12 Numaralı Mühimme Zeyli, H. 1117 / m. 1705, inceleme-metin

(1)

T.C.

MARMARA ÜNİVERSİTESİ

TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI ENSTİTÜSÜ

TÜRK TARİHİ ANABİLİM DALI YENİÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI

12 NUMARALI MÜHİMME ZEYLİ (H. 1117 / M. 1705) (İNCELEME-METİN)

YÜKSEK LİSANS TEZİ

AYŞE KAVAK

İSTANBUL 2014

(2)

T.C.

MARMARA ÜNİVERSİTESİ

TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI ENSTİTÜSÜ

TÜRK TARİHİ ANABİLİM DALI YENİÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI

12 NUMARALI MÜHİMME ZEYLİ (H. 1117 / M. 1705) (İNCELEME-METİN)

YÜKSEK LİSANS TEZİ

AYŞE KAVAK

TEZ DANIŞMANI: PROF. DR. ERHAN AFYONCU

İSTANBUL 2014

(3)

(4)

İÇİNDEKİLER

İÇİNDEKİLER ... I ÖNSÖZ ... II ÖZET ... IV ABSTRACT ... V KISALTMALAR ... VI GİRİŞ………...VII ANA HATLARIYLA ŞİKÂYET DEFTERLERİ……….VII

I.BÖLÜM ... 1

12 NUMARALI MÜHİMME ZEYLİ’NİN İNCELENMESİ ... 1

A-ŞEKİL ÖZELLİKLERİ ... 1

1. Defterin Fizîki Durumu ... 1

2. Diplomatik ve Teknik Özellikleri ... 1

3. Tarihler ... 2

4. Dil Özellikleri ... 2

B-MUHTEVA ÖZELLİKLERİ ... 3

1.Alacak-Verecek Hususlarındaki Şikâyetler ... 4

2.Eşkiyalık Sebebiyle Yapılan Şikâyetler ... 5

3. Mülke Haksız Müdahaleler Sebebiyle Şikâyetler ... 6

4.Kanundan Fazla Vergi Talebi Nedeniyle Yapılan Şikâyetler ... 6

5. Tahsil Edilemeyen Vergilerden Dolayı Yapılan Şikâyetler ... 7

6. Vakıflarla ve Zaviyelerle İlgili Şikâyetler ... 7

7. Su İle İlgili Şikâyetler………....8

8. Kıtlık Sebebiyle Buğday Nakline İzin Verilmesi Talebi ... 9

9. Miras Mallarıyla İlgili Şikâyetler ... 9

10. Diğer Konular ... 10

BİBLİYOGRAFYA ... 12

II. BÖLÜM ... 14

A-HÜKÜM ÖZETLERİ ... 14

III. BÖLÜM ... 114

A-METİN TRANSKRİPSİYONU ... 114

EK 12 NUMARALI MÜHİMME ZEYLİ’NİN FOTOĞRAFLARI ... 473

(5)

ÖNSÖZ

Osmanlı Devleti’nin ilk dönemlerinde, merkez teşkilatının en önemli organlarından biri hiç şüphesiz Divan-ı hümayundur. Burada hiçbir ayırıma tabi tutulmadan görüşülen meseleler, karara bağlandıktan ve padişahın onayı alındıktan sonra yine hiçbir ayırıma tabi tutulmadan “Mühimme Defteri” denilen defterlere kaydedilmekteydi.

Mühimme defterlerinin yanı sıra daha sonraları, başka adlar altında defter türleri de görülmeye başlamıştır. Bu defter türlerinin ortaya çıkışı, bürokrasideki gelişmelerin bir sonucudur. Divan-ı hümayunda görüşülen ve karara bağlanan meseleler genel olarak konularına göre farklı defterlere kaydedilmeye başlamıştır. “Şikâyet Defteri” denilen defter türü de bunlardan biridir.

İlk defa 17. yy’da örneklerini görmeye başladığımız bu defterlere kaydedilen konuları, başlıca idarî ve askerî yetkililerle ilgili şikâyetler, asayişle ilgili meseleler, soygunlar, mahkeme kararlarına yapılan itirazlar, borçlarla ilgili şikâyetler, köylünün toprak anlaşmazlıkları, tımarlı sipahinin vergiyi toplayamamasıyla ilgili şikâyetler, esnaf şikâyetleri ve vakıflarla ilgili bazı şikâyetler oluşturmaktaydı. Şikâyet konusu olan bu meseleler, şahsi meselelerdi. Bu defter türü, şüphesiz dönemine ait özellilkle şahıslara ait şikâyet meselelerini anlamada, meselelerin nasıl çözüme kavuşturulduğunu incelemede vazgeçilmez kaynaklardandır. Bu yönleriyle sosyal tarih ve hukuk tarihi çalışmalarının vazgeçilmez kaynakları olarak değerlendirilebilir.

Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Mühimme Zeyli Defterleri grubu 12 numarada kayıtlı olan ve tezimizin konusu olan bu defter de konuları itibariyle “Şikâyet Defteri”

özelliği taşımaktadır. Bu nedenle bu defter “Şikâyet Defteri” kategorisinde ele alınmıştır.

12 Numaralı Mühimme Zeyli’nin incelendiği bu çalışma üç ana bölümden oluşmaktadır: birinci bölümde defterin fiziki ve muhteva bakımından incelenmesi, ikinci bölümde, hükümlerin özetleri, üçüncü bölümde de metnin transkripsiyonu yer almaktadır. Metnin orijinal görüntüleri de ek olarak ilave edilmiştir.

Metnin transkripsoyunu sırasında basit trapskripsyon kuralları uygulanmıştır.

Arapça ve Farça’ya ait uzun sesliler “â”, “î”, “û” şeklinde yazılmıştır. Kelime ortasında ve sonunda bulunan ayn (ﻉ) harfi (ʻ) ile (ﺀ) hemze (’) ile gayn (غ) ve kaf (ق)

(6)

harfi ile biten Türkçe kelimeler “p” harfi ile gösterilmiştir. Metinde, okunmasında emin olunmayan kelimelerin sonuna soru işareti (?) eklenmiştir. Okunamayan kelimeler parantez içinde üç nokta (…) ile gösterilmiştir. Metnin aslında olması gereken hafler veya kelimeler köşeli parantez [] içinde yazılmıştır. Metinde, hasar dolayısıyla mevcut olmayan kısımları işaret etmek için {} işareti kullanılmıştır. Şahıslara ait olarak kullanılan dua cümleleri italik olarak yazılmıştır.

Bu çalışma sırasında benden yardımını esirgemeyen danışman hocam Prof. Dr.

Erhan Afyoncu’ya, metnin kontrolü sırasında yardımlarını gördüğüm Sayın Muhammed Tamimi ve Araştırma Görevlisi Uğur Demir’e, okunamayan kelimeler hususunda yardımını esirgemeyen Prof. Dr. Muzaffer Doğan’a, İngilizce özet konusunda Dr. Fatih Gürcan’a, teknik bazı hususlarda Selahaddin Uygur’a, son olarak her türlü desteklerini daima yanımda hissettiğim aileme sonsuz teşekkür ederim.

Ayşe Kavak İstanbul 2014

(7)

ÖZET

Bu tez çalışması, Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde bulunan 989 numaralı katalogda A.DVNS.MHM.ZYL.d 12 koduyla kayıtlı olan 12 Numaralı Mühimme Zeyli’nin transkripsyon, özet ve değerlendirmesinden oluşturmaktadır. Birinci bölümde şekil ve muhteva olarak metnin incelenmesi, ikinci bölümde, metinde yer alan hükümlerin özetleri, üçüncü bölümde ise metnin transkripsyonu yer almaktadır.

Muhteva olarak metnin incelenmesinden sonra, aslında bu defterin mühimme defterleri serisine değil de şikâyet defterleri serisine kaydedilmesi gerektiği sonucuna varılmıştır. Bu nedenle giriş kısmında ana hatlarıyla şikâyet defterleri hakkında bilgi verilmiştir.

Metinde, başlıca alacak-verecek, eşkiyalık, mülke haksız müdahale, kanundan fazla vergi talebi, tahsil edilemeyen vergiler, vakıf ve zaviyeler, miras malları ve su ile ilgili birtakım meseleler şikâyet konusu olmuştur.

Anahtar kelimeler: Mühimme, şikâyet defteri, alacak-verecek meseleleri, eşkıyalık, mülke haksız müdahale, kanundan fazla vergi talebi, tahsil edilemeyen vergiler, vakıf, zaviye, miras malları, su.

(8)

ABSTRACT

The thezis consist of the transciription, the summary and the evaluation of the Muhimme Zeyli 12, which in the Ottoman Archives and registered in the catalog numbered 989 and coded A.DVNS.MHM.ZYL.d 12. The first chapter includes the study which form and content of the registry. The second chapter includes the summaries of the ordinances and the third chapter had been allocated for transcription.

After the examination of the text, we reached to the conclusion that the registry should be classified as a complaint registry (şikâyet defteri) instead of muhimme zeyli.

Due to this reason, in the introduction section, some information has been given about complaint registry (şikâyet defteri).

In primary text refers mainly to debits credits, thuggery, intrusion to freehold, demand for taxes rather than law, the taxes were uncollected, waqfs and small dervish lodges, inherited goods and water.

Key words: Muhimme, Şikayet, the issue of the debits and credits, thuggery, intrusion to freehold, demand the tax rather than law, the taxes uncollected, waqfs and small dervish lodges, inherited goods, water.

(9)

KISALTMALAR a.g.e adı geçen eser

a.g.m adı geçen makale bkz. Bakınız

B Receb

Ca Cemâyizelevvel C Cemâziyelâhir hk. hüküm N Ramazan S Safer H Hicri M Miladi s. sayfa

TALİD Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi

(10)

GİRİŞ

ANA HATLARIYLA ŞİKÂYET DEFTERLERİ

Divan-ı hümayunda muhtelif işler hakkında bir hayli defter tutulmaktaydı.

Bunların içinde en önemlilerinden birisi şüphesiz mühimme defterleridir¹ 17. yy’a gelindiğinde, mühimme defterleri’nin yanı sıra başka defter serileri de ortaya çıkmaya başlamıştır. Şikâyet defterleri, ahkâm defterleri, nâme defterleri ve daha sonraları da nişan defterleri bu serilerdendir. ²

Şikâyet defterleri,³ adından da anlaşılacağı üzere, şikâyetler üzerine yazılan padişah hükümlerini içerir. Mühimmelerin çok çeşitli hükümleri içermesine karşılık şikâyet defterleri özel bir kısım buyrukları içine alır. “Ahkâm-ı Şikâyât” kayıtlarından meydana gelen bu defterlerde, şikâyet yapanlar şöyle sınıflandırılabilir: “Kaza-i mezbur ahalisi gelüp…”, “Dergah-ı muallama mektup gönderüp kaza-i mezbura tâbi … vs.

meclis-i şera varup”, “Kaza-i mezbur ahalisi arzıhal gönderüp”, “... kazasında sakin olan

… taifesi arzuhal edüp”, “… sancağının erbab-ı timar fukaraları arzuhal edüp”, “ … vaki … taifesi Dergah-ı muallama arzıhal edüp”, “… nam kimesne arzıhal edüp”, “Sen ki kadısın, Dergah-ı muallama arzıhal edüp”, “Zuamadan … arzuhal edüp”, “… nam hatun gelüp”, “… nam zımmi arzuhal edüp”. ⁴

Askerî, zımmî, Müslüman, bütün reayanın, şikâyet için arz sunma hakkı vardır.

Bütün bir kaza halkını temsil edenler doğrudan doğruya kadıya gidip onun vasıtasıyla arzuhalde bulunabilirler. Ya da bir kazada halkın belli bir kesimi, bir grup esnaf, tüccar vs. başvurabilirler. Halktan bir şahıs da tek başına doğrudan doğruya arzuhalde bulunabilir. Bunun gibi “askerî” sınıftan bir kişi veya grup da şikâyette bulunabilir ve

“arz” sunar. Genellikle askerî, resmî kişilerin dilekçesi için “arz” kelimesi kullanılır.

Reayanın sundukları ise “arzıhal” dir.

Şikâyet konularına gelince, şikâyet için “arz” veya “arzıhal” gönderilmesi, ilgilinin mutlaka bir zararını veya uğradığı bir haksızlığı gidermek için olmalıdır. Zarar gören taraf, bir kişi, bir grup veya bir kurum (vakıf gibi) olabilir. Haksız ve zararlı

1 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin Merkez ve Bahriye Teşkilâtı, Ankara 1948, s.79

2 Halil İnalcık, “Şikâyet Hakkı: Arz-ı hâl ve Arz-ı Mahzarlar”, Osmanlı Araştırmaları VII-VIII, (1988), s. 33-54

3Şikâyet defterleri hakkında yapılan bazı çalışmalar için bkz. Coşkun Üçok, “Türk Hukuk Tarihi Bakımından Devlet Arşivlerinden İstifade İmkânları”, AÜHFD, 8(1-2), 696-702. Erişim: 30 Mayıs 2010, http://auhf.ankara.edu.tr/

dergiler/auhfd-arsiv/AUHF-1951-08-01-02/AUHF-1951-08-01-02-Ucok.pdf, Hans Georg Majer, Das Osmanısche Regısterbuch Der Beschwerden (Şikayet Defteri) Vom Jahre 1675, Wien 1984, Saliha Okur Gümrükçüoğlu, Şikâyet Defterleri Işığında Osmanlı Hukuku Uygulaması (1649-1653), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul 2010, Murat Tuğluca, Osmanlı’da Devlet-Toplum İlişkilerinin Açık Alanı: Şikâyet Mekanizması ve İşleyiş Biçimi (1683-1699), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2010

(11)

durum, eşkiyanın veya memurların soygunculuğu, bir mahkeme kararını tanımama, borcunu ödememe, genellikle kanuna aykırı hareketlerden doğma olabilir. Bir yöre halkının, bir yıkık köprünün tamiri için başvurmaları da aynı kategoriden sayılır.

Köylünün toprak anlaşmazlıkları veya bir tımar-erinin köylüden alamadığı vergiler de bir çeşit şikâyet konusudur. Esnaf, nizamlara aykırı hareket edenleri şikâyette bulunabilir. Bütün bu durumlarda söz konusu olan şey özel zararlardır. Kamu zararları değildir. Kamuya ait işler, Mühimme defterlerinde kayıtlı hükümlerle karşılanır. ⁵

Hukukî şikâyetlerde, çok defa arz yapan daha önce müftüden bir fetva alarak, haklılığını itiraz götürmez bir biçimde desteklemeye çalışır. Kadı mektubu veya arz ile bildirilen şikâyetler de kadının desteğini taşımaktadır. Böylece başlıca şikâyet konularını şu başlıklarda toplayabiliriz:

1-Kadının verdiği hükmü veya hücceti tanımayan ve gereğini yerine getirmeyenlere karşı şikâyetler: Hükümlerin çoğu, kişiler arasında hak davalarıdır. Hüküm, genellikle hakkın ortaya çıkması için, şeriat ve kanuna göre iddanın mahkemece görülmesine dair padişah emrinden ibarettir.

2-Askerî sınıftan olanların, kanun dışı, reayadan eşya ve para almalarının önlenmesi, hükümetin en ziyade dikkat ettiği durumlardan olup genel adâletnâmelerin konusudur.

Bununla beraber bu gibi durumlar, özel şikâyet konusu da olabilir.

3-Kanuna aykırı olarak alınan vergilerden halkın şikâyetleri.

4-Vakıflarla ilgili bazı meseleler: mahallî otoritelerin vakıfların serbestiyetlerine müdahale etmeleri, vakıf reayasından vergi talebinde bulunmaları vs.

5-İltizam konusu olan haklar.

6-Reayadan kişilerle resmî kişiler arasında sorunlar .⁶

Şikâyet defterlerine ait ilk defterin tarihinin H. 1059/M.1649 olduğu genel olarak kabul görülmüştür.⁷ Fakat bu kabulün sorgulanmadan yapılan bir kabul olduğunu Fericun Emecen, yazdığı bir makalesinde dile getirmiştir. Özetle Emecen makalesinde,

“Arşivdeki tasnife dayalı olarak mühimme ve şikâyet defteri ayırımı yapmanın -en azından 17. yy’ın ilk çeyreği için- oldukça müşkil olduğunu, hemen hemen bütün ilgili çalışmalarda, katalog ve rehberdeki tasnifin esas alınırak şikâyet defterlerinin

5

(12)

1059/1649’da başladığı bilgisinin hiç sorgulanmadan genel kabul gördüğünü, aslında bu konunun en belirleyici unsurunun defterlerin başındaki ilgili büroca konulan ayırt edici başlıklar olduğunu” belirtmiştir. Ayrıca “kuyûd-ı ahkâm-ı şikâyet ” ibaresini taşıyan görebildiğimiz en erken tarihli defterin arşivdeki “Atik Şikâyet Defterleri”

tasnifinde değil, “Mühimme Defterleri” tasnifinde olduğunu da ifade etmiştir. Bu defterin 1069-1071/1658-1660 yıllarına ait kayıtları ihtiva eden 92 numaralı Mühimme tasnifinde yer alan defter olduğunu yazmıştır.⁸

Bununla birlikte bu çalışmaya sebep olan 12 Numaralı Mühimme Zeyli’nde olduğu gibi aslında şikâyet defteri olup Mühimme defterleri serisine kaydedilmiş ya da aslında mühimme olup şikâyet defterleri serisine kaydedilmiş defterler de vardır.⁹ Şikâyet defterleri, Babakanlık Osmanlı Arşivi’nde 989 numaralı Divan-ı Hümayun Defterleri Kataloğu’nda A.DVNS.ŞKT.d koduyla kayıtlıdır. Bu katalogda, Atik Şikâyet Defterleri adıyla 1-213 sıra numaralarında kayıtlı 1059-1253/1649-1837 tarihleri arasındaki kayıtları ihtiva eden 213 adet atik, ordu ve rikab şikâyet defteri mevcuttur.¹⁰

Ayrıca, 980 numaralı Bâb-ı Âsafî Defterleri Kataloğu’nda da şikâyet defterleri mevcuttur. Bu katalogda A.DVN.ŞKT.d koduyla 978-1014-A genel sıra numaralarında kayıtlı 910-1234/1504-1819 tarihleri arasındaki kayıtları ihtiva eden birkaç sayfa veya formadan müteşekkil 38 adet şikâyet defteri parçası mevcuttur. ¹¹

Şikâyet defterleri 1742 tarihinden itibaren eyaletlere göre ayrı ayrı defterlere kaydedilmiştir.

8 Feridun Emecen, “Osmanlı Divanının Ana Defter Serileri: Ahkâm-ı Mîrî, Ahkâm-ı Kuyûd-ı Mühimme ve Ahkâm-ı Şikâyet”, TALİD, C III, S 5 (2005), s.107-139,

9 Bu konuda detaylı bilgi için bkz. Emel Soyer, XVI. yy Divan Bürokrasi’sindeki Değişimlerin Bir Örneği Olarak Mühimme Defterleri, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2007, s.84.

Ayrıca bkz: Mesut Demir, 1686-1687 (h. 1097-1098) Tarihli Atik Şikâyet Defteri’nin Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2010. Bu tez de de Şikâyet Defterleri’ne kaydedilmiş olan defterin aslında mühimme defteri olduğu belirtilmektedir.

10

(13)

I. BÖLÜM

12 NUMARALI MÜHİMME ZEYLİ’NİN İNCELENMESİ A-ŞEKİL ÖZELLİKLERİ

1. Defterin Fizîki Durumu

12 Numaralı Mühimme Zeyli, Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nin 989 numaralı katalogunda kayıtlı bulunmaktadır. Defterin sayfaları numaralandırma usûlüne göre yapılmıştır ve toplam 234 sayfadan oluşmaktadır. İlk üç sayfası ve son iki sayfası boştur. Defter, 23x33 cm ebatlarındadır. Eni ciltleri de dâhil 3 cm’dir. Ciltlenmiştir ve cildinin dışı ve içi ebruludur. Sırtı ve kenarları deri kaplamadır, üzerinde “12 Mühimme Zeyli” ve “Köhne 9” ibareleri vardır.

Defterin cildi biraz yıpranmıştır ve kendisi de kuvvetli bir ihtimalle nemden zarar görmüştür. Bu zarardan dolayı her sayfanın sonuna denk gelen hükümlerin ya tamamı ya da bir kısmı etkilenmiştir. Bu nedenle tamir edilmiştir.

Tezim, defterin tamamını kapsamaktadır ve tamamı numaralandırılmış olan 948 adet hükümden oluşmaktadır. Fakat aslında içindeki hükümlerin sayısı daha fazladır.

Zarar, her sayfayı etkilediği için hükümlerin tam sayısını tespit etme imkânı olmamıştır.

Çeviri sırasında nuralanmamış yarım hükümlere de rastladığım için bunları numarasız olarak sadece sayfa numaralarıyla verdim. Özetlerini yaparken yarım olan hükümlerin özetlerini mesele tam anlaşılamadığı için “hüküm eksik” diye yazdım.

Hükümler genelde sık yazılmıştır. Defterin alt kısımlarında bazen yanlamasına ve daha küçük yazıyla ve daha sıkışık yazılmış olan hükümler de vardır. Defterde 325, 427, 700, 772 numaralı hükümler eksik bırakılmıştır.

2. Diplomatik ve Teknik Özellikleri

12 Numaralı Mühimme Zeyli, muhteva bakımından şikâyet defteri özelliği göstermektedir. Hangi yönlerden şikâyet defteri özelliği gösterdiği hususu muhteva özellikleri kısmında ele alınacaktır. Şekil itibariyle, dönemine ait olan mühimme defterlerine benzemektedir. Dikdörtgene yakın kare şeklindedir.

Hükümlerin tamamında gönderilen kişiye bir hitap kısmı bulunmaktadır.

“…kadısına hüküm ki”, “… monlasına hüküm ki” , “mütesillimine hüküm ki”, “naibine hüküm ki” “sancağı beyine hüküm ki”, “ valisine hüküm ki”, “paşasına hüküm ki”,

“serdarına hüküm ki” gibi hitaplar vardır. Hükümlerde hükmün gönderildiği yer adı ve

(14)

cümleleri de vardır. Fakat bazı hükümlerde gönderilen kişinin ünvanıyla birlikte isme de yer verildiği görülmektedir. ¹²

Yazı olarak dîvânî yazı türüyle yazılmıştır. Fakat aynı yazı tipine defterin her tarafında rastlanmamaktadır. Yazı karekterleri bazen yer tasarrufu sağlamak maksadıyla küçültülmüştür. Bazı yerlerde de normalden daha büyük karakterle yazılmıştır. Bu nedenle yazı büyüklüğünde bir istikrar görülmemektedir. Bazı yerlerde kalem değişikliği görülmektedir.

3. Tarihler

Defterde tarihler, hükümlerin sol altlarına yazılmıştır. “Fî” ile başlayıp ayın ilk on, orta on ve son on günlük dilimlerinin ifade edildiği, evâil, evâsıt, evhâhir gibi ifadelerden sonra ay rumuzu ve sene yazılmıştır. Bazen “fî” ifadesi de yazılmamıştır.

Sadece bir yerde tam tarih verilmiştir.¹³ Ayın tam adının yazıldığı hükümler de vardır.

Sene yazılırken “1117” şeklinde tam olarak, bazen de “117” şeklinde yazılmıştır.

Görüldüğü gibi tarihlerin yazılmasında tam olarak bir tutarlılık görülmemektedir.

Tarihleri göz önüne alındığında, hükümlerin kronolojik bir sıra takip ettiğini söylemek güçtür. Çünkü ileriki tarihlere ait hükümlerden sonra tekrar daha önceki bir tarihe ait hükmün yazıldığına sık rastlanmaktadır. Deftere ait ilk hüküm Evâsıt-ı Ca 1117, okunabilen son hüküm –defterin 948 nolu hükmünün tarihi eksik olduğu için okunamaktadır- Evâhir-i C 1117 tarihlidir.

Tarihlemede, kronolojiye dikkat edilmemesi, defterin cüzler halinde yazılıp sonradan birleştirilmiş olabileceği ihtimalini göz önüne getirmektedir. Ancak aynı sayfada farklı tarihlere de rastlandığı için bu ihtimal biraz uzak gibi görünmektedir.

4. Dil Özellikleri

12 Numaralı Mühimme Zeyli’nde genellikle sade ve anlaşılabilir bir Türkçe kullanılmıştır. Ancak günümüzde kullanılmayan bazı kelimeler (gelüp, gönderüp, virildüğin vs) kelimeler vardır. Arapça ve Farsça kökenli kelimeler de metinde yer almaktadır. Osmanlı diplomatiğinde karşımıza çokça çıkan, “dergâh-ı mualla, südde-i saadet, divan-ı hümayun, meclis-i şer, hükm-i şerif, fetvâ-yı şerif, hüküm, arzıhal sunup” vs. ifadelere sıkça rastlanmaktadır. Elkablar ve dua cümlelerine yer verilmiştir.

12 Mühimmme Zeyli 12, Hüküm (bundan sonra Mühimme Zeyli 12’de geçen hükümler sadece Hk. şeklinde gösterilecektir) 111,112,114

(15)

Metnin genelinde imlâ birliğinin sağlandığını söyleyebiliriz. Birtakım yazım hataları da metinde mevcuttur.

B-MUHTEVA ÖZELLİKLERİ

H. 1117 / M. 1705 tarihine ait olan defter ait olduğu senenin özellikle Cemaziyelvvel ve Cemaziyelahir aylarına ait olan şikâyet hükümlerinden oluşmaktadır.

Arada farklı aylara ait hükümler de vardır fakat ağırlıklı olarak adlarını zikrettiğimiz bu iki aya aittir.

Mühimme Zeyli 12, muhteva olarak şikâyet defteri özelliği göstermektedir.

Defterin giriş kısmında “Hâzihî kuyûdu müştemiletü alâ ahkâmi’ş-şikâyât…” ibâresi bulunmaktadır. Dönemi itibariyle de artık şikâyet defterlerinin şekillenmeye başladığı bir döneme tesadüf ettiği için mühimme defteri olma ihtimalinin düşük olduğu akla gelmektedir.

Şikâyet defteri olma ihtimâlini, az önce zikrettiğimiz giriş kısmındaki kaydın yanında, muhtevası da desteklemektedir. Çünkü içinde yer alan hükümleri okuduğumuzda meselelerin neredeyse tamamı şahsî olarak şikâyete vesile olan meselelerdir. Burada şikâyette bulunan kişiler, “Tımışvar Kal‘ası’nda vâkı‘ kırk sekiz cemâ‘atin çorbacısı olan Mehmed zîde kadruhû gelüp…”¹⁴ ; “Zikr olunan kazâlarda sakin zimmî reaya tâ’ifesi gelüp…”¹⁵ ; “Hasan nâm kimesne gelüp…”¹⁶; “Ali nâm sipâhî arz-ı hâl ider…”¹⁷; “…nâm karye zimmîleri rikâb-ı hümâyûnuma arz-ı hâl sunup…”¹⁸; “… nâm hâtun gelüp …” vs. şeklinde bir girişle şikâyet meselesine başlanılmaktadır. Bunların yanında bir bölgenin idarecisine veya mütesellimine veya paşasına da gönderilen hükümler vardır. Bunlar da yine o bölgeyle ilgili meselelerdir.

Şikâyet meseleleri anlatıldıktan sonra, mühimmelerde olduğu gibi mesele tekrarlanmadan ve te’kid bölümü olmadan mesele o bölgedeki kadıya, müftüye veya oraya tayin edilen çavuşa havale edilmektedir. Bu hükümler genellikle “mahallinde şer’le görülmek için yazılmıştır”; “şerʻle tevcîh iden hakkı alıvirilmek için yazılmıştır”;

“vech-i meşrûh üzere amel olunmak içün yazılmıştır”; “emr-i şerîf mûcebince yazılmıştır” şeklinde bir ifade ile bitmektedir. Eğer davalar yerinde çözülmediyse veya aynı dava birkaç defa gündeme geldiyse veya yerinde verilen ceza uygulanamadıysa ya

14 Hk:4 vs.

15 Hk:5 vs.

16 Hk:7 vs.

(16)

da cezaya çarptırılan kişi cezasını ödemekte inad ederse vs. o zaman şikâyet meselesi görüşülmek üzere davalılar İstanbul’a yani Divan-ı hümayuna havale edilmektedir. ¹⁹ Hükümler, konusu itibariyle de incelendiğinde şikâyet defteri özelliği göstermektedir. Alacak-verecek meseleleri, bir kişinin tasarrufunda olan tımar veya zeamet toprağına yapılan haksız müdahale, eşkiyalıkla ilgili meseleler -hırsızlık, gasp, adam yaralama ve öldürme gibi- vakıflarla ilgili meseleler, bir bölgede yönetici olan veya idari veya örfi me’mûr olan kişilerin halktan haksız yere para almaları veya haksız para talebiyle halkı rencide etmeleri, bir bölgede vergi toplayan kişilerin toplamaları gereken vergiyi tahsil edememesi gibi hususlar şikâyete konu olmuştur.

12 Numaralı Mühimme Zeyli’nde şikâyete neden olan hususları başlıca şu başlıklar altında zikredebiliriz:

1. Alacak-Verecek Hususlarındaki Şikâyetler

Alacak-verecek hususlarındaki şikâyetler, bir hayli yer tutmaktadır. Bunlar genellikle borç olarak verilen paranın, sâhibine verilmemesi durumunda alacaklı kişilerin yaptığı şikâyetlerdir. Borç olarak, paranın yanında bazen malın da verildiği durumlar vardır²⁰. Borç alan kişi reayadan birisi veya bir devlet görevlisi olabilmektedir. Aynı şekilde borç veren kişi de reayadan biri veya bir görevli olabilmektedir. Ya da her ikisi de devlet görevlisi²¹ veya her ikisi de reayadan kişiler²² olabilmektedir. Borç alınanlar sadece şahıslar değil vakıf gibi bir kurum da olabilmektedir.²³

Borçlarla ilgili şikâyetler sadece borcun tahsil edilememesi sebebiyle yapılan şikâyetler değildir. Borçlu olduğu halde borcunu ödemeyen kişinin alacaklısını darp etmesi²⁴, bir kişiye zorla borç senedi imzalatılması²⁵, borçlu olarak ölenin borcunu varislerinin ödemek istememesi²⁶, borç olarak verilen paradan faiz adı altında fazla para istenerek alacaklının rencide edilmesi²⁷, borçlunun borcunu ödediği halde ödemediği gerekçesiyle mallarına el konulması²⁸, borçlunun borcunu ödememek için kadı ve naible

19 Hk. 500, 737 vs. Ayrıca bkz. İnalcık, a.g.m s.41

20 Hk. 344 bu hükümde borç olarak zeytinyağı alınmış.

21 Hk.210

22 Hk.228

23 Hk.182

24 Hk. 166

25 Hk. 144

26 Hk. 171

27 Hk. 238

(17)

işbirliği yapması²⁹, borca karşılık rehin verilen bir mülkün borç verilmeden alacaklıdan habersiz satışa çıkarılması³⁰, alacaklı olmadığı halde alacak iddiasında bulunulması³¹, alacaklının borcun tamamının bir defada ödemesi -anlaşmalarında olmadığı halde- talebi³², borcunu ödemeyen kişilere alacaklılar tarafından çeşitli şekillerde eziyet edilmesi,³³ borca kefil olan kişinin borçlu firar ettiği ya da borcunu ödemediği için borç ödemek zorunda kalması³⁴ gibi hususlar da şikâyetlere neden olmuştur.

2. Eşkiyalık Sebebiyle Yapılan Şikâyetler

Eşkiyalık faaliyetlerinden dolayı yapılan şikâyetler de bir hayli fazladır.

Şikâyetlere sebep olan eşkiyalar sayı olarak birkaç kişiden oluşmuş küçük gruplardan³⁵ veya sayıları bine kadar varabilen kişilerden teşekkül edebilmektedir.³⁶ Eşkiyâlık faaliyetlerinden dolayı şikâyet edilen konuları; mal gasp edip adam yaralama³⁷, yol kesip erzak ve mal gasp etme,³⁸ mülk sâhibini yaralayıp mülkü ateşe verme,³⁹ topraktan alınan mahsul vergilerini vermekle yükümlü olanların vergilerini vermedikleri gibi başkalarının da vergilerini vermelerine engel olma,⁴⁰ köy basıp ahalinin evlerinden değerli eşyaları çalma ve adam öldürme⁴¹, bir aşiretin başka bir aşireti basarak hayvanlarını gasp etmesi,⁴² eşkiyalara yardım ve yataklık yapma,⁴³ ahaliden zorla para alma,⁴⁴ miri malına zarar verme,⁴⁵ bir kasabanın işlerine müdahale etme,⁴⁶ eşkiyalıkların sürekli hale getirilmesi⁴⁷ gibi meselelerdir. Eşkiyalıkla ilgili şikâyetler içinde en ilginç olanı Karahisar-ı sâhib’de Hisarardı adlı köyde Seyyid Hüseyin adlı kişinin ahaliden zorla para almasının yanında nikâhlı kızları nikâhlılarına verdirmeyerek zulmetmesini⁴⁸ sayabiliriz.

29 Hk. 269

30 Hk. 276

31 Hk.299

32 Hk.308

33 Hk. 367, 726

34 Hk.506

35 Hk.92

36 Hk.137

37 Hk. 7

38 Hk. 8

39 Hk. 18

40 Hk.46

41 Hk. 47

42 Hk. 103

43 Hk. 149

44 Hk. 227

45 Hk. 526

46 Hk. 859

(18)

3. Mülke Haksız Müdahaleler Sebebiyle Şikâyetler

Bir kişinin tasarrufunda olan toprağa veya mülke müdahale edilmesi ve mahsülüne el konulmasından dolayı yapılan şikâyetler, bu defterdeki şikâyet edilen diğer hususlarla karşılaştırıldığında birinci sırayı teşkil eder. Bu tür şikâyetlere konu olan başlıca hususlar şunlardır: bir şahsa veya bir köye ait olan çayır ve otlak yerlerine başka köylülerin ve şahısların haksız yere müdahale etmeleri,⁴⁹ birinin tasarrufunda olan tımarına başka bir kişinin yaptığı haksız müdahale,⁵⁰ bir şahsın tasarrufunda olan zeamete yapılan haksız müdahale,⁵¹ bir kimsenin tasarrufunda olan arazinin sınırı zamanla kaybolduğu için yapılan müdahale,⁵² bir köy veya belde ahalisinin çok uzun zamandan beri tasarruflarında olan odun kesip kereste yaptıkları korulara müdahale,⁵³ ortak olarak iltizama verilmiş olan yerlerde ortaklardan birinin veya birkaçının kendi hisselerine rıza göstermeyerek diğer ortağın hissesine müdahale etmesi.⁵⁴ Bu haksız müdahaler sadece şahıslar veya ortaklar tarafından yapılmamış bazen görevliler tarafından yapılmıştır.⁵⁵ Bazen de müdahalenin haksızlığı mahkeme tarafından karara bağlanmasına rağmen, mahkeme kararı hiçe sayılarak müdahaleye devam edilmiş ve bu da şikâyete sebep olmuştur.⁵⁶

4. Kanundan Fazla Vergi Talebi Nedeniyle Yapılan Şikâyetler

Şikâyete konu olan meselelerden biri de yönetici konumunda olan veya vergi toplayan kişilerin halktan, kanunda belirtilenden fazla vergi almaları veya haksız olarak para veya mal talepleridir. Mesela Şam’da çavuşlar kethudası olan Hacı Mustafa’nın Şam valileri tarafından cebelü bedeliyesi adı altında haksız para talep ederek rencide edilmesi şikâyete sebep olmuştur.⁵⁷ Benzer şekilde Diyarbakır valilerinin Palu hâkimini haksız yere para talebiyle rencide etmeleri de şikâyete sebep olmuştur.⁵⁸ Bunlardan başka Silistre ve Niğbolu taraflarındaki evlad-ı fatihanın kendi geçimleri için her piyadeden 50 kuruştan fazla para almaları,⁵⁹ bir köy camiinde imam olan Hacı Ali adlı

49 Hk. 11

50 Hk. 14

51 Hk. 15

52 Hk. 19

53 Hk. 21

54 Hk. 96

55 Hk. 105

56 Hk. 174

57 Hk. 22

58 Hk. 25

(19)

kişiden kanunsuz olarak vergi alınmak istenmesi,⁶⁰ Varna’da vergi verecek arazileri olmayan ahaliden baskı yoluyla zorla vergi alınmak istenmesi,⁶¹ muameleci tarafından gönderildiklerini söyleyen iki kişinin İshak Paşa adlı köy ahalisinden zorla para ve mal alması,⁶² Nalband adlı köy halkının zorla yem, yiyecek ve para talebiyle rencide edilmesi⁶³, Suruc Berazi taifesine vergilerini verdikleri halde vergi ödemedikleri gerekçesiyle vali tarafından zulmedilmesi,⁶⁴ Kırkkilise’ye bağlı Kızılcaköy ahalisinden zorla alınan cizyelerin geri verilmek istenmemesi,⁶⁵ Biga müteselliminin ahaliden zorla yem, yiyecek ve para istemesi, vermedikleri takdirde üzerlerine fazla mal tahrir etmekle tehdit etmesi⁶⁶ bu defterde geçen bu türlü şikâyetlere örnek olarak verilebilir. Ayrıca seyyidler gibi vergiden muaf olanlardan vergi talep edilmesi⁶⁷ de bu türlü şikâyetlere örneklerdendir. Yöneticiler veya vergi toplayanlar halktan sadece zorla para almamışlar bazen yem, yiyecek ve hayvan da almışlar. Bunlar da şikâyete konu olmuştur.⁶⁸

5. Tahsil Edilemeyen Vergilerden Dolayı Yapılan Şikâyetler

Vergiler hususlarındaki şikâyetler tek taraflı olmamıştır. Yöneticilerin veya vergi toplayan kişilerin halktan zorla vergi, mal ve para almalarından dolayı halkın şikâyetlerinin yanında, vergi mükellefi olduğu halde vergisini vermeyen reaya da yöneticiler tarafından şikâyet edilmiştir. İltizam sahiplerinin ödemeleri gereken vergileri ödememeleri,⁶⁹ üzerlerine düşen vergiyi vermemek için yeniçerilik iddiasında bulunanlar,⁷⁰ vergi vermemek için dirlik iddia eden yeniçeriler,⁷¹ ekip biçilen toprakların vergilerini vermek istemeyenler,⁷² vergiden kaçmak maksadıyla tahrirden sonra arazilerini bağlık yapanlar⁷³ bu türdeki şikâyetlere birer misaldir.

6. Vakıflarla ve Zaviyelerle İlgili Şikâyetler

Vakıflarla ilgili şikâyete konu olan meseleleri başlıca şu şekilde sıralayabiliriz:

herhangi bir vakıf görevlisinin şahıslara ait mülklere yaptıkları haksız müdahaleler,⁷⁴ vakıftan hisseleri olan kişilerin yine aynı vakıftan hissedar olanların hisselerine

60 Hk. 51

61 Hk. 158

62 Hk. 244

63 Hk. 267

64 Hk. 361

65 Hk. 392

66 Hk. 533

67 Hk. 279, 696, 837

68 Hk. hk. 838

69 Hk. 62

70 Hk. 187

71 Hk. 191

72 Hk. 291

(20)

yaptıkları müdahaleler,⁷⁵ vakıftan alacaklı olan kişilerin alacaklarının vakıf tarafından ödenmemesi,⁷⁶ vakfa borcu olan kişilerin borçlarını ödememeleri,⁷⁷ vakıfdan kiralanan mülklerden vakıf mütevellilerinin vakfiyede belirtilen miktardan fazla para istemeleri,⁷⁸ herhangibir vakıfta tevliyeti olan kişinin tevliyetine haksız müdahale edilmesi,⁷⁹ vakıf üzerinde, vakfeden kişinin soyundan olduğu iddiasıyla tevliyet talep edilmesi,⁸⁰ vakfa ait vergi gelirlerine müdahale edilmesi,⁸¹ vakfa ait arazi ve korulara müdahale edilerek vakıf mallarına zarar verilmesi,⁸² kişilerin haksız bir şekilde bir vakfın tevliyetini kendi üzerlerine geçirmeleri,⁸³ müzayedede vakfa ait mala daha fazla fiyat verildiği halde düşük fiyat veren kişiye malın kiralanarak vakfın zarara uğratılması,⁸⁴ vakıf görevlilerinin halka zulmetmeleri,⁸⁵ vakıf mütevellilerinin vakfa ait olmayan bazı gelirlere haksız müdahaleleri,⁸⁶ vakıf malını kişilerin zimmetlerine geçirmeleri,⁸⁷ vakıf olmayan mülke vakıf olduğu gerekçesiyle müdahale edilmesi,⁸⁸ vakıfdan hissedar olduklarını iddia eden kişilerin vakıf işlerine müdahale etmeleri.⁸⁹ Vakıflarla ilgili şikâyetler sayı olarak alacak-verecek meseleleriyle ilgili olan şikâyetlerden daha azdır.

Bu defterde zaviyelere ait olup şikâyete konu olan tek bir mesele vardır. O da defterin 815 numaralı hükmündeki kayıttır. Özetle Tokat’daki Hamza Bey Zaviyesi’ne ait olan mülklere Seyyid Hasan adlı bir kişinin yaptığı haksız müdahale sebebiyle yapılan şikâyettir.

7. Su İle İlgili Şikâyetler

Bir köyün reayasının kullandığı suyun mecraının deprem nedeniyle yıkalarak başka yere karışması ve bu nedenle bu suyu başka köylülerin kullanmaları,⁹⁰ yolcular ve hamam için yapılan çeşmeye akan suyu bir kişinin hark yaparak kendi çeşmesine akıtması üzerine ahalinin su sıkıntısı çekmesi,⁹¹ mescid civarında akan bir suyun mescid

75 Hk. 134

76 Hk. 146

77 Hk. 182

78 Hk. 209

79 Hk. 255

80 Hk. 260

81 Hk. 271

82 Hk. 283

83 Hk. 306

84 Hk. 346

85 Hk. 355

86 Hk. 511

87 Hk. 517

88 Hk. 589

89 Hk. 654

90 Hk. 123

(21)

duvarını yarması ve suyun kokusunun ahaliyi rahatsız etmesi,⁹² bir kişinin tasarrufunda olan suya başka birinin haksız olarak müdahale etmesi,⁹³ bir bölge ahalisinin uzun süreden beri kullanmakta olduğu su üzerinde mülkiyet iddia edilmesi⁹⁴ su ile ilgili olarak şikâyet sebebi olan hususlara birkaç örnektir. Bu şikâyetler sayı olarak çok azdır.

8. Kıtlık Sebebiyle Buğday Nakline İzin Verilmesi Talebi

Bu defterde sadece mağduriyetlerden dolayı yapılan şikâyetleri ihtiva eden hükümler yanında şikâyet içermeyen birtakım hükümler de yer almamaktadır. Buğday nakletmek için izin istenmesi de bunlardan biridir. Bazı bölgelere yağmurun az yağması zahire kıtlığına sebebiyet vermiş, bu nedenle buralara gemilerle buğday nakledilmek istenmiştir. Bu nakil işine müsaade edilmesi için izin talep edilmiştir. Bu talep üzerine buğday taşıyan gemilerin boğazlardan geçişlerine -hüccetlerini göstermeleri şartıyla- müsaade edilmiştir. Buğday nakline izin verilmesini talep eden hükümlerden bazıları şunlardır: Edremit ve civarında az yağan yağmurun zahire kıtlığına sebep olması üzerine buraya gemi ile zahire getirtilmesine izin verilmesi,⁹⁵ İzmir’e İstanbul’dan buğday nakledilmesi için izin talebi,⁹⁶ Sakız’da hububatın azlığından dolayı buraya buğday nakledilmesine izin verilmesi,⁹⁷ İstanköyde az yağmurdan dolayı buğday kıtlığı olduğu ve buraya buğday nakline izin verilmesi,⁹⁸ Kuşadası’nda kıtlık olduğu için buraya getirilip fukaraya dağıtılacak olan buğdayın Boğazhisarları’ndan geçişine izin verilmesi.⁹⁹ Tunus’a gitmek üzere gemisine yüklediği buğdayla yola çıkan Tunus Beylerbeyi Seyyid Ali’nin Boğazhisarları’ndan geçişine engel olunmaması.¹⁰⁰

9. Miras Mallarıyla İlgili Şikâyetler

Defterde sıkça karşımıza çıkan hükümlerden birisi de miras mallarıyla ilgili şikâyetleri ihtiva edenlerdir. Ölen kişinin muhallefatının varisleri arasında taksim edilmesi,¹⁰¹ varissiz ölenlerin mallarına çeşitli kimseler tarafından haksız olarak el konulması,¹⁰² miras kalan mülke haksız müdahale edilmesi,¹⁰³ varislerin küçük olduğu için onlara vekil olan kişilere miras malının teslim edilmesi,¹⁰⁴ miras malından hak iddia

92 Hk. 443

93 Hk. 504

94 Hk. 848

95 Hk. 462

96 Hk. 472

97 Hk. 607

98 Hk. 618

99 Hk. 785

100 Hk. 163

101 Hk. 1

102 Hk. 27

(22)

etme,¹⁰⁵ mirasdan hissedar olduğu halde diğer varisler tarafından hissenin hak sahibine verilmemesi,¹⁰⁶ miras yoluyla intikal eden alacağın tahsil edilememesi,¹⁰⁷ borçlu olarak ölen kişinin borcunu varislerin vermek istememesi,¹⁰⁸ Müslüman olan zımminin babasından kalan malların Müslüman olduğu için kendisine verilmek istenmemesi¹⁰⁹ mirasla ilgili şikâyetleri ihtiva eden konulardandır. Bu türlü şikâyet hükümleri içinde en çok dikkati çeken Arap Ömer Paşa’yla ilgili olanlardır. Kırşehir’de vefat eden Arap Ömer Paşa’nın mallarının varisleri arasında taksimi,¹¹⁰ kimseye borcu olmadığı halde ölen Arap Ömer Paşa’nın varislerinden borç talep edilmesi,¹¹¹ ölen Arap Ömer Paşa’nın varislerine ait malları borçluların vermek istemeleri,¹¹² Kırşehir kadısının ölen Arap Ömer Paşa’nın malından haksız yere para ve eşya alması,¹¹³ ölen Ömer Paşa’nın malları kızına ve eşine kalmışken verasetle alakası olmayanların malları almaları,¹¹⁴ Arap Ömer Paşa’nın bazı mallarını varislerine vermek istemeyen kişiler,¹¹⁵ Ölen Ömer Paşa’nın varislerine borç isnad edilerek zulmedilmesi¹¹⁶ gibi meseleler Kırşehir’de ölen Arap Ömer Paşa ve onun mirası ile ilgili olarak şikâyetlere konu olmuştur.

10. Diğer Konular

Yukarıda başlıklar halinde zikrettiğimiz konular dışında bazı hususlar da defter yer almışlardır. Bunlar sayıca çok değildirler fakat konu itibariyle çeşitlilik arzetmektedirler. Kazalarda eskiden beri oturup raiyyet olarak kayıtlı olan kişilerin bir şekilde firar ederek İstanbul’a gelip vergi vermemek için odabaşılarından mektup aldıktan sonra tekrar köylerine dönmeleri ve buradaki akrabalarına da vergi verdirmemeleri üzerine ahalinin perişanlıklarına sebep olmaları,¹¹⁷ kale içinde oturması gereken neferlerin kalede oturmayıp civardaki kasaba ve köylerde oturmaları üzerine hizmetlerinin boş kalması,¹¹⁸ yeniçerilik iddiasında bulunarak başkasının malına müdahale etme,¹¹⁹ sefere gitmeleri gerekenlerin yeniçerilik iddasıyla sefere

105 Hk. 451

106 Hk. 455

107 Hk. 481

108 Hk. 872

109 Hk. 130

110 Hk. 1

111 Hk. 518

112 Hk. 519, 520, 521, 611

113 Hk. 622

114 Hk. 762

115 Hk. 899

116 Hk. 901

117 Hk. 128

118 Hk. 132, 133

(23)

gitmemeleri,¹²⁰ kendisine nâ-mahrem olan kocasının üvey babası ile aynı evde bırakılan bir kadının babasının, kızına ayrı bir ev açılmasını istemesi üzerine kocasının bundan kaçınması,¹²¹ bir bölgede yaşayan ahalinin bir kısmının göç ederek başka yere yerleşmeleri sonucu tekrar yerlerine getirilmek istenmesi,¹²² tımar reayasının tımarını terk ederek başka yere yerleşmesi üzerine tımar sâhibinin mahsûlüne zarar olması¹²³ evine pencera açmak isteyen bir kişinin komşusunun itirazı,¹²⁴ elinde temessükü olan kişilerin ellerindeki temessüklere göre mutasarrıf oldukları yerleri tasarruf etmeleri,¹²⁵ bir şahsın çocucuğunu kayın validesinin vermek istememesi,¹²⁶ bir kişinin bir tane leblebici dükkânı olduğu halde ikincisini açması üzerine buna müsaade edilmemesi,¹²⁷ çeşitli şekillerde kişilere atılan iftiralar,¹²⁸ bazı kişilerin ücret karşılığı tuttukları görevlilere ödemeleri gereken parayı ödememeleri,¹²⁹ ahaliden bazı kişilerin mahkemeyi basarak görülen davalara müdahale etmeleri,¹³⁰ bir kazaya kısmen bağlı olarak şerî işleri yürütülen bir köyün başka bir kazaya bağlanması üzerine şerî işlerin önceki kazadan ayrılması,¹³¹ geceleri içki içen ve ahaliyi sürekli rahatsız eden kişiler,¹³² bataklık olan yolun geçişe engel olması üzerine buraya kaldırım taşı döşemek isteyen hayırsever vatandaşa engel olunmaması,¹³³ çeşitli yerlerde dokunup İstanbul’a getirilen hasırların ölçülerinin aynı olması¹³⁴ bu defterde geçen çeşitli konulara örnektir.

120 Bkz. hk. 884

121 Hk. 334

122 Hk. 351

123 Hk. 844

124 Hk. 376

125 Hk. 385

126 Hk. 397

127 Hk. 405

128 Hk. 408

129 Hk. 445

130 Hk. 483, 604

131 Hk. 637

132 Hk. 664

(24)

BİBLİYOGRAFYA Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, İstanbul 2010

DEMİR, Mesut, (1686-1687) (h.1097-1098) Tarihli Atik Şikâyet Defteri’nin Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 20110

EMECEN, Feridun, “Osmanlı Divanının Ana Defter Serileri: Ahkâm-ı Mîrî, Ahkâm-ı Kuyûd-ı Mühimme ve Ahkâm-ı Şikâyet”, TALİD, III/5 (İstanbul 2005) s.107-139 GÜMRÜKÇÜOĞLU, Saliha Okur, Şikâyet Defterleri Işığında Osmamamnlı Hukuku Uygulaması (1649-1653), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul 2010

İNALCIK, Halil, “Şikâyet Hakkı: Arz-ı hâl ve Arz-ı Mahzarlar”, Osmanlı Araştırmaları, VII-VIII, ‘İstanbul 1988), s. 33-54

KOLEDAROV, Petır, Nikolay Miçev, (hzl) 1878-1972 Yılları Arasında Bulgaristan’da Yerleşim Yerlerinin İsimleri ve Statülerindeki Değişiklikler, Sofya 1973

MAJER, Hans Georg, Das Osmanısche Regısterbuch Der Beschwerden (Şikayet Defteri) Vom Jahre 1675, Wien 1984

Mübadele Öncesi ve Sonrası Eski ve Yeni Adları ile Kuzey Yunanistan Yer Adları Atlası, Lozan Mübadilleri Vakfı, İstanbul 2010

SERTOĞLU, Mithat, Muhteva Bakımından Başvekâlet Arşivi, Ankara 1955 SEZEN, Tahir, Osmanlı Yer Adları Ankara 2006

SOYER, Emel, XVI. yy Divan Bürokrasisindeki Değişimlerin Bir Örneği Olarak Mühimme Defterleri, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007

TUĞLUCA, Murat, Osmanlı’da Devlet-Toplum İlişkilerinin Açık Alanı: Şikâyet Mekanizması ve İşleyiş Biçimi (1683-1699), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2010

UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti’nin Merkez ve Bahriye Teşkilâtı, Ankara 1948

(25)

ÜÇOK, Coşkun, “Türk Hukuk Tarihi Bakımından Devlet Arşivlerinden İstifade İmkânları”, AÜHFD, 8(1-2), 696-702. Erişim: 30 Mayıs 2010,

http://auhf.ankara.edu.tr/dergiler/cauhfd-arsiv/AUHF-1951-08-01-02/AUHF-1951-08- 01-02-Ucok.pdf

(26)

II. BÖLÜM A-HÜKÜM ÖZETLERİ Sayfa/

Hüküm

Hicri/

Miladi Tarih

Kime

Gönderildiği Özet 4/1 Evâsıt-ı Ca

1117/1705 Eylül başları

Kırşehri beyine ve Ezine

Kazdağı’ndan munfasıl Ahmed’e

Kırşehri sakinlerinden vefat eden Arap Ömer Paşa’nın muhallefatının varisleri arasında taksim edilmesi hakkında.

4/2 Evâsıt-ı Ca 1117/1705 Eylül başları

Eksik Hüküm eksik.

Tımışvar valisine ve kadısına

Tımışvar’da kırk sekiz cemaatin çorbacısı Mehmed’in

alacaklılarından borcunun tahsil edilmesi hakkında.

Sivas valisine ve Sivas ve Sivas ili kadılarına

Sivas ve kazalarında sakin zımmi reayadan, cizyedarların haksız yere para ve zahire alması üzerine, alınanların geri alınıp reayaya zulmedilmemesi hakkında.

5/6 Eksik Halep valisine ve

monlasına Hüküm eksik.

Diyarbakır valisine ve Palu hâkimine

Diyarbakır’a tabi Kigi Sancağı’nda Kiramnur? adlı köyde yaşayan Hasan adlı kimsenin koyunlarını gasp edip çobanını yaraladıktan sonra firar edenlerin yakalanıp şerle davalarının görülmesi hakkında.

Erzurum ve Diyârbekir paşalarına ve Erzurum ve Amed monlalarına

Kigi Kazası’na tâbi Merdik? adlı köyden Miyas adlı zımmi ve sairlerinin, gelin götürürler iken yollarının kesilip mal ve erzaklarını gasp edilmesi üzerine, bunları yapanların yakalanarak şerle davalarının görülmesi hakkında.

Tımışvar valisine ve kadısına

Tımışvar Kalesi’nin farisan-ı evvel ağası ve serdengeçdi ağasının Yahudi bir tüccardan aldıkları borç paraları geri ödememeleri üzerine, bu borcun tahsil ettirilmesi hakkında.

(27)

6/10 Eksik Erzurum ve Diyarbekir paşalarına ve Erzurum ve Amed monlalarına ve Değin? kadısına

Hüküm eksik.

7/11 Eksik Uluborlu kadısına ve Hamid

mütesellimine

Uluborlu’da Yörükkubbe adlı köye ait otlak ve çayıra diğer köylüler tarafından yapılan müdahale.

7/12 Eksik Eksik Hüküm eksik.

Rodoscuk naibine Hassa silahşörlerinden Osman’ın Girit sakinlerinden Hüseyin adlı kişide olan alacağı hakkında.

Ankara sancağı aleybeyine

Ali adlı sipahinin Ankara’nın Ayaş nahiyesine bağlı Karkın adlı köyünde sahip olduğu tımarına yapılan

müdahale hakkında.

Bosna paşasına ve alaybeyine ve Bosna’daki zuama ve erbab-ı timara

Hasan’ın Bosna’ya bağlı Saray nahiyesinde mutasarrıf olduğu zeametine yapılan müdahalenin engellenmesi hakkında.

8/16 Eksik Halep valisine ve monlasına

Hüküm eksik.

Şam Beylerbeyi Mehmed Paşa’ya ve Şam monlasına

Yusuf’un Şam’da Salih Paşa Vakfı’ndan kiraladığı arsadan fazla aidat alınmak istenmesi üzerine bunun engellenmesi hakkında.

Aydın Muhassılı Nasuh Paşa’ya ve Tarhala kadısına

Tarhala’ya bağlı Soma adlı köyde sakin İvaz Çavuş’un, iki dişinin kırılarak zorla para alınıp, bağının ateşe verilmesi üzerine bunu yapanlar hakkındaki davanın şerle görülmesi hakkında.

9/19 Eksik Kesriye kadısına Hüseyin Sekri’nin beratla mutasarrıf olduğu zeametinin sınırının zamanla bozulmasından dolayı buraya

müdahale edildiği için sınırın yeniden belirlenerek sınır yerlerine alemetler konulması hakkında.

Edirne bostancı başısına

Gümülicine ve Sultanyeri naiblerine

Gümülcine’de Ada adlı köy ahalisinin eskiden beri odun kesip kereste yaptıkları yerlere müdahale edilmesi üzerine bu müdahalenin engellenmesi hakkında.

(28)

Şam monlasına Şam’ın çavuşlar kethudası Hacı Mustafa’dan, Şam valileri tarafından kanunsuz olarak cebelü bedeliyesi adıyla akçe talep edilerek rencide edilmesi üzerine, beratında yazılana göre amel edilmesi hakkında.

10/24 Eksik Haslar kadısına Hüküm eksik.

11/25 Tarihsiz Amed monlasına Palu Hakimi Halil’e, Diyarbekir valilerinin adamları tarafından haksız yere para talep edilerek yapılan rencidenin defedilmesi hakkında.

11/26 Evâsıt-ı C 1117/1705 Ekim başları

Adana

beylerbeyine ve kadısına

Adana’da Şakirt Hasan Halife’nin mutasarrıf olduğu zeametinden haksız yere alınan paranın geri ödenmesi hakkında.

11/27 Ca 1117/

1705 Ağustos sonundan Eylül ortasına kadar

Çorlu kadısına Zımmi taifesinden olup da varissiz ölen voynukların mallarının,

çeribaşıları tarafından zabt olunması gerekirken Çorlu’da beytülmal emini olan İbrahim’in haksız yere Yorgo adlı zımminin mallarına el koymak istemesi üzerine davanın İstanbul’da görülmesi.

12/28 17 Ca 1117/

06.09.1705

Boğazhisar muhafızı İsmail Paşa’ya ve Boğazhisar dizdarlarına

Sakız’da buğday kıtlığı olduğundan İstanbul’dan Sakız’a gemi ile buğday getirecek olan geminin

Boğazhisarları’ndan geçişine engel olunmaması hakkında.

12/29 Evâsıt-ı C 1117/ 1705 Ekim başları

Ağriboz muhafızına ve İzdin kadısına

Eğriboz’un bazı kazalarına ait cizyeden alcağı olan Kemaloğlu Mehmed’in alacağının tahsil edilmesi hakkında.

12/30 16 Ca 1117/

05.09.1705

Rodosçuk naibine Rodoscuk’da Ümmühani adlı kadının kızına küçükken harcadığı paraları, kızının evlendikten sonra kocasının tahrikiyle talep etmesi üzerine davanın şerle görülmesi hakkında.

12/31 Evâsıt-ı C 1117/1705 Ekim başları

Niğde naibine ve kadısına

Hayrünnisa adlı kadının oğlu Osman’ı katleden Ebubekir ve arkadaşlarının davalarının görülmesi hakkında.

(29)

Aydın muhassılı Nasuh’a

İsmail adlı şahsın babasını öldürenlerin davalarının şerle görülmesi hakkında.

13/34 Eksik Eskicuma kadısına ve evlâd-ı fatihan zabitlerine

Silistre ve Niğbolu taraflarındaki evlad-ı fatihanın kendi maişetleri için her bir piyade neferinden 50

kuruştan fazla para almamaları hakkında.

13/35 Eksik Kengiri kadısına Hüküm eksik.

Van kadısına Van’ın Erçek? Nâhiyesi’nin bazı mezralarının has, tımar ve zeamet olarak kaydedilmesi hakkında.

Görele naibine Gülyûb? adlı kadının evini basıp cariyesini katledenlerin,

yakalandıktan sonra cezalarını çekmeden Ömer adlı yeniçerinin kefaletiyle serbest kalmaları üzerine şerle davalarının görülmesi hakkına.

Anadolu ve Yeniil

kadısına Yeniil’de ödemeleri gereken vergilerini ödeyen bazı şahıslardan, haksız yere vergi talep edilmesi üzerine kanuna riayet edilerek fazla vergi talep edilmemesi hakkında.

14/41 Eksik Karaman valisine ve Konya

mollasına

Hüküm eksik.

Rumili Paşasına, Sofya mollasına ve Plevne kadısına

Plevne Kasabası’nda bir kadına kardeşinden kalan mülk değirmene, bazı kimselerin yalancı şahit

getirerek müdahale etmeleri üzerine, davanın mahkemede görülmesi hakkında.

Ohri Paşasına ve Akçahisar kadısına

Akçahisar’a bağlı Toprak

Kasabası’nda salı günleri kurulan pazarda alış-veriş yapanlardan zorla para alınmak istenmesi üzerine bunu yapanların engellenmesi hakkında.

(30)

15/44 Eksik Konya paşasına ve mollasına ve Aladağ kadısına

Aladağ’da Seyyid Mehmed’in amcası Abdurrahman’ı haksız yere öldürenlerin mahkemede davalarının görülmesi hakkında.

15/45 Eksik İnöz kadısına Hüküm eksik.

Kigi beyine Kigi’ye bağlı Çurmek? adlı köyde hem topraktan aldıkları

mahsullerinin vergilerini vermeyip hem de diğer köylülerin vermesine mani olanlara, engel olunarak kanuna göre verginin alınması hakkında.

Rumili valisine ve Kalkandelen, Kırçova, Pirlepe, Ohri ve Debre kadılarına

Debre’de Dirmen? adlı köyü basıp ahalinin evlerinden değerli eşyalarını çalan ve birkaç tane kadını yakan kişilerin yakalanarak

cezalandırılmaları hakkında.

16/48 Evâhir-i Ca 1117/1705 Eylül ortaları

Selanik paşasına ve mollasına

Drama’ya bağlı Veserhan? adlı köyde gece ev basıp eşya çalan şakilerden birinin yakalanarak Selanik’de hapsedilmesi ve davalarının şerle görülmesi hakkında.

16/50 Eksik Edirne

bostancıbaşısına ve Çirmen naibine

Hüküm eksik.

Erzurum valisine ve Şiran kadısına

Karahisar-ı şarki’ye bağlı olan bir köy camiinde hatip olan Hacı Ali’den kanuna aykırı olarak vergi alınmak istenmesi üzerine, vergiden muaf olduğunun tespit edildiği ve vergi talebiyle rencide edilmemesi hakkında.

Gönen kadısına Gönen’de altmış cemaatine mensup olup ve kendi hallerinde olan bazı yeniçerilere garez ehli olan bazı kimselerin, suç isnad ederek cezalandırmak istenmeleri üzerine bunların davalarının görülmesi için İstanbul’a gönderilmeleri hakkında.

17/53 Eksik Anadolu valisine ve Taraklıborlu kadısına

Zeamet köylerinden olan bazı

köylerden kanuna aykırı olarak vergi alan zaîmler hakkında şikâyet.

(31)

Antalya kadısına ve Teke mütesellimine

Döker ve Üzümlü köylerine

Abdullah adlı kimse mutasarrıf iken, Trabzon naibliğinden azledilen Mehemmed’in sahte mühürle buraları tasarruf etmesi üzerine buraların asıl sahibine tasarruf ettirilmesi hakkında.

Edirne bostancıbaşı ve kassamına

Mehmed’e, vefat eden kardeşinin çocuklarına kalan malları, çocuklar büyüyünceye kadar nezaret etmesi için müsaade edilmesi hakkında.

Edirne mollasına Uzuncaabad-ı Hasköy naibine

Müteferrika Mehemmed’i koyun vs.

mallarının kaydını tutması için vekil tayin ettikten sonra masrafını

vermeyen Uzuncaabad-ı Hasköy ahalisinden masraflarının tahsil edilmesi hakkında.

Edirne mollasına ve Hasköy naibine

Hüküm eksik.

18/59 Eksik Edirne kassamına Hüküm eksik.

Gönen müftüsü Hüseyin ve Balıkesri naibine

Balıkesri’de Abdullah adlı kimseye intikal eden mallara, diğer varisleri tarafından fuzuli müdahale edilmesi üzerine, davanın şerle görülmesi için hüküm verildiği halde görülemediği için tekrar davanın şerle görülmesi hakkında.

Gekbuze naibine Miri koru hududu dahilinde varissiz olarak ölenlerin miraslarına,

subaşıları tarafından müdahale olunmaması hakkında.

Edirne mollasına

ve bostancıbaşısına Hatice Sultan’ın haslarına ait köylerden iltizam sahibi olan Ebubekir’in ödemesi gereken verginin tamamını vermemesi üzerine kalanın tahsil edilmesi hakkında.

19/63 Eksik Karaman veziri, Konya mollası ve Larende kadısına

Hüküm eksik.

Edirne

bostancıbaşısına ve Edirne askerî kassâmına

Mehmed’e şerle intikal eden hisseye yapılan müdahalenin engellenmesi hakkında.

20/65 Evâhir-i Ca 1117/1705 Eylül

Bağçe-i hassa bostancıbaşısına ve Midye naibine

Mehmed ve Mustafa’nın

amcazadeleri Ali’yi öldürenlerin yakalanarak İstanbul’a

(32)

Terkos naibine Terkos’a bağlı Yakalar adlı köyde sakin Ahmed’in çayırındaki otlarının haksız yere yedirilmesi üzerine zararının tazmin edilmesi hakkında.

Kocaili mutasarrıfı vezir Hasan

Paşa’ya ve

İznikmid kadısına

Hüküm eksik.

Antakya kadısına Zerzur adlı köy ahalisinin borçları olan kimselere borçlarını

ödeyecekleri ve bu konuda rencide edilmemeleri hakkında.

Terkos naibine Terkos’a bağlı Yakalar adlı köyde sakin Ahmed’in çayırındaki otlarının haksız yere yedirilmesi üzerine zararının tazmin edilmesi hakkında 21/71 Evâhir-i Ca

1117/1705 Eylül ortaları

Terkos naibine Terkos’a bağlı Yakalar ve Daye Hatun köyleri ahalisine ait tarla ve çayırlara hayvanların zarar vermesi üzerine bu zararların defedilmesi hakkında.

Tosya kadısına Hasan ve Hatice adlı kardeşlerin babalarından kalan ev ve eşyalarına yapılan fuzuli müdahalenin

engellenmesi hakkında.

21/73 Eksik Yanbolu kadısına Hüküm eksik.

21/74 Evâil-i Ca 1117/1705 Ağustos sonları

Burusa mollasına El-Hac Mehmed adlı kişinin, gemi ile İstanbul’a gelirken vefat eden oğlunun terekesinin kendisine verilmesi talebi hakkında.

Boğazhisar muhafızı İsmail Paşa’ya

Avraham adlı Yahudinin Ahmed adlı kişiye, İstanbul’da aldığı bazı para ve eşyadan dolayı kefil olması ve

Ahmed’in ölmesiyle borcun bundan tahsil edilerek zulmedilmesi üzerine davasının şerle görülerek hakkının kendisine teslim edilmesi hakkında.

Karaman valisine ve Larende kadısına

Larende hassına ait yerlerden, “vakfa aittir” diye şerle tayin edilen öşürünü vermek istemeyenlerden, öşürlerin tahsil edilmesi hakkında.

22/78 Evâsıt-ı Ca 1117/1705 Eylül