15 dakikalığına şöhret: Bir ön bölge ? arka bölge inceleme çalışması

Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyoloji Anabilim Dalı

15 DAKİKALIĞINA ŞÖHRET:

BİR ÖN BÖLGE – ARKA BÖLGE İNCELEME ÇALIŞMASI

Zeynep Alpaslan

Yüksek Lisans Tezi

Ankara, 2009

BİR ÖN BÖLGE – ARKA BÖLGE İNCELEME ÇALIŞMASI

Zeynep Alpaslan

Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyoloji Anabilim Dalı

Yüksek Lisans Tezi

Ankara, 2009

Zeynep Alpaslan tarafmdan hazlrlanan "15 Dakikal1gma ~ohret: Bir On BOlge- Arka Bolge inceleme C;ah~masl"ba~hkh bu yah~ma, 09.06.2009 tarihinde yapllan savumna smaVlsonucunda ba~anh bulunarak jiirimiz tarafindan Yiiksek Lisans Tezi olarak kabul edilmi~tir.

Prof. Dr. Nevin GUNGOR ERGAN (Ba~kan)

Yrd. Doy. Dr. Niliifer OZCAN DEMiR (Daru~man)

~jS~

tJ~~

Yrd. Doy. Dr. Serdar SAGLAM

Yrd. Doy. Dr.-Birsen ~AHiN

~

Yrd. Doy. Dr. Erdal AKSOY

Yukandaki irnzalann adl geyen ogretim iiyelerine ait oldugunu onaylanm.

Prof. Dr. irfan C;akm Enstitii Miidiirii

Hazlrladlglm tezin tamamen kendi c;ah~mam oldugunu ve her ahntlya kaynak gosterdigimi taahhiit eder, tezimin kaglt ve elektronik kopyalanmn Hacettepe Universitesi Sosyal Bilimler Enstitiisii ar~ivinde a~aglda belirttigim ko~ullarda saklanmasma izin verdigimi onaylanm:

[J Jezimin tamaml her yerden eri~ime ac;lIabilir.

<iii'Tezim sadece Hacettepe Universitesi yerle~kelerinden eri~ime ac;lIabilir.

[J Tezimin yll siireyle eri~ime ac;lImasml istemiyorum. Bu siirenin sonunda uzatma ic;in b~vuruda bulunmadlglm takdirde, tezimin tamaml her yerden eri~ime ac;lIabilir.

09.06.2009

Zeynep Alpaslan

TEŞEKKÜR

Çalışmanın başlangıcından son aşamasına kadar bana her konuda, her şekilde destek olan tüm değerli bölüm hocalarıma, özellikle bana ve çalışmama olan inancından ve güveninden dolayı danışmanım Sayın Yrd. Doç. Dr. Nilüfer ÖZCAN DEMİR’e ve çalışmaya dair tüm soru ve sorunlarım konusunda benden yardımını esirgemeyen Sayın Yrd. Doç. Dr. Birsen ŞAHİN’e içten teşekkürlerimi sunarım.

Çalışma süresince bana her konuda ve her şekilde yardımcı olan aileme ve dostlarıma katkılarından dolayı teşekkür ederim.

Tezin uygulama alanı olarak belirlenen Ankara Yenimahalle ilçesine bağlı Çayyolu Semtinden, kendilerine ulaşılan ve bir kısmı araştırmaya katılan, bir kısmı katılmayan, bir kısmı önce katılıp sonra çekilen ancak istisnasız tamamı çalışmaya çok olumlu yaklaşan semt sakinlerine teşekkür ederim.

ÖZET

ALPASLAN, Zeynep. 15 Dakikalığına Şöhret: Bir Ön Bölge – Arka Bölge İnceleme Çalışması, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2009.

Çalışmanın amacı, Ankara ili Yenimahalle ilçesine bağlı Çayyolu semtinde yaşayanlar arasından, Çayyolu köyünden başlayan ve Ata Park’ta sonlanan çizgisel alanda, kota örneklemesi ile seçilmiş örneklemin yaş ve cinsiyetlerine bağlı olarak sergiledikleri performanslarının, kameralı / kamerasız ortamda karşılaştırmalı olarak incelenmesini yapmaktır. Araştırmanın teorik çerçevesi Erving Goffman’ın Dramaturjik Eylem Kuramı’nın temel tanımlamaları ve terminolojisi ile, tanımlanmış Beden Dili Değişkenleri kullanarak olusturulmuştur. Bu çerçevede, beşer dakikası kamera önünde olacak şekilde onbeşer dakikalik görüşmeler yapılmış, bu görüşmelerde nitel yöntemlerle gözlemlenen beden dili değişkenleri değişiklikleri nicel verilere çevrilerek yaş ve cinsiyete bağlı olarak karışlaştırılarak incelenmiştir. Araştırma sonucunda, sürecine kameralı mülakat dahil olan bir sosyal araştırmada katılım ve performans incelemeleri yapılmış, çekimler ve çalışma sonuçları kullanılarak kısa film bir belgesel hazırlanmıştır.

Anahtar Sözcükler

Sosyal Psikoloji, Kameralı Mülakat, Beden Dili, Erving Goffman, Performans, Ön Bölge – Arka Bölge.

ABSTRACT

ALPASLAN, Zeynep. 15 Minutes of Fame: A Front Stage – Back Stage Examination Study, Master Thesis, Ankara, 2009.

This study aims at a comparison of performance of randomly selected subjects, picked from a linear communal population running from Çayyolu Village to Ata Park, as they would express themselves in front of a camera and in its absence. Finer variations in performances of subjects, depending on variations in their ages and genders are examined. The study is conducted on the basis of Erving Goffman’s Dramaturgy, as well as Body Language Variables and associated terminology proposed therein.

Interviews of fifteen minutes duration, of which a five minutes performance of each willing subject was recorded with a camera, was carried out where body language signals were observed through qualitative methods and then translated / transferred into quantitative data to allow a comparison between responses of varied age and gender groups. Also included in the study is a short documentary film to reflect the studied camera performances of each fully participating subject.

Key Words

Social Psychology, Interview, Body Language, Erving Goffman, Performance, Front Stage – Back Stage.

İÇİNDEKİLER

KABUL ve ONAY...i

BİLDİRİM...ii

TEŞEKKÜR...iii

ÖZET...iv

ABSTRACT...v

İÇİNDEKİLER...vi

TABLO LİSTESİ...ix

GİRİŞ...1

1. BÖLÜM: ARAŞTIRMANIN KAPSAMI ve YÖNTEMİ...5

1.1. KONU, AMAÇ ve ÖNEM...5

1.2. YÖNTEM...6

1.2.1. Hipotezler...7

1.2.2. Soru Cümleleri...7

1.2.3. Evren ve Örneklem...7

1.2.4. Veri Toplama Teknikleri...8

1.2.5. Veri Analizi Teknikleri...11

1.2.6. Kullanılan Temel Araçlar...12

1.2.6.1. Gözlemcinin Kendisi...12

1.2.6.2. Görüşme Soruları...13

1.2.6.3. Yaka Kartı...14

1.2.6.4. Kamera...15

2. BÖLÜM: ARAŞTIRMANIN KURAMSAL ve KAVRAMSAL ÇERÇEVESİ...16

2.1. Goffman’ın Dramaturjik Eylem Kuramı...16

2.2. Operasyonel Tanımlar...20

2.2.1. Ön Sahne...20

2.2.2. Arka Sahne...21

2.2.3. Etkileşim...21

2.2.4. Performans...21

2.2.5. Katılımcı...21

2.2.6. Görüşme...21

2.2.7. Sohbet...21

2.2.8. Olumlu ...21

2.2.9. Olumsuz...21

2.2.10. Ev Kurucu...21

2.2.11. Aile...22

2.2.12. Eş...22

2.3. Beden Dili ve Değişkenleri...22

2.3.1. Değişkenlerin Tanımlanması...25

2.3.1.1. Bölge I – Baş ve Yüz Bölgesi...25

2.3.1.2. Bölge I Kısım A – Göz...27

2.3.1.3. Bölge I Kısım B – Ağız...28

2.3.1.4. Bölge II – Beden Bölgesi...29

2.3.1.5. Bölge II Kısım A – Eller ve Kollar...30

2.3.1.6. Savunma ve Üşümek...32

2.3.1.7. Bölge II Kısım B – Bacaklar ve Oturma...33

3.BÖLÜM: ARAŞTIRMANIN VERİLERİNİN ANALİZİ ve DEĞERLENDİRMESİ...35

3.1. BETİMSEL VERİ ANALİZİ ve DEĞERLENDİRMESİ...35

3.1.1. Çekilenlerin Demografik Özellikleri...35

3.1.2. Katılımcıların Demografik Özellikleri ...40

3.1.2.1. Katılımcıların Cinsiyete Göre Demografik Özellikleri...40

3.1.2.2. Katılımcıların Yaşa Göre Demografik Özellikleri...46

3.2. AÇIKLAYICI VERİ ANALİZİ ve DEĞERLENDİRMESİ...55

3.2.1. Katılımcıların Görüşme Performansları...55

3.2.1.1. Görüşmeye İlişkin Verilerin Analizi...55

3.2.1.2. Görüşme Değerlendirmeleri ...89

3.2.2. Katılımcıların Sohbet Performansları...90

3.2.2.1. Sohbete İlişkin Verilerin Analizi...90

3.2.2.2. Sohbet Değerlendirmeleri...124

3.2.3. Katılımcıların Görüşme ve Sohbet Performansları Karşılaştırılması...126

4. BÖLÜM: SONUÇ...184

4.1. BETIMSEL SONUÇ...186

4.2. AÇIKLAYICI SONUÇ...188

4.2.1. Çekilenlere İlişkin Açıklayıcı Sonuç...188

4.2.2. Katılımcılara İlişkin Açıklayıcı Sonuç...190

KAYNAKÇA...192

EK1: Çekilenlerin Anahtar Tablosu...195

EK2: Katılımcıların Anahtar Tablosu ...196

EK3: Kısa Film Belgesel CD’si...198

TABLOLAR LİSTESİ

1. TABLO: Örneklem Şeması...8

2. TABLO: Çalışmanın Uygulama Biçimi ve Aşamaları...9

3. TABLO: Çekilenlerin Yaş Dağılımı...35

4. TABLO: Çekilenlerin Cinsiyet Dağılımı...36

5. TABLO: Çekilenlerin Eğitim Dağılımı...37

6. TABLO: Çekilenlerin Çalışma Dağılımı...37

7. TABLO: Çekilenlerin Mülkiyet Dağılımı...38

8. TABLO: Çekilenlerin Medeni Durum Dağılımı...38

9. TABLO: Çekilenlerin Hane İçindekiler Dağılımı...39

10. TABLO: Katılımcıların Yaş ve Cinsiyet Dağılımı...40

11. TABLO: Katılımcıların Cinsiyet ve Mezuniyete Göre Dağılımı...40

12. TABLO: Katılımcıların Cinsiyet ve İşe Göre Dağılımı...41

13. TABLO: Katılımcıların Cinsiyet, Mezuniyet ve İşe Göre Dağılımı...42

14. TABLO: Katılımcıların Cinsiyet ve Mülkiyete Göre Dağılımı...42

15. TABLO: Katılımcıların Cinsiyet ve Medeni Duruma Göre Dağılımı...43

16. TABLO: Katılımcıların Cinsiyet Mezuniyet ve Medeni Duruma Göre Dağılımı...43

17. TABLO: Katılımcıların Cinsiyet ve Hane İçinde Birlikte Yaşadıkları Kişilere Göre Dağılımı...44

18. TABLO: Katılımcıların Cinsiyet, Mezuniyet ve Hane İçinde Birlikte Yaşadıkları Kişilere Göre Dağılımı...44

19. TABLO: Katılımcı Cinsiyet, Medeni Durum ve Hane İçinde Birlikte Yaşadıkları Kişilere Göre Dağılımı...45

20. TABLO: Katılımcıların Yaş ve Mezuniyete Göre Dağılımı...46

21. TABLO: Katılımcıların Yaş ve İşe Göre Dağılımı...47

22. TABLO: Katılımcıların Yaş, Mezuniyet ve İşe Göre Dağılımı...48

23. TABLO: Katılımcıların Yaş ve Mülkiyete Göre Dağılımı...49

24. TABLO: Katılımcıların Yaş ve Medeni Duruma Göre Dağılımı...50 25. TABLO: Katılımcıların Yaş, Mezuniyet ve Medeni Duruma Göre

Dağılımı...51 26. TABLO: Katılımcıların Yaş ve Hane İçinde Birlikte Yaşadıkları

Kişilere Göre Dağılımı...52 27. TABLO: Katılımcıların Yaş, Mezuniyet ve Hane İçinde Birlikte

Yaşadıkları Kişilere Göre Dağılımı...53 28. TABLO: Katılımcı Yaş, Medeni Durum ve Hane İçinde Birlikte

Yaşadıkları Kişilere Göre Dağılımı...54 29. TABLO: Görüşmede Katılımcıların Cinsiyet ve Yaşa Göre Bölge I’de

Yatay Eksende Hareket Dağılımı...56 30. TABLO: Görüşmede Katılımcıların Cinsiyet ve Yaşa Göre Bölge I’de

Yatay Eksende Hareket Yönü Dağılımı...58 31. TABLO: Görüşmede Katılımcıların Cinsiyet ve Yaşa Göre Bölge I’de

İfade Dağılımı...60 32. TABLO: Görüşmede Katılımcıların Cinsiyet ve Yaşa Göre Bölge I

Kısım A’da Temas Dağılımı...62 33. TABLO: Görüşmede Katılımcıların Cinsiyet ve Yaşa Göre Bölge I

Kısım B’de Dudak Isırma Dağılımı...64 34. TABLO: Görüşmede Katılımcıların Cinsiyet ve Yaşa Göre Bölge I

Kısım B’de Ses Düzeyi Dağılımı...66 35. TABLO: Görüşmede Katılımcıların Cinsiyet ve Yaşa Göre Bölge I

Kısım B’de Konuşma Akıcılığı Dağılımı...68 36. TABLO: Görüşmede Katılımcıların Cinsiyet ve Yaşa Göre Bölge I

Kısım B’de Konuşma Rahatlığı Dağılımı...70 37. TABLO: Görüşmede Katılımcıların Cinsiyet ve Yaşa Göre Bölge II’de

Merkezi Dağılımı...72 38. TABLO: Görüşmede Katılımcıların Cinsiyet ve Yaşa Göre Bölge II’ de

Duruşu Dağılımı...74 39. TABLO: Görüşmede Katılımcıların Cinsiyet ve Yaşa Göre Bölge II

Kısım A’da Ellerde Görünürlük Dağılımı...76 40. TABLO: Görüşmede Katılımcıların Cinsiyet ve Yaşa Göre Bölge II

Kısım A’da Ellerde Hareket Dağılımı...78 41. TABLO: Görüşmede Katılımcıların Cinsiyet ve Yaşa Göre Bölge II

Kısım A’da Kollarda Hareket Dağılımı...80 42. TABLO: Görüşmede Katılımcıların Cinsiyet ve Yaşa Göre Bölge II

Kısım B’de Duruş Dağılımı...82 43. TABLO: Görüşmede Katılımcıların Cinsiyet ve Yaşa Göre Bölge II

Kısım B’de Kaplanan Alan Dağılımı...84 44. TABLO: Görüşmede Katılımcıların Cinsiyet ve Yaşa Göre Bölge II

Kısım B’de Rahatlık Dağılımı...86 45. TABLO: Görüşmede Katılımcıların Cinsiyet ve Yaşa Göre Bölge II

Kısım B’de Ayak Yönü Dağılımı...88 46. TABLO: Sohbette Katılımcıların Cinsiyet ve Yaşa Göre Bölge I’de

Yatay Eksende Hareket Dağılımı...91 47. TABLO: Sohbette Katılımcıların Cinsiyet ve Yaşa Göre Bölge I’de

Yatay Eksende Hareket Yönü Dağılımı...93 48. TABLO: Sohbette Katılımcıların Cinsiyet ve Yaşa Göre Bölge I’de

İfade Dağılımı...95 49. TABLO: Sohbette Katılımcıların Cinsiyet ve Yaşa Göre Bölge I

Kısım A’da Temas Dağılımı...97 50. TABLO: Sohbette Katılımcıların Cinsiyet ve Yaşa Göre Bölge I

Kısım B’de Dudak Isırma Dağılımı...99 51. TABLO: Sohbette Katılımcıların Bölge I Kısım B’de Ses Düzeyi,

Cinsiyet ve Yaşa Göre Dağılımı...101 52. TABLO: Sohbette Katılımcıların Cinsiyet ve Yaşa Göre Bölge I

Kısım B’de Konuşma Akıcılığı Dağılımı...103 53. TABLO: Sohbette Katılımcıların Cinsiyet ve Yaşa Göre Bölge I

Kısım B’de Konuşma Rahatlığı Dağılımı...105 54. TABLO: Sohbette Katılımcıların Cinsiyet ve Yaşa Göre Bölge II’de

Merkezi Dağılımı...107 55. TABLO: Sohbette Katılımcıların Cinsiyet ve Yaşa Göre Bölge II’de

Duruşu Dağılımı...109 56. TABLO: Sohbette Katılımcıların Cinsiyet ve Yaşa Göre Bölge II

Kısım A’da Ellerde Görünürlük Dağılımı...111 57. TABLO: Sohbette Katılımcıların Cinsiyet ve Yaşa Göre Bölge II

Kısım A’da Ellerde Hareket Dağılımı...113 58. TABLO: Sohbette Katılımcıların Cinsiyet ve Yaşa Göre Bölge II

Kısım A’da Kollarda Hareket Dağılımı...115 59. TABLO: Sohbette Katılımcıların Cinsiyet ve Yaşa Göre Bölge II

Kısım B’de Duruş Dağılımı...117 60. TABLO: Sohbette Katılımcıların Cinsiyet ve Yaşa Göre Bölge II

Kısım B’de Kaplanan Alan Dağılımı...119 61. TABLO: Sohbette Katılımcıların Cinsiyet ve Yaşa Göre Bölge II

Kısım B’de Rahatlık Dağılımı...121 62. TABLO: Sohbette Katılımcıların Cinsiyet ve Yaşa Göre Bölge II

Kısım B’de Ayak Yönü Dağılımı...123 63. TABLO: Katılımcıların Bölge I’de Yatay Eksende Hareketinin

Görüşme Sohbet Karşılaştırması...126-128 64. TABLO: Katılımcıların Bölge I’de Yatay Eksende Hareket Yönünün

Görüşme Sohbet Karşılaştırması...129-131 65. TABLO: Katılımcıların Bölge I’de İfadenin Görüşme Sohbet

Karşılaştırması...132-134 66. TABLO: Katılımcıların Bölge I Kısım A’da Temasın Görüşme

Sohbet Karşılaştırması...135-137 67. TABLO: Katılımcıların Bölge I Kısım B’de Dudak Isırmanın Görüşme

Sohbet Karşılaştırması...138-140 68. TABLO: Katılımcıların Bölge I Kısım B’de Ses Düzeyinin Görüşme

Sohbet Karşılaştırması...141-143 69. TABLO: Katılımcıların Bölge I Kısım B’de Konuşma Akıcılığının

Görüşme Sohbet Karşılaştırması...144-146 70. TABLO: Katılımcıların Bölge I Kısım B’de Konuşma Rahatlığının

Görüşme Sohbet Karşılaştırması...147-149 71. TABLO: Katılımcıların Bölge II’de Merkezinin Görüşme Sohbet

Karşılaştırması...150-152 72. TABLO: Katılımcıların Bölge II’ de Duruşunun Görüşme Sohbet

Karşılaştırması...154-156 73. TABLO: Katılımcıların Bölge II Kısım A’da Ellerde Görünürlüğün

Görüşme Sohbet Karşılaştırması...157-158 74. TABLO: Katılımcıların Bölge II Kısım A’da Ellerdeki Hareketin

Görüşme Sohbet Karşılaştırması...160-162 75. TABLO: Katılımcıların Bölge II Kısım A’da Kollardaki Hareketin

Görüşme Sohbet Karşılaştırması...165-167 76. TABLO: Katılımcıların Bölge II Kısım B’de Duruş Görüşme

Sohbet Karşılaştırması...169-170 77. TABLO: Katılımcıların Bölge II Kısım B’de Kaplanan Alanın

Görüşme Sohbet Karşılaştırması...172-174 78. TABLO: Katılımcıların Bölge II Kısım B’de Rahatlık Görüşme

Sohbet Karşılaştırması...176-178 79. TABLO: Katılımcıların Bölge II Kısım B’de Ayak Yönü Görüşme

Sohbet Karşılaştırması...179-181 80. TABLO: Katılımcıların Görüşmeden Sohbete Değişen Pozisyon

Karşılaştırması...182-183 81. Çekilenlerin Anahtar Tablosu...195 82. Katılımcıların Anahtar Tablosu...196-197

GİRİŞ

Sosyal bir varlık olan insanın, kişilik ve benlik kavramlarından ayrı olarak mevcut olan kimlikleri aslında bir tanımlama, bir aidiyet kavramı, bir kategorizasyondur. Kişinin farkında olarak kişiliğini bilinçli ve iradeli kararlılıkla dışarı yansıtmasıdır.

Toplumsaldır. Bireyin kendini nasıl algıladığı ve nasıl kabullendiği sonucunda, duygularının ve davranışlarının da buna uygun biçimde yönelişi ile ilgilidir. Kimliği bir bireyin kültürel aynası - yansımasıdır. Sosyalizasyon süreci ve bu süreçte oynanan roller ile bireyin birincil çevresi kimliklerin belirlenmesinde ve seçiminde en etkin faktörlerdir. Birey aynı anda birden çok gruba üye olduğu gibi, bir çok kimliğe de aynı anda sahiptir, ancak bireyin öne çıkan kimliği zamana, mekana ve mevcut şartlara bağlı olarak değişir. (GOFFMAN 1981; 155-156) Kimlik, bireydeki kendini tanıma ve tanıtma ihtiyacı ile ilgilidir ve bu ihtiyacı karşılamak için sosyal bir varlık olan birey ötekilere, yani diğer insanlara ya da Günlük Yaşamda Benliğin Sunumu’nda (The Presentation of Self in Everyday Life) temel olarak davranışı sahne performansı olarak ele alan ve insanların kendilerini toplu içinde gerçekleştirme süreçlerini analiz etmek için bir düşünceler sistemi tamamlayarak, Dramaturjik Eylem Kuramını oluşturan Erving Goffman’nın kullanmayı tercih ettiği şekli ile, sahnelediği performansını izleyecek seyircilere ihtiyaç duyar. Özellikle, yüz yüze etkileşim konusunda çalışmaları olan Goffman’ın dramaturjik fikirleri, bireyin kendisi ile ilgili mümkün olan en iyi izlenimi vermek için Ön ve Arka Sahnesindeki bütün araçları kullandığı, sayısız durumları incelemesine yardımcı olmaktadır.

İnsanların izlendiklerini bildikleri ve bilmedikleri durumlarda sergiledikleri farkları Ön Sahne ve Arka Sahne kavramları ile anlatan Goffman’ın Dramaturjik Eylem Kuramınından yola çıkarak, bu araştırmada sergilenen bu farklara dair bir inceleme çalışması yapılmıştır. Çalışmada gözlemci kota ve rastlantısal örneklemle seçilen insanlara Ön ve Arka Sahnelerine dair sosyolojik bir araştırmaya katılmalarını teklif ederek yaklaşarak onların gözlemci ile Arka Sahnelerini paylaşması beklenmediğinden, gözlemci istediği bilgiye ulaşmak için farklı bir yol aramıştır. Gözlemci aranan bu yolun cevap verebilmesi gereken temel bazı ihtiyaçlar belirlemiştir:

1) Gözlemcinin katılımcıların Ön Sahne performansların gözlemlemesi, performans verilerinin toparlayabilmesi için bu performanslarını sergilenebileceği yapay bir sahneye ihtiyacı vardır.

2) Gözlemcinin katılımcıların Arka Sahne performanslarını gözlemlemesi, performans verilerinin toplayabilmesi için sahnelenen performansın başlayış ve bitişini işaret edebilmeye; yapay sahneyi ortadan kaldırarak katılımcıların Ön Sahneden inip Arka Sahneye geçmelerini sağlayabilmek için söz konusu bu yapay sahnenin kontrolüne ihtiyacı vardır.

Gözlemci, araştırmada yapacağı röportajların bir bölümünde, kamera kullanarak bu temel ihtiyaçları karşılayabileceği düşüncesiyle araştırmanın ana iskeletini kurmuştur.

Çalışmada amaç; odağı katılımcıda olacak şekilde, bir kameranın ortada olduğu süreçte gözlemci, katılımcının asıl Ön Sahne performansını izlemek, kameranın kapatıldığı ve asıl Ön Sahne performansının sona ermesi ile başlayan süreçte ise; (eğer gözlemci katılımcının Ön Sahne performansının tetikleyicisi yabancı radarlarının altına sızmayı başarabilirse) Arka Sahne performansını gözlemlemek, gözlemlerini mesajı ulaştırma kaynaklarında¹ %55’i oranında etkili kabul edilen, beden dilinden faydalanarak, yaş ve cinsiyet karşılaştırması ile incelemektir.

Üzerinde önemle durulması gereken bir nokta, sosyal psikolojik yönü ağırlıklı bir sosyolojik çalışma olan bu araştırmanın hiçbir şekilde Erving Goffman’ın Dramaturjik Eylem Kuramının incelendiği bir çalışma olmamasıdır. Araştırmada bu kuram anlamaya bir yardımcı, keşifsel araç olarak düşünülmelidir. Bu araç ile Goffman tiyatro ve onun terminolojisini kullanarak içinde bulunulan, parçası olunulan, çok yakınında olunduğu için de kimi zaman gözlemlenmekte veya farkında olmakta zorluk çekilen, sosyal dünyaya “değişik gözlerle”² bakılmasına ve bu sayede dışarıdan içeriden görülemeyenleri görme, fark edilemeyenleri etme veya tanımlanamayanları tanımlamak

1Ferris & Mahrebian; “Inference of Attitudes From Nonverbal Commiunication in Two Channels”; The Journal of Counselling Psychology; Cilt 31; 1967; 248-252.

2PLESSNER, H.; With Different Eyes; Phenomenology and Sociology; (ed.) Luckmann, T.; Penguin;

1978; s25-41

için bir fırsat vermektedir. Bu araştırma da bu fırsattan yararlanarak gündelik yaşamın meraklı bir sosyoloğu³ tarafından yapılan bir eğilim incelemesidir.

Ön ve Arka Sahne yaratma sürecinde araç olarak kullanılan ve Ön Sahne sürecinin kaydedilmesine de yarayan kamera, aynı zamanda bu araştırmada sosyolojik bir araştırmada kamera kullanımının etkilerini de gözlemlemek için önemli bir fırsat oluşturmuştur.

Araştırmanın birinci bölümü olan Araştırmanın Kapsamı ve Yöntemi bölümünde; önce araştırmanın konusu, amacı ve önemi, sonra araştırmanın yöntemi açıklanmaktadır.

Araştırmanın yöntemi açıklanırken, araştırmanın hipotezleri, soru cümleleri, evren ve örneklemi sıralanmakta, araştırmanın aşamaları ve bu aşamalarda kullanılan veri toplama ve analiz teknikleri ile Ön ve Arka Sahnelerin oluşturulmasında kullanılan temel araçlar olan gözlemcinin kendisi, görüşme soruları, yaka kartı ve kameralar tanıtılmaktadır.

Araştırmanın ikinci bölümü olan, Araştırmanın Kuramsal ve Kavramsal Çerçevesi bölümünde; önce araştırmanın kuramsal çerçevesi içerisinde Goffman’ın Dramaturjik Eylem Kuramı anlatılmakta, sonra kavramsal çerçeve verilerek operasyonel kavramlar açıklanmakta, beden dili çalışmalarına dair bilgi verilerek, Beden Dili Değişkenleri tek tek tanımlanmaktadır.

Araştırmanın üçüncü bölümü olan Araştırmanın Veri Analizi ve Değerlendirmesi bölümünde; önce araştırmadan çekilenlerin ve katılımcıların genel özellikleri frekans ve çapraz tablolar kullanılarak betimsel olarak analiz edilmekte; sonra katılımcıların görüşme ve sohbet performanslarının değerlendirilmesi yapılarak, bu görüşme ve sohbet performanslarının karşılaştırmalı olarak açıklayıcı analizi yapılmaktadır.

Araştırmanın dördüncü bölümü olan, Sonuç bölümünde; araştırmanın amaçlarına, soru cümlelerine ve hipotezlerine bağlı olarak yapılan incelemeler ve sonuçları ortaya

3 GOFFMAN 1959, 229; Goffman, insanların davet edilmedikleri Arka Sahnelerden sakındıklarını açıklarken istisna olarak gündelik yaşamın meraklı sosyologlarından bahsetmektedir.

konmuştur. Ayrıca bu bölümde sürecine kamera kullanımı dahil olduğunu açıklandıktan sonra araştırmadan çekilme kararı alanlar konusunda bir değerlendirme yapılmıştır.

Araştırmanın ek bölümünde; çekilenlerin ve katılımcıların anahtar tabloları ile birlikte, çalışmanın belgesel CD’si yer almaktadır.

Bu yeni, farklı ve ilham verici olması umulan araştırmanın konusu, Pop Art kültürün ikonu Amerikalı sanatçı Andy Warhol⁴ tarafından, medya ve diğer popüler kültür alanlarında boy gösteren bireylere, atıfta bulunarak söylenmiş ve onların hızla meşhur olup, ilgi odağı haline geldikten kısa bir süre sonra, toplumun kısıtlı ilgisinin sona ermesi ile onlara yöneltilen ilginin bir başka odak bulunup ona kaydırılması süreci ile ilgili meşhur sözü “Herkes 15 dakikalığına şöhret olacak” (“Everyone will be famous for 15 minutes.”) üzerine düşünürken ortaya çıkmış, bu nedenle de araştırmanın başlığında da bu söze atıfta bulunulmuştur. İronik bir biçimde gözlemci, alan araştırması sırasında, katılımcılar ile arasında olan etkileşim sürecini de temelde Warhol’un sözünü ettiği, bu sürece benzetmektedir: Katılımcılar gözlemcinin 15 dakikalığına odağı haline gelmiş ve bu zamanın tükenmesi ile gözlemci başka odaklar bularak ilgisini farklı potansiyel katılımcılara çevirmiştir.

“Çalışma, bulunduracağı olası eksikliklere karşı kendisini, sahip olduğu iyi niyetle savunur.”⁵

4 Gerçek adı ile Andrew Warhola

5 DELLALOĞLU, B. F.; Frankfurt Okulunda Sanat ve Toplum; Bağlam Yayınları; 2003 (sy:13)

1. BÖLÜM: ARAŞTIRMANIN KAPSAMI ve YÖNTEMİ

Bu bölümde, araştırmanın önce konusu, amacı ve önemi, sonra araştırmanın yöntemi açıklanmaktadır. Araştırmanın yöntemi açıklanırken, araştırmanın hipotezleri, soru cümleleri, evren ve örneklemi sıralanmakta, araştırmanın aşamaları ve bu aşamalarda kullanılan veri toplama ve analiz teknikleri ile Ön ve Arka Sahnelerin oluşturulmasında kullanılan temel araçlar olan gözlemcinin kendisi, görüşme soruları, yaka kartı ve kameralar tanıtılmaktadır.

1.1. KONU, AMAÇ ve ÖNEM

Araştırmanın örneklemi Ankara ili Yenimahalle ilçesine bağlı Çayyolu semtinde yaşayanlar arasından, Çayyolu köyünden başlayan ve Ata Park’ta sonlanan çizgisel alanda, kota örneklemesi ile seçilmiştir. Çalışma örneklemin; yaş ve cinsiyetlerine bağlı olarak sergiledikleri performanslarının⁶, kameralı / kamerasız ortamda karşılaştırmalı olarak incelenmesidir. Bu çerçevede elde edilecek sonuçlar, Goffman’ın Ön ve Arka Sahne kavramları bağlamında analiz edilecektir.

Bu araştırmada:

1) Farklı yaş, cinsiyet, sosyo-ekonomik durum ve eğitim düzeyine sahip bireylerin sürecine kameralı mülakat da dahil olan bir sosyal araştırmadaki performansları;

2) Bu tür bir araştırmaya katılmaya onay verenlerin, beşer dakikasını kamera karşısında geçirdikleri on beş dakikalık görüşmeler süresince performansları;

3) Bu performansların katılımcıların, yaş ve cinsiyetlerine göre gruplanarak oluşturduğu bütünler üzerinden incelenmesi;

6 Operasyonel tanımlar için bkz. 2.2. Operasyonel Tanımlar

4) Sonuçlar üzerinden, kısa film bir belgesel hazırlanması amaçlanmaktadır.

Daha önce bu konu üzerinde, bu çerçevede ve bu tezde kullanılması düşünülen metotlar ile benzer hiç bir araştırma yapılmadığının literatür taraması sonucunda ortaya çıkması nedeni ile, çalışmamızın yeni, literatüre bir katkı yapacağı düşünülmektedir.

1.2. YÖNTEM

Sosyoloji de diğer tüm bilimler gibi, her düzeydeki araştırmanın gereksinimi olan bilgilerin ana kaynağını oluşturan gözlemle başlar. Gözlem olayların kendi doğal akışları ve oluşumları içerisinde veya önceden bilinçli olarak hazırlanan koşullar altında sistemli ve amaçlı olarak inceleyerek, bilgi sağlama sürecidir. Kimi olayların ve bu olaylar arasındaki ilişkilerin kendiliğinden belirmeleri çok seyrek ya da nadir olarak ve bu araştırmada olduğu gibi uzun zaman aralıklarını içeren peridolarla gerçekleşebildiğinden, bu olayların ne zaman ortaya çıkacaklarını veya ne kadar sürecekleri belirsiz ve önceden kestirilme olanakları da çok düşük olabileceğinden, gözlemcinin varsayımını belirsiz bir geleceğe ertelemeye veya sınamaktan vazgeçmeye alternatifi deneylemedir. Deneyleme, gözlemciye bağımsız değişkene bilinçli bir şekilde işlerlik kazandırarak, bunu bağımlı değişken üzerindeki etkilerinin incelenmesinde kolaylık sağlayan bir gözlem türüdür. Bu gözlem türünün özü, gözlemcinin yapay olarak tasarlayıp, olaya karıştırdığı bir etmenin, bu araştırmada bu etmen kameradır, etkilerini inceleyerek, toplumsal yaşamı anlamaya çalışmasıdır. Deneylemede yapılan şey, doğal akışa yapay olarak bir etkinin dışarıdan katılması ve sonuçlarının incelenmesidir. Bu araştırmada olduğu gibi gözlemcinin ilgili toplumsal kümenin yaşamına herhangi bir etmeni yapay olarak kattığı deneylemelere etken deneyleme denir. (GÜVEN 2001; 83-85)

Deneyleme ile araştırmada hem nitel, hem nicel araştırma ve analiz tekniklerinden faydalanılmıştır. Soru cümleleri oluşturulurken, katılımcıların Görüşme ve Sohbet⁷ süreçleri gözlemlenirken nitel yöntemden faydalanılmış; nitel yöntemlerle toplanan bu

7 Operasyonel tanımlar için bkz. 2.2. Operasyonel Tanımlar

verilerin analizi ve demografik özellikler hem toplanması, hem de analiz edilmesi süreçlerinde nicel araştırma ve analiz tekniklerinden faydalanılmıştır.

1.2.1. Hipotezler

1) Görüşme ve Sohbet performansları arasındaki fark, yaşa göre değişmektedir.

2) Görüşme ve Sohbet performansları arasındaki fark, cinsiyete göre değişmektedir.

3) Kamera ile görüşmeyi kabul etme durumu, yaşa göre farklılaşmaktadır.

4) Kamera ile görüşmeyi kabul etme durumu, cinsiyete göre farklılaşmaktadır.

1.2.2. Soru Cümleleri

Araştırmanın soru cümleleri gözlem değerlendirmeleri için veri teşkil edecektir.

1) Kimler kameradan çekiniyor?

2) Yaş ile kameradan çekinme arasındaki ilişki nedir?

3) Cinsiyet ile kameradan çekinme arasındaki ilişki nedir?

4) Sosyal bir araştırmada kamera kullanımı, katılımcıların performanslarını nasıl etkiliyor?

5) Yaşa göre kamera kullanımı, performansı nasıl etkiliyor?

6) Cinsiyete göre kamera kullanımı, performansı nasıl etkiliyor?

7) Kamera kullanımı sonrasında devam eden süreçte katılımcıların performansları nasıl değişiyor?

1.2.3. Evren ve Örneklem

Araştırma Ankara ili Yenimahalle ilçesine bağlı, Çayyolu semtinde yaşayanlar arasında, Çayyolu köyünden başlayan ve Ata Park’ta sonlanan çizgisel alanda sürdürülmüştür.

Alan çalışması kota ve rastlantısal örnekleme ile belirlenen ve Örneklem Şeması’nda

gösterilen kontenjanları dolduracak yeterlilikte katılımcı ile 15 dakikalık röportajlar tamamlanıncaya kadar devam etmiştir.

Kota örneklem, niteliksel araştırmalarda kullanılabilen ve görüşülecek kişilerin önceden belirlenen kotalara göre saptanması ilkesine dayanan⁸, belirli özelliklere (bu araştırmada yaş ve cinsiyet) ayrılan kotalara, kaç birey veya birimin yerleştirileceğine önceden karar verilerek, tespit edilen her kota için aynı sayıya dikkat etmenin⁹ gerektiği, daha çok pazar araştırmalarında, medya araştırmalarında ve bu araştırmada olduğu gibi belirli konularda fikir / eğilim tespiti için yapılan araştırmalarda kullanılan bir örneklem türüdür. (KÜMBETOĞLU 2005; 99)

TABLO 1: Örneklem Şeması

Cinsiyeti Yaş Aralığı Kişi Sayısı Çekimli Süre Çekimsiz Süre

K 47 – 60 10 5 dakika 10 dakika

E 47 – 60 10 5 dakika 10 dakika

K 33 – 46 10 5 dakika 10 dakika

E 33 – 46 10 5 dakika 10 dakika

K 19 – 32 10 5 dakika 10 dakika

E 19 – 32 10 5 dakika 10 dakika

60 300 dakika 600 dakika

Araştırmaya baştan katılmayı reddeden kişilerin sayısı göz ardı edilirken, demografik bilgilerini paylaşan, ancak yapılacak 15 dakikalık röportaj sürecinde kamera kullanımı olduğunu öğrendikten sonra çekilme kararı alanlardan toplanan veriler, araştırmanın Sonuç kısmında kullanılmak üzere analiz edilmiştir.

1.2.4. Veri Toplama Teknikleri

8 ARBER, S.; Designing Samples; N. Gilbert (Der.), Researching Social Life, Sage Pub., London; 2001

9 BLACK, T.R.; Understanding Social Science Research; Sage Pub.; London; 2002

Kota ve rastlantısal örnekleme yolu ile seçilen örneklemi oluşturan katılımcılar, doğal olarak gözlemciye ilk etapta Arka Sahnelerini değil, Ön Sahnelerini sunacaktır.

Neticede hem Görüşme, hem Sohbet kısımları ile katılımcılar için bir Ön Sahnedir. Bu durumu değiştirmek amacı ile gözlemci yapay bir başka sahne yaratarak, katılımcıları asıl Ön Sahne performanslarını orada sergilemeye yöneltmeyi; söz konusu yapay sahneyi ortadan kaldırdığında da mümkün olduğunca Arka Sahne performanslarına tanık olabilmeyi ummuştur. Araştırmada kamera kullanılmasının asıl ve temel sebebi de budur. Bu sayede katılımcının, kameraya çekileceğini bildiği Görüşme sürecini, asıl Ön Sahnesi olarak kabul etmesi ve kamera çekimi dışı kalan Sohbet sürecinde gözlemciye Arka Sahnesini gösterebilmesi için ortam sağlanması hedeflenmektedir.

Çayyolunda yaşadığı tespit edilen ve araştırmayı tamamlamayı kabul eden belirlenmiş sayıda katılımcıya ulaşıncaya dek, bir araştırmada kamera ile görüşme fikrine karşı olan yaklaşımları demografik veriler ışığında karşılaştırılmak ve değerlendirilmek amacı ile nicel yöntemden faydalanarak kapalı uçlu sorularla anket uygulanarak cinsiyet ve yaş değişkenleri dışında aşağıda belirtilen soruların yanıtları toplanmıştır.

SORU 3. En son mezun olduğunuz eğitim kurumu?

SORU 4. Ne iş yapıyorsunuz?

SORU 5. Şahsi aylık gelirleriniz kaç TL?

SORU 6. Yaşadığınız evin mülkiyeti kime ait?

SORU 7. Medeni durumunuz nedir?

SORU 8. Yaşadığınız evi kimlerle paylaşıyorsunuz?

Yaşları, cinsiyet bilgileri, eğitim durumları ve aylık sabit gelirlerine dair demografik bilgileri alındıktan sonra, röportaja geçmeden önce, katılımcılara etik anlamda herhangi bir problem ile karşılaşmaktan kaçınmak amacı ile bu aşamanın basamakları açıklanmıştır:

1) Gözlemcinin sorularını sorduğu ve katılımcıların cevap vereceği, 5 dakikalık süreç;

2) Gözlemcinin ilk 5 dakikada sorduğu soruların aynılarını tekrar sorduğu, ancak bu kez katılımcıların kamera karşısında cevap vereceği 5 dakikalık Görüşme süreci;

3) Gözlemci ile katılımcının kamera kapatıldıktan sonra devam eden 5 dakikalık Sohbet süreci olacak şekilde toplam 15 dakikalık bir röportaj.

Görüşmenin basamakları açıklandıktan sonra, devam etme istekleri konusunda olumsuz bir cevap alındığı takdirde, son olarak açık uçlu bir soru ile bu kararlarının nedenini açıklamaları istenmiş ve sonrasında görüşmelerine son verilmiştir. Bu durumda geri çekilen ile ilgili olarak, o ana kadar toplanan veri kendisinin söz konusu aşamaya kadar gönüllü olarak katılması nedeni ile araştırmada sonuç aşamasında kullanılmak üzere analiz edilmiştir.

Araştırmayı tamamlamayı kabul eden 60 kişilik hedef sayıya ulaşıncaya kadar, toplamda 69 kişi ile görüşülmüştür.

Görüşmenin basamakları açıklandıktan sonra, devam etme istekleri konusunda olumlu bir cevap alındığı takdirde, 15 dakikalık röportaja başlanmış, araştırma verileri standartlaştırılmış bir gözlem aracı olan tanımlanmış değişkenlere başvurarak, bilgi sağlama yollarını denetim altına aldığı sistematik gözlem yöntemi kullanılarak, kamera kayıtlarından ve gözlemlerden toplanan nitel verilerinden oluşturulmuştur.

1.2.5. Veri Analizi Teknikleri

Bu araştırmada analiz edilen veriler: demografik verilerin toplanması ve analizi nicel yöntem kullanılarak; Görüşme ve Sohbette toplanan nitel veriler ise kamera kayıtları ve gözlem kullanılarak toplanan nitel verilerin, nicel verilere çevrilerek değerlendirilmesi ile elde edilmiştir.

İlk aşamada demografik biligiler kapalı uçlu sorular kullanılarak toplanmış, sonrasında araştırma açıklanarak devam etme kararı alan katılımcılarla röportaj sürecine başlanmıştır. Görüşme sürecindeki veriler kameraya kaydedilirken, Sohbet sürecinde de

gözlem gerçekleşmiştir. Minimum veri kaybı amacı ile, gözlem notları ve gözlemci değerlendirmeleri her Sohbet süreci sonunda gerçekleştirmiştir.

1.2.6. Kullanılan Temel Araçlar

Ancak ayrıntılar kullanılarak 15 dakikalık bir süreçte katılımcıların istenen biçimde önce bir Ön Sahne performansı sergileyip, daha sonra gözlemciye Arka Sahnelerine dair bir fikir vermelerine izin verecek ölçüde güvenmeleri sağlanabileceği düşünülerek, araştırmanın alan sürecinde ayrıntılara çok önem verilmiş, Ön ve Arka Sahnelerin oluşturulmasında çeşitli araçlar kullanılmıştır.

1.2.6.1. Gözlemcinin Kendisi

Gözlemcinin kendisi, bedeni ve sesi bu araştırmada kullanılan en önemli malzemeler arasındadır. Alan öncesinde beden dili ile ilgili okumalarını tamamlamış olan gözlemci, alana bilimsel olarak hazırlıklı çıkmıştır. Gözlemcinin fiziksel özellikleri, ufak tefek ve kilolu oluşu onu sempatik; yaşından genç gösterisi ve bir öğrenci olarak yaklaşımı ise katılımcıları yardım etmeye daha istekli kılmıştır. Katılımcıların bir çoğu Sohbet sırasında gözlemcinin, röportaj isteğini olumlu karşılayışlarına neden olarak:

a) Gözlemcinin güler yüzünü,

b) Gözlemcinin öğrenci oluşu ve bu röportajlara akademik olarak ihtiyacı oluşunu göstermişlerdir.

Demografik bilgilerin alınışının tamamlanması sonrasında, röportaj sürecini kabul eden katılımcılara süreç anlatılırken, gözlemci aynı zamanda Görüşme sonrası Sohbet için de zemin hazırlamıştır. Bu 5 dakikalık etkileşim sürecinde kendisi ve karşısındaki ile ilgili ortak noktalar veya samimiyet ve aşinalık kurulmasını sağlayabilecek malzeme toplanmıştır. Bu süreç içersinde, sonraki 5 dakikalık kamera çekimli süreçte sorulacak sorular önceden sorularak ve katılımcıların prova yapmasına olanak sağlanarak, hem

katılımcıların gözlemciyi ötekileştirmesine mani olunmuş, aksine aynı tarafta oluş hissi verilmeye çalışılmıştır; hem de yapay bir sahne inşasına ve o sahnede katılımcının sergilemesi beklenen, Ön Sahne performanslarına konsantre olmalarına olanak sağlanmıştır. Görüşme gözlemcinin kamerayı açarak, “Hazır mısınız?” sorusu ile başlamaktadır. Katılımcılar onay verdiği anda çekim başlamıştır ve o 5 dakikalık süreçte gözlemci önceden kamera kapalıyken sorduğu tüm soruları bu kez kısa, anlaşılır ve olabildiğince profesyonel bir biçimde katılımcılara tekrar yöneltmiştir.

Soruların ve sürenin sona ermesi ile teşekkür ederek kamera kapatılmış ve teknik malzemeler katılımcıların gözlerinin önünde kaldırılmış, bu işlemin tamamlanması ile Sohbet başlamıştır. Goffman, kimi zaman kişinin sırf çevresindekilere, onlardan almak istediği belli bir tepkiyi sağlaması muhtemel bir izlenim vermek amacıyla, ince hesaplanmış eylemlerde bulunarak kendini ifade edebileceğini belirtmektedir.

(GOFFMAN 1959; 6-7) Bu bağlamda gözlemci, bu kısımda katılımcının Arka Sahnesini göstermesini sağlamak amacı ile Sohbeti onun belirlediği yönde devam ettirerek elinden geldiğince onu rahatlatmaya ve Görüşmeden farklı olarak sergilediği sembolleri toplamaya çalışmıştır.

1.2.6.2. Görüşme Soruları

Röportaj sırasında sorulan sorular, araştırma açısından veri olarak hiç bir değer taşımayan, doğru veya yanlış cevapları olmayan, tamamen öznel cevapları olan sorulardır. Gözlemci devam eden hayatlarına ve hayallerine dair bu genel soruları önce kamerasız ortamda sorarak katılımcılara heyecanlanmadan ve herhangi bir sürpriz ile karşılaşmadan cevaplarını oluşturmak için fırsat vermekte, sonra diledikleri takdirde kamera karşısında cevaplarında değişiklikler de yapabileceklerini hatırlatarak, Görüşmeye geçmektedir. Sonuçta sorulara verilen cevaplar da, bu cevapların değişmesi veya değişmemesi de araştırma açısından önem taşımamaktadır, çünkü zaten ilk 5 dakikalık süreç araştırmanın ölü sürecidir, gözlemci bu süreci yalnızca sonraki 10 dakikalık süreçten veri toplama amacı ile kullanmaktadır. Araştırma alanında kullanılan tüm malzeme gibi sorular da katılımcıları maniple etmek amacı ile oluşturulmuş sorulardır. Bunlar:

1) İlgi alanlarınız nelerdir?

2) Boş zamanlarınızda neler yapıyorsunuz?

3) Ne işle meşgulsünüz / Ne okuyorsunuz?

4) Hayatınızda hiçbir maddi, manevi veya zamansal engel olmadığını hayal ettiğinizde, nasıl değişirdi her şey; ilgi alanlarınız, bos zaman uğraşlarınız ve iş / okul hayatınız?

Gerçekte bir insanin belki de en özel ve şahsi bilgileri, bu soruların yanıtları üzerinden ulaşılabilecek bilgilerdir. Bir insanın ilgi alanları onun yaşı, cinsiyeti ve yaptığı iş veya okuduğu okuldan bağımsız olarak kendisinin seçtiği, özgür alanlarıdır. Boş zamanlarında yaptığı şeyler, ondan görev veya sorumluluk nedeni ile yapması beklenenlerin dışındaki şeylerdir. Ne iş yaptığı veya ne okuduğu konusundaki soru herkesin bir şekilde yanıt verebileceği bir sorudur. Bu temel sorular kullanılarak gözlemci ile katılımcılar arasında, gözlemcinin aynı soruları yanıtlamaması sebebi ile tek yönlü olan, bir paylaşım kanalı açıldıktan sonra, gözlemci katılımcıların hayallerini sormaktadır. Hayaller insanların en şahsi, en özel, en derin arzularına penceredir ve onların birazının bile paylaşılması, karşısındaki ile paylaşımı yapan arasında bir güven ve bağ gerektirir. Gözlemci bu noktada, Mustafa Kemal Atatürk’ün, şapka devriminden ilham alarak, söz konusu güven ve bağın oluşmasından sonra hayallerini sormak yerine;

önceden hayallerini sorarak bu hayalleri paylaşma sürecinde, katılımcıların güvenini kazanmayı ve etkileşim sürecinde arada oluşan bağın kurulma sürecini hızlandırmayı amaçlamıştır.

1.2.6.3. Yaka Kartı

Goffman’ın, tüm bireylerin kendi yüzlerini kurtarmak için çabalamaları sonucu birbirlerine karşı temel yaklaşımlarının güvensiz olacağı (BLUMBERG & HARE 1988;

35) düşüncesinden yola çıkılarak röportaj amacı ile yaklaşılan tüm olası katılımcılara gözlemci ilk olarak kendini tanıtmış, Hacettepe Üniversitesi Sosyoloji Bölümü’nde

Yüksek Lisans öğrencisi olduğunu ve kendileri ile Tez’i için görüşülmek istendiği açıklamıştır. Açıklamanın vurgulanması ve olası katılımcıların bir kaç dakika öncesine kadar adını bile bilmedikleri gözlemci ile daha rahat iletişim kurabilmeleri için bir yaka kartı hazırlanmış ve tüm alan boyunca bu kart taşınmıştır. Kartın üzerindeki Hacettepe Amblemi ve gözlemcinin adı özellikle büyük yazılarak öne çıkarılmıştır. Burada amaç yapay sahneyi olabildiğince öne çıkarmaktır. Röportaj sürecine katılmaya karar veren katılımcılar ile kamera kapatılıncaya kadar olan süreçte, gözlemci yaka kartını görünür bir biçimde takılı tutmuş ve katılımcının Ön Sahne performansını sergilemesi için kamera ve konuşma tarzı ile yarattığı yapay sahneyi daha da gerçekçi kılmaya çalışmıştır. Kamera çekiminin bitmesi ve Görüşmenin sonlanması ile gözlemci katılımcının açık ve net biçimde görebileceği bir biçimde yaka kartını çıkarmış ve kamera ile birlikte kamera çantasına yerleştirmiştir. Röportajların son 5 dakikalık kısımlarını oluşturan ve katılımcıların Arka Sahnelerini olabildiğince gözlemlenmesinin amaçlandığı Sohbet, bu hareketin tamamlanması ile başlamıştır.

1.2.6.4. Kamera

İdeal olarak büyük, iddialı ve profesyonel bir kamera kullanarak, yaratılması amaçlanmış yapay sahneyi daha da inandırıcı kılınması mümkündür, ancak hem maddi, hem de teknik imkânlar daha küçük ve mütevazı modelleri tercih edilmesini gerektirmiştir. Makinelerden biri AVI formatında çekim yapan Orite DV3020 6in1 Dijital Video Kamera, diğeri MPEG formatında çekim yapan Sony Handycam HDR- HC7 High Definition MiniDV Camcorder’dır. Her iki formatta da montaj yapmak amacı ile hem Windows Movie Maker, hem Sony Vegas programları kullanılmıştır.

2. BÖLÜM: ARAŞTIRMANIN KAVRAMSAL ve KURAMSAL ÇERÇEVESİ

Bu bölümünde, önce araştırmanın kuramsal çerçevesi içerisinde Goffman’ın Dramaturjik Eylem Kuramı anlatılmakta, sonra kavramsal çerçeve verilerek operasyonel kavramlar açıklanmakta, beden dili çalışmalarına dair bilgi verilerek, Beden Dili Değişkenleri tek tek tanımlanmaktadır.

2.1. Goffman’ın Dramaturjik Eylem Kuramı

Gündelik yaşamı ve bunda insan davranışı ile etkileşimi; normal ve anormal arasındaki ilişkiyi gözlemleyen, normali anlamak için anormali inceleyen Goffman’ın Dramaturjik Eylem Kuramından yola çıkarak gerçekleştirilecek bu çalışmada, onun Ön ve Arka Sahne, Performans ve Etkileşim kavramlarından faydalanılacaktır. Çalışmanın teorik zemini ile doğrudan ilgili olarak Goffman’ın Gündelik Yaşamda Benliğin Sunuluşu ( The Presentation of Self in Everyday Life) isimli çalışması bulunmaktadır. İnsanin kendisini anlamasına katkısı büyük olan bu eser, sosyal durumlarda insanların davranışları ve başkalarına nasıl göründükleri konuları ile ilgilenmektedir. Goffman’ın tiyatral performans metaforunu alt yapı olarak kullandığı bu eserinde, bir aktörün izleyicilerine bir karakteri canlandıracağı gibi, her insanın da günlük sosyal etkileşimde kendisini ve aktivitelerini başkalarına sergilediğini, kendisine dair oluşturulan izlenimleri yönlendirmeye ve kontrol etmeye çalıştığını ve performansını olduğu gibi tutabilmek için çeşitli teknikler kullandığını anlatmaktadır. Burada sunulan bu sosyal tekniklerin tartışması, çok sayıda farklı bölgede sosyal gelenekler üzerine gerçekleştirilen ayrıntılı araştırmalar ve gözlemlere dayanmaktadır.

Sosyal dünyayı bir sahne olarak düşünmek Goffman ile başlamış bir akım değildir elbette. “Bütün dünya bir sahnedir.” düşüncesi tiyatronun kendisi kadar eskidir. Eflatun, Philebus’unda “insanların hem komediler, hem de trajediler sahnelediği insan hayatinin büyük sahnesi”nden bahseder. Petronius’un “Tüm dünya bir sahnedir.”i (Totus Mundus

Agit Histriönem) Rönesans’a damgasını vuran ilkelerden biri olmuştur. (BURNS 1972;

Bolum 2) Shakspeare’in Size Nasıl Geliyorsa (As You Like It) oyununda Act II, Sahne VII’sinde ki “Tüm dünya bir sahnedir, üzerindeki tüm erkek ve kadınlar da yalnızca oyuncular…” (All the world’s a stage, and all the men and women mearly players...) repliği bu fikrin tarihin değişik evrelerinde kendini geçerli tuttuğunu bizlere göstermektedir.

Goffman’ı en çok etkileyen isimlerden biri olan Kenneth Bruke, 1945’te ilk kez yayımlanan Grammar of Motives adlı eseri ile Dramatizm adını verdiği ve insan davranışlarını ile sosyal bağlantıları açıklama ve yorumlamayı anlattığı bir şema ortaya koymuştur. Kitabın amacı, sosyal aksiyonun psikolojisini açıklamak veya nedenlerini analiz etmek değil, normal ve alışkanlıklara bağlı olarak davranışları anlamlandırma ve nedenlerine atfettiklerimizi anlamada bir anahtar, bir yol gösterici olmaktır. Henüz Bruke ve onun Dramatist tezinden önce, Marcel Mauss tiyatral analoji ile törenselleri bağlayarak paralel çizgide fikir ortaya koymuştur. Victor Turner ve Levi-Strauss ayrı zamanlarda Mauss’un düşüncesini ödünç alarak ilerletmişlerdir, ancak Goffman’a kadar kimse, tiyatral terminolojiyi sosyal dünyayı anlamak ve açıklamak için benzer boyut ve derinlikte kullanmamıştır.

Goffman’a göre sosyolojinin dili geleneksel olarak organizasyonlar, yapılar, roller ve statüler ile ilgilenir ve insanların başka insanlar ile bir aradayken ki davranışlarını tanımlamak ve açıklamak için yeterli değildir. Etkileşim kavramının bu nedenle “her şey”i kapsadığını ve yüz yüze etkileşim üzerine odaklanmak için gerekli olan analiz ünitelerinin üzerinde fazla durulmadığını belirtmiştir. Bu durumda, sosyolojik yönteme anahtar olan, kurallara ve normatif anlayışlara odaklı kalmayı akılda tutarak, yapısal terimlerden etkileşimsel terimlere bir tercümenin gerektiğini belirtir. Goffman çalışmasının özünde hayatın bir sahne olduğunu iddia etmez, onu anlama ve anlatmak için kullanılan sosyal psikolojik bakış açılarına dramaturjik bakış açısının eklenebileceğini savunur. (GOFFMAN 1959) Goffman’a göre sosyal etkileşimi yöneten kuralları tanımlamak, onun yapısını tanımlamaktır. (BURNS 1992; 112 )

Günümüz sosyologlarının bazılarına göre, Goffman’ın Dramaturjik Eylem Kuramı, bir teori veya çerçeve olmaktan çok, anlamaya bir yardımcı, kesifsel araç olarak düşünülebilir. (BURNS 1992; 112 ) Bu araç ile bize içinde bulunduğumuz, parçası olduğumuz, çok yakınında olduğumuz için de kimi zaman gözlemlemekte veya farkında olmakta zorluk çektiğimiz, sosyal dünya ya değişik gözlerle bakmamıza ve bu sayede dışarıdan içerideyken göremediklerimizi görme, fark edemediklerimizi fark etme veya tanımlayamadıklarımızı tanımlamak için bir fırsat vermektedir.

Goffman, bu değişik gözlerle bakışı sağlamak için tiyatro ve onun terminolojisini kullanmaktadır. Gündelik Yaşamda Benliğin Sunuluşu’nda, temel olarak davranışı sahne performansı olarak ele almış, insanların kendilerini toplum içinde gerçekleştirme süreçlerini analiz etmek için bir düşünceler sistemi tamamlayarak oluşturmuştur.

Metafor kullanımı o denli ileri götürmüştür ki, analojik bir süper yapı kurarak, ortaya kendisinden önce bu şekilde açıklamalar yapmayı deneyenlerin tamamından daha verimli bir çalışma koymuştur. (BURNS 1992; 112 )

Etkileşimi iki insanın karşı karşıya geldiklerinde, birbirlerinin hareketlerine etkileri şeklinde tanımlayan ve onu bir gösteri dünyası olarak gören Goffman, Webster’in dramatik kompozisyon ve sahnede temsil sanatı¹⁰ olarak tanımladığı Dramaturjiyi, toplumsal kuramlarca belirlenmiş bir ürün olarak bireyin, sahnede oyun oynaması olarak tanımlamaktadır. Sosyal ve kişisel ben arasında ortaya çıkan gerilim ve dengesizlik, çalışmasının odak noktasını oluştururken, temel inceleme alanı da bu gerilimin odak noktası olan aktörlerdir. Performans ise, herhangi bir biçimde diğer katılımcıları etkilemeye hizmet eden belirli bir durumda belirli bir katılımcının, aktörün tüm etkinlikleridir.

Goffman’ın bu analojik süper yapısının temelini oluşturan iki anahtar öğe vardır:

a) Performansların sergilendiği seyirciler olmalıdır ve bu seyircilerin rolü önemlidir. (GOFFMAN 1974; 125-127) Seyirciler Goffman’a göre ya aktörlerle birlikte onlar tarafından sergilenen performansa dahil olabilirler; ya da aktörleri

10Webster’s New Collegiate Dictionary, Springfield, Mass.: Merriam,1961, sy:250

ve performanslarını, eleştirme haklarını saklı tutarak izleyebilirler.

(BLUMBERG & HARE 1988; 53) Araştırmada katılımcıların performanslarını doğrudan sergiledikleri seyirciler Görüşmede ikinci türe dahil edilebilecek şekilde kamera ve gözlemci; Sohbette ise birinci türe dahil edilebilecek şekilde yalnızca gözlemcidir. Gözlemcinin kendisinin Ön ve Arka Sahne oluşturulmasında kullanılan temel araçlar arasında sayılmasının temel sebeplerinden biri Goffman’ın öne çıkardığı bu öğedir.

b) Her türlü performans bir Arka Sahneye, hazırlanmak için yer ve zamana, ihtiyaç duyar. Araştırmada röportajın ilk dakikalarında katılımcılara Görüşme sırasında sorulacak soruların önceden sorulmasının sebebi katılımcılara kendilerini ve dolayısı ile ortaya koyacakları performanslarını hazırlamaları için fırsat vermektir. Ancak üzerinde durulması gereken bir nokta, söz konusu bu hazırlık sürecinin gerçekleştiği ilk 5 dakikalık zaman diliminde katılımcının o ana kadar kendisine yabancı olan, henüz aralarında yeterli etkileşim, güven ve bağ kurulmamış gözlemcinin önünde Arka Sahnesini göstermesinin beklenmemesi ve göstermesi için de, gözlemci tarafından, herhangi bir çabanın sergilenmeyişidir. Katılımcının ancak Görüşme bitip Ön Sahne performansı tamamlandıktan sonra gerçekleşen Sohbet sürecinde nispeten aşina, belli bir düzeyde etkileşim, güven ve bağ kurmuş olduğu gözlemciye Arka Sahnesini paylaşmasını sağlamak hedeflenmektedir.

Bireylerin kendilerini ve etkinliklerini günlük hayatlarında nasıl gösterdiklerini inceleyen kuramda; özellikle bireyin, başkalarının kendisi ile ilgili izlenimlerini yöneltme ve kontrol etme şekilleri olan, izlenim yönetimi üzerine odaklanılmıştır.

İzlenim yönetimi insanların başkalarının kendileri hakkındaki izlenimlerini, başka insanlarla bir araya geldiklerinde neyi ortaya döküp neyi gizleyeceklerini seçerek, yönetmeleri veya denetlemeleridir. Buna eklenen iki dramaturjik kavram, performansın gerçekleştiği yerlerdir:

a) Ön Bölge – Sahne: Performansı izleyenlere durumu göreli olarak, sabit ve genel yollarla anlatma fonksiyonu üstlenir. (GOFFMAN 1959; 22) Araştırma

kapsamında bu katılımcının performansını kamera ve gözlemci karşında sergilendiği Görüşme sürecidir.

1) Öngörüş 2) Ortam

3) Kişisel Görüş:

- Tavır: Performansında oynaması beklenen rolü.

- Görünüş: Performansının sosyal statüsü. (GOFFMAN 1959; 24)

Sahnedekiler idealize edilmiş kimlikler taşırlar ve bunu yaparken de kendilerini saklarlar. Goffman’ın aktörleri Ön Sahnede doğaçlama yapmazlar. ( WALLACE &

WOLF 1999; 270)

b) Arka Bölge - Sahne: Aktörlerin gizli, kapalı olan bölgesidir, burada daha rahat davranırlar. ( WALLACE & WOLF 1999; 271) Oyuncu tavırları bırakılır, gerçek karakter ortaya çıkar. (GOFFMAN 1959; 112) Araştırma kapsamında katılımcının gözlemciye etkileşimleri sonucu sergilendiği Sohbet süreci performansıdır.

Goffman’ın dramaturjik fikirleri, bireyin kendisi ile ilgili mümkün olan en iyi izlenimi vermek için Ön ve Arka Sahnesindeki bütün araçları kullandığı sayısız durumları incelemesine yardımcı olmaktadır. Sürekli olarak izlenim yönetimi yaptığını düşündüğü bireylere yönelttiği temel soru şudur: “Biz hepimiz de rol yapan artistler değil miyiz?”.(

WALLACE & WOLF 1999; 273)

2.2. Operasyonel Tanımlar

2.2.1. Ön Sahne: Goffman’ın tanımına sadık kalarak, performansı izleyenlere durumu göreli olarak, sabit ve genel yollarla anlatma fonksiyonu üstlenir. (GOFFMAN 1959;

22)

2.2.2. Arka Sahne: Goffman’ın tanımına sadık kalarak, seyircilerden gizli, kapalı olan bölgedir. Aktörler burada daha rahat davranırlar. (WALLACE & WOLF 1999; 271) Oyuncu tavırları bırakılır, gerçek karakter ortaya çıkar. (GOFFMAN 1959; 112)

2.2.3. Etkileşim: Goffman’ın tanımına sadık kalarak, iki insanın karşı karşıya geldiklerinde birbirlerinin hareketlerine etkileridir. Araştırma kapsamında, bu tanımda söz edilen iki insan gözlemci ve katılımcıdır. (GOFFMAN 1959)

2.2.4. Performans: Goffman’ın tanımına sadık kalarak, herhangi bir biçimde diğer katılımcıları etkilemeye hizmet eden belirli bir durumda belirli bir katılımcının, aktörün tüm etkinlikleridir. (GOFFMAN 1959)

2.2.5. Katılımcı: Araştırmayı tamamlamış 60 kişinin her biri için kullanılmıştır.

2.2.6. Görüşme: Katılımcıların toplamda on beş dakika süren röportajlarının, ikinci beş dakikalık surecini oluşturan ve kamera önünde gerçekleşen kısmıdır. Teorik olarak, Goffman’ın Ön Sahne’sini temsil etmektedir.

2.2.7. Sohbet: Katılımcıların toplamda on beş dakika süren röportajlarının, son beş dakikalık surecini oluşturan ve kamera kapatıldıktan sonra gerçekleşen kısımdır. Teorik olarak Goffman’ın Arka Sahne’sini temsil etmektedir.

2.2.8. Olumlu: İstenen, arzulanan.

2.2.9. Olumsuz: İstenmeyen, arzulanmayan.

2.2.10. Ev Kurucu: Ev Hanımı yerine, cinsiyet farkı gözetmeksizin kullanılmış bir kavramdır.

2.2.11. Aile: İki anlamda kullanılmıştır:

a) Bahsedilen kişinin bekâr olması durumunda: Ana – Baba ve varsa kardeşleri;

b) Bahsedilen kişinin evli veya dul olması durumunda: Çocuğu ile birlikte ya da çocuğunun eşi ve / veya torunları.

2.2.12. Eş: Kişinin resmi nikâhlı karısı veya kocası anlamında değil, birlikte olduğu kişi anlamında (evlilik dışı birlikte yaşama seçimi yapan, ancak bu bilgiyi herhangi bir nedenle gözlemci ile paylaşmak istemeyebilecek katılımcılar göz önüne alınarak) kullanılmıştır.

2.3. Beden Dili ve Değişkenleri

Mesajı ulaştırma kaynakları¹¹ olarak söz %7, kullanılan ses %38 ve beden dili %55 oranında etkili kabul edilmektedir. Bu sebeple yaş ve cinsiyet karşılaştırması ile Ön Sahne - Arka Sahne incelemesi yapılan bu araştırmada söz amaçtan ziyade, beden dili ve sesi inceleyebilmek için araç olarak kullanılmıştır.

Görüşme sürecinde katılımcıların karşısında duran gözlemci, Sohbet sürecinde onlar ile mümkün olduğu ölçüde 90°lik bir açı ile durmaya özen göstermiştir, çünkü bu açı beden dili ile ilgili kaynakların birçoğunda işbirliğini sağlamak amacıyla kurulan bir ilişki içinde en uygun pozisyon olarak belirtilmektedir. Özellikle Baltaş’ın Bedenin Dili:

İletişim Becerilerinizin Anahtarı, Sessiz Diliniz adlı eserinde bu sayede kişinin karşısındakini, çıkarları kendisiyle çelişen biri olarak değil, bir problemi birlikte çözecek kişi olarak algılamasının mümkün olacağı ve bu oturma biçiminde duygular ve davranışlar açısından geniş bir hareket alanı olduğu için konuşan kişiler arasında dostça, rahat bir atmosferin doğmasına yardımcı olacağı belirtilmektedir. ( BALTAŞ 1998;

107)

11 FERRIS & MAHREBIAN; “Inference of Attitudes From Nonverbal Commiunication in Two Channels”; The Journal of Counselling Psychology; Cilt 31; 1967; 248-252.

Katılımcıların Görüşme ve Sohbette sergiledikleri performanslar sırasında beden dillerinde gözle görülebilen fiziksel değişiklikler ortaya çıkmaktadır. Araştırmada gerek kamera çekimi, gerek Görüşme ve Sohbet notları ile toplanan bilgi, bu söz konusu değişiklikleri veri haline getirebilmek ve mikrodan makroya doğru analiz edilebilmek amacı ile elenmiş, sınıflandırılmış ve düzenlenmiş; katagorilenerek tanımlanmış ve analizin iskeleti oluşturulmuştur.

Beden anlatımları ile ilgili bilimsel yaklaşımlar ilk olarak Darwin’in 1872’de yayımlanan İnsan ve Hayvanlarda Duyguların İfadesi (The Expression of the Emotions in Man and Animals) adlı kitabında bulunmaktadır. Darwin’in 1872-1877 yıllarında beden dili konusunda başlattığı çalışmalar günümüze kadar birçok araştırmacı tarafından sürdürülmüştür. Çağdaş araştırma yöntemleri ile yapılan ciddi çalışmaların başında Wolff’un benden hareketleri ile insanın iç dünyasının ilişkileri üzerinde durduğu ve sonuçlarını Jestlerin Psikolojisi (The Psychology of Gestures) adlı eserinde yayımladığı, 1940’lardaki araştırması gelmektedir. (WOLFF 1945) Sonraki yıllarda antropolojik alan araştırmaları yapan Birdwhistell da bu konu üzerinde çalışarak, çeşitli kültürler üzerinde yaptığı araştırmalarda beden dilini ortaya çıkaran ön koşullar üzerinde durmuştur. Araştırmacı kültürler arasındaki beden dilinin de sözel dil gibi farklı olduğu görüşünü savunmuş, çalışmalarında Kinezik (Kinesics) kavramını ortaya çıkararak sonraki yıllarda iletişim 3 sözsüz öğe boyutunda ele alınmasına ön ayak olmuştur:

1) Paralanguage¹² - Proksemik (Dil dışı faktörler); vücudun mekân içindeki konumunun analizidir.

2) Proxemics¹³ - Göstergeler (Bedenin mekândaki konumu); çevredeki toplanan nesnelerle ilgilidir.

3) Kinesics¹⁴- Kinezik (Hareketler); fiziksel hareketlerin anlamının çözülmesi yönetimidir. (BIRDWHISTELL 1955; 1963) Araştırmada veri analizi bu boyut üzerinden ele alınacaktır.

12 İsim babası A.A, Hill

13 İsim babası E. T. Hall.

14 Isim babası R.L. Birdwhistell.

Psiko-Fizyolojik laboratuar araştırmaları deneysel olarak duygusal değişiklik yaratan durumlar ve onlara ilişkin yüz ifadelerinin incelendiği çalışmalardır ve bu konuda çalışanlar yüz ifadeleri ile belirli duygusal yaşantılar arasındaki ilişkileri tanımlamak için yüz kaslarının aktivitesini ölçmüşlerdir. Kas faaliyetlerini kağıda kaydeden EMG¹⁵ cihazı kullanılarak, bu alanda yapılan Araştırmalar 1970’lerde Izard’ın The Face of Emotion çalışması ile başlamıştır. Araştırmada herhangi özel bir durumun hayal edilmesi ile oluşturulan duygunun, yüz kaslarına yansıyan elektrik aktivitesini ölçülmüş, benzer duyguları yasayan deneklerde benzer kas faaliyetleri gözlemlenmiştir.(IZARD 1971)

Ekman, İnsan Yüzündeki Duygu (Emotion in the Human Face) adlı eserinin çalışmalarını ABD, Brezilya, Japonya, Yeni Gine ve Borneo’da sürdürmüştür.

Araştırmasında kendisinin psikolog Friesen ve Tomkins ile birlikte geliştirdiği ve kısaca FAST¹⁶ olarak bilinen yüzdeki duyguları değerlendirme tekniği kullanılmıştır. (EKMAN 1972)

Ülkemizde de beden dili konusunda bilimsel çalışmalar yapılmıştır. Türkiye’de modern psikoloji ve sosyolojinin öncülerinden Mümtaz Turhan, 1938’den başlayarak konuya eğilmiş, 1966 yılına kadar bazı çalışmalar yapmıştır. 1968’de Psikolog Doğan Cüceloğlu yüz ifadelerindeki duygusal anlatımları Türk toplumunun bir kesitinde incelemiş ve Üç Farklı Kültürde Yüz İfadeleri ile Bildirişim adlı eserinde çalışmasını kültürler arası farklılıkların araştırması şeklinde geliştirmiştir. (CÜCELOĞLU 1968;

49-112) 1980’li yıllarda bir süre Türkiye’de yaşamış olan Psikolog Ayhan LeCompte duygusal yüz ifadeleri ve klinik psikoloji konusunda bir çalışma yaparak yüz ifadeleri açısından klinik tanı üzerinde çalışmıştır. (ONER & LE COMPTE 1983)

Hall’a göre beden dili ile ilgili önemli şemalardan biri Çevre Bölge şemasıdır. Bu şemaya göre kişilerin çevre bölgeleri 4 ana bölgeden oluşur:

1) Özel Bölge (Mahrem alan) – 50 cm.’ye kadar olan alan;

2) Kişisel Bölge – 50 ila 120 cm.;

15 Elektromiyografi

16 Facial Affect Scoring Technique

3) Sosyal Bölge – 120 ila 360 cm.;

4) Ortak Bölge – 360 cm. ve sonrası. (HALL 1966; 110 – 120)

Araştırmada gözlemci katılımcıların minimum düzeyde huzursuz olmaları için, kendileri aşmadıkları sürece, mahrem alanlarına girmemiş, röportajları kişisel bölgeleri içinde yürütmüştür.

2.3.1. Değişkenlerin Tanımlanması

Katılımcıların gözlemci ve kamera ile etkileşimi üzerine kurulu araştırmanın Görüşme sürecinde sergiledikleri tekrar eden tanımlanmış hareketler, onların idealize edilmiş kimliklerine; Sohbet sürecinde sergiledikleri tekrar eden tanımlanmış hareketler ise, gerçek karakterlerine dair fikir vermesi amacı ile değerlendirilmiştir. Araştırmanın veri analizi sürecinde katılımcıların beden dillerinde gerçekleşen değişikliklerin tek tek ne anlam ifade ettiği değil, bu değişikliklerde olumlu veya olumsuz olarak aşağıda tanımlanmış davranışların gerçekleşme sıklığını değerlendirilmiştir. Bu kapsam içinde bulunmadığından, örneklem üzerinde gözlemlenmeyen klişelerin tanımlamaları yapılmayacak, Görüşme ve Sohbet süreçlerinde herhangi bir değişim göstermeyen, sabit kalan durumlar ise veri analizine dahil edilmeyecektir.

2.3.1.1. Bölge I – Baş ve Yüz Bölgesi

Baş hareketleri, anlatım jestleri olarak alın ortasından gelip burun ortasından geçerek çeneye gelen bir dikey çizgiyle, kulaklardan gelerek göz altından gecen yatay bir çizgi ekseninde değerlendirilmektedir. Yukardan aşağıya olan dikey çizgi kişinin diğer insanlarla ilgili durumunu yansıtan hareketleri içermektedir. Yatay çizgi üzerindeki hareketlerse kişinin kendisini belirli bir durumdaki yaşantıda algılayışı ve değerlendirişi ile ilgilidir, yani bu hareketler kişinin yaşanan durum ile ilgisini kurup, tepkisini yansıtır; dolayısı ile de gözlemcinin özellikle dikkat ettiği değişkenler arasındadır.

Hem Görüşmede, hem Sohbette basın yatay eksen çevresindeki hareketi: