir?

• Özel eğitim almış olan bireylerden yükseköğrenime geçiş yapanların sayısındaki artış oranı nedir?

• Yükseköğrenimdeki tüm öğrenciler içinde engelli öğrencilerin yaş, cinsiyet, engel türü ve derecesi bazında artış oranı nedir?

• Özel eğitime ihtiyacı olan bireylerin eğitim gördüğü özel eğitim okullarının sayısındaki değişim oranı nedir?

• Erken çocukluk ve okul öncesi dönemde kaynaştırma eğitimi uygulayan eğitim kurumlarının sayısındaki artış oranı nedir?

• Aşağıdaki farklı eğitim kademeleri açısından özel eğitime ihtiyaç duyan bireylerin eğitimine yönelik öğretmen yetiştiren yükseköğrenim programı ve mezun sayısındaki artış oranı nedir?

Є Erken çocukluk ve okul öncesi Є İlköğretim

Є Ortaöğretim

• Özel eğitim değerlendirme merkezlerinin (RAM) sayısındaki ve kapasitesindeki artış oranı nedir?

• Kaynaştırma eğitimi kapsamında bulunan okullarda destek eğitim amaçlı sınıf içinde görevlendirilen yardımcı öğretmen sayısındaki artış oranı nedir?

• Kaynaştırma eğitimi kapsamında bulunan okulların destek eğitim odası sayısındaki artış oranı nedir?

EHİS Madde 24

Engellilerin eğitim hakkından yararlanmalarına yönelik uygulamaların etkinliği ve gelişim düzeyi

• Herhangi bir eğitim kurumuna devam edemeyecek durumda olup hastane, ev gibi okul dışı ortamlarda eğitimlerini sürdüren öğrenci sayısı ve bu eğitimi veren öğretmen sayısındaki artış oranı nedir?

Bilgilendirme, farkındalık ve

eğitim çalışmalarındaki artış • Eğitimcilere, idareci ve denetçiler de dâhil olmak üzere ilgili personele özel eğitime ihtiyacı olan bireylerin eğitim hakkı konusunda düzenlenen sistematik hizmet içi eğitimlerin ve katılımcıların sayısındaki artış oranı nedir?

• Erken tanılama ve eğitime yönlendirme hizmetlerine ilişkin aile eğitimi ve bilgilendirme çalışmalarının sayısındaki artış oranı nedir?

• Engelli çocukların eğitim hakkı ve eğitimde ayrımcılık konusunda yapılan toplum tabanlı bilgilendirme ve farkındalık kampanyalarının sayısındaki artış oranı nedir?

• Engelli öğrencilerin eğitim hakkına yönelik olarak engelli öğrenci velileri, akranlar ve onların ebeveynlerine yönelik düzenlenen eğitimler ve bilgilendirme çalışmalarının sayısındaki artış oranı nedir?

İzleme ve denetim mekanizmalarının etkinliğindeki artış

• Yapılan denetim veya şikayetler sonucu yaptırım uygulanan özel eğitim ve rehabilitasyon merkezi sayısındaki değişim oranı nedir?

• Özel eğitim ihtiyacı olan birey ya da ailesinin talebi doğrultusunda okulu değiştirilen özel eğitime ihtiyacı olan birey sayısındaki değişim oranı nedir?

• Üniversitelerdeki engelli koordinasyon birimlerine başvuran ve başvurusu etkin şekilde sonuçlanan öğrenci sayısındaki artış oranı nedir?

• Engellilik temelinde ayrımcılık yapıldığı iddiasıyla idareci ve öğretmenler hakkında başlatılan şikâyet, disiplin soruşturması, ceza davası sayısındaki değişim oranı nedir?

• Eğitim ortamında şiddet veya istismara maruz kaldığı iddiasıyla şikâyette bulunan engelli öğrencilerin/

ailelerinin sayısındaki azalış oranı nedir?

• Kamu Denetçiliği Kurumu, İnsan Hakları Ulusal

Eğitim Hakkı Göstergeleri

Sağlık Hakkı

Taraf Devletler engellilerin engelliliğe dayalı ayrımcılığa uğramaksızın ulaşılabilir en yüksek sağlık standardından yararlanma hakkını tanır. Taraf Devletler engellilerin sağlıkla ilgili olarak rehabilitasyon da dahil olmak üzere, cinsiyete duyarlı sağlık hizmetlerine erişimini mümkün kılmak için uygun tüm tedbirleri alır.

Taraf Devletler;

a. Parasız veya karşılanabilir bir maliyetle sağlanan sağlık bakımı ve programlarının, engellilere diğer bireylerle aynı kapsam, kalite ve standartta sağlanmasını ve bu hizmetlerin cinsel ve üreme sağlığı ile halk sağlığı programlarını da içermesini sağlar;

b. Engellilerin özellikle engellilikleri nedeniyle gereksinim duyduğu sağlık hizmetlerini sağlar. Bu sağlık hizmetleri erken tanı ve mümkünse müdahaleyi, çocuklar ve yaşlılar dâhil olmak üzere, engelliliğin azaltılmasını ya da artmasını önlemeyi hedefleyen hizmetleri kapsamalıdır;

c. Sağlık hizmetlerini kırsal alanlar dâhil olmak üzere mümkün olduğu kadar kişilerin yaşadıkları yerlerin yakınına götürülmesini temin eder;

d. Sağlık profesyonellerinin engellilere sunduğu tıbbi bakımın diğer bireylere sundukları bakımla aynı kalitede olmasını ve bu bakımın hastaların bağımsız ve aydınlatılmış onaylarına dayanmasını sağlamak amacıyla diğer tedbirlerin yanı sıra eğitim vererek, kamu kurumları ile özel kurumlar tarafından sunulan sağlık bakımının etik standartlarını yayımlayarak engellilerin insan hakları, onuru, özerkliği ve ihtiyaçları hakkında bilinç yaratır;

e. Ulusal mevzuatın sağlık ve yaşam sigortasını düzenlediği hallerde engellilerin bu sigortalardan yararlanmaları bakımından ayrımcılık yapılmasını yasaklar ve sigortanın adil ve makul olmasını sağlar;

f. Engelliliğe dayalı olarak sağlık bakımı veya hizmetlerinin sunulmamasını veya yiyecek ve içecek verilmemesini önlemek üzere gerekli tedbirleri alır.

Kapsam

Sağlık hakkı engelli bireylerin engelliliğe dayalı ayrımcılığa uğramaksızın ulaşılabilir en yüksek sağlık standardından yararlanması olarak tanımlanır. Engellilerin sağlıkla ilgili olarak rehabilitasyon da dahil olmak üzere, cinsiyete duyarlı sağlık hizmetlerine erişimini mümkün kılmak için ulaşılması gereken hedefler aşağıda belirtilmektedir.

Hedefler

• Sağlık hakkının engelli bireyler için tam ve eşit koşullarda sağlanması,

• Engelli bireylerin sağlık hizmetlerinden herhangi bir ayrımcılığa uğramada yararlanmasının sağlanması,

• Engelli bireylere sağlık kurum ve kuruluşlarına erişim hakkı sağlanması,

• Engelli bireylerin sağlık hizmetlerinden yararlanması için özel gereksinimlerine uygun makul düzenlemelerin yapılması,

• Engelli bireylerin hasta hakları çerçevesinde kişisel bilgilerinin güvenliğine ve mahremiyetine saygı gösterilmesi,

EHİS Madde 25

Sağlık Hakkı

• Engelli bireylerin kendi bedeni üzerinde söz söyleme hakkının esas alınması ile ruh ve beden bütünlüklerinin korunması,

• Engelli bireylere sağlık hakkını kullanmaları sürecinde bilgi edinme ve aydınlatılmış onam hakkının sağlanması: tedaviyi reddetme, durdurulmasını isteme, rıza olmaksızın tıbbi müdahaleye tabi tutulmama,

• Engellilerin sağlık hakkına ilişkin sağlık personeline ve topluma yönelik farkındalık ve bilinçlendirme çalışmalarının yapılması,

• Sağlık hizmetlerinin engelliler için yaygın, kolay erişilebilir ve ekonomik olarak karşılanabilir olmasının temin edilmesi,

• Aşağıdaki alanlarda engelli bireylerin ihtiyaçlarına yönelik tedbirlerin alınması;

Є Bağışıklama ve tarama programları

Є Erken tanı, önleme ve müdahale programları

Є Gebe takibi, bebek ve çocuk takip ve izlemi programları Є Cinsel sağlık ve üreme sağlığı hizmetleri

Є Çevre sağlığı

Є İş kazası ve meslek hastalıkları

Є Besin güvenliği, ilaç ve ilaç dışı destek ürünleri