Doç. Dr. İbrahim Fevzi ŞAHİN KÜRESELLEŞME, AVRUPA BİRLİĞİ VE TÜRKİYE ISBN

Doç. Dr. İbrahim Fevzi ŞAHİN

KÜRESELLEŞME, AVRUPA BİRLİĞİ VE TÜRKİYE ISBN 978-605-364-076-9

Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarına aittir.

© 2011, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.’ye aittir.

Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.

Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bondrolü ile satılmaktadır.

Okuyucularımızın, bondrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermelerini ve bondrolsüz yayınları satın almamalarını diliyoruz.

1. Baskı: Mart 2011

Yayın Proje Yönetmeni: Arzu Doğan Dizgi-Grafik Tasarım: Sercan Ceber Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Ayrıntı Matbaası (Ankara - 0312 394 55 90)

YAYINEVİ DAĞITIM

–––––––––––––––––––––––– ––––––––––––––––––––––––

adakale sokak 4/1 yenişehir-ankara sağlık sokak 17/a yenişehir-ankara tel: +90 312 430 67 50-51 (pbx) tel: +90 312 434 54 08 - +90 312 434 54 24 belgeç: +90 312 425 44 60 belgeç: +90 312 431 37 38 gsm: 0506 345 19 36 - 0541 940 45 45 - 0533 205 52 30 gsm: 0506 345 19 37 - 051 434 54 24 - 0533 205 52 31 e-ileti: pegem@pegem.net e-ileti: siparis@pegem.net

YAZIŞMA ––––––––––––––––––––––––

p.k. 175 06442 yenişehir-ankara

ÖN SÖZ

Küreselleşme, Avrupa Birliği ve Türkiye konulu çalışmamız, içerik bakımın- dan, bir ders kitabıdır. Kitabın esas amacı, Eğitim Fakülteleri Sosyal Bilgiler Öğ- retmenliği ve Sınıf Öğretmenliği lisans programında bulunan seçmeli derslere yöneliktir. Ancak hiç kuşku yok ki, konuyla ilgilenen diğer öğrencilere de yararlı olabilecek bir kaynaktır.

Eser, üç bölüm ve değişik alt başlıklardan oluşmaktadır. Birinci bölümde üze- rinde en çok konuşulan kavramlardan birisi olan küreselleşme üzerinde durul- muştur. Bilindiği üzere, her çağın bazı anahtar sözcükleri vardır. Bu sözcükler o çağın genel karakteristiğini, genel sorunlarını ya da genel çözümlerini ortaya ko- yar. Çağımızın anahtar sözcüğü olan küreselleşme ise, bu üç ifadeyi de kapsayacak kapsam ve genişliktedir. Küreselleşme aynı zamanda hem umudu hem de umut- suzluğu, hem sorunu hem de çözümü, hem sefaleti hem de refahı beraberinde getirmektedir. İşte çalışmanın birinci bölümünde küreselleşme kavramının içeriği ve insan hayatına etkilerini belli bir bakış açısıyla irdelemeye çalıştık.

Kitabın ikinci bölümünü, Avrupa Birliği oluşturmaktadır. Bilindiği üze- re ülkemizde son yıllarda en fazla tartışılan konuların başında AB gelmektedir.

Başlangıçta siyasilerin, bürokratların ve akademisyenlerin ilgi alanına giren AB, günümüzde tüm halk kitleleri bakımından önem taşımaya başlamıştır. Bu ilgi- nin temelinde hiç kuşku yok ki, AB adaylık süreci ve üyelik beklentileri vardır.

Türkiye’nin tam üyeliğinin gerçekleşeceği tarihte, Türkiye’nin bugünkü konumun- dan farklı noktalarda bulunacağı açıkça görülmektedir. Avrupa Birliğinin günü- müzde yürüttüğü faaliyetler, sadece üye ve aday ülkelerle sınırlı kalmamakta, dün- ya genelinde etki yaratmaktadır. Bununla birlikte, AB’nin ülkemizde yeterince ve doğru biçimde tanındığını söylemek zordur.

Kitabın üçüncü bölümü, Türkiye-AB ilişkilerine ayrılmıştır. Kuruluşundan başlayarak, adaylık ve tam üyelik müzakereleri sürecinde Türkiye-AB ilişkileri ay- rıntılı olarak incelenmeye çalışılmıştır.

Her ne kadar küreselleşme, Avrupa Birliği ve Türkiye-AB ilişkilerini anlatan çok sayıda kaynak varsa da, söz konusu kaynakların önemli bir bölümü, bu konu- ları spesifik bir boyutunu incelemektedir. Biz bu söz konusu eserlerin büyük bö- lümünü tarayarak, bir ders kitabı haline getirmeye çalıştık. Bu anlamda bu kitabın amacı ise, öncelikli olarak lisans öğrencileri olmak üzere, Küreselleşme ve Avrupa Birliği hakkında bilgi birikimi olmayan ancak bu konuda haber bombardımanı altında kalanlara başlangıç düzeyinde temel bilgiler vermektir. Tüm bu nitelik- leriyle eserin küreselleşme, AB ve Türkiye-AB ilişkilerinin doğru algılanması ve anlaşılmasına katkı sağlaması beklemektedir.

Doç. Dr. İbrahim Fevzi ŞAHİN ERZURUM-2011

Fedakâr Annem ve Babam;

Hasgül & Muzaf- fer ŞAHİN ile, Sevgili Çocuklarım;

Merve & Sevde &

Yusuf Kerem ŞAHİN’e

Doç. Dr. İbrahim Fevzi ŞAHİN

Şahin, 5 Kasım 1966 yılında Erzincan’ın Refahiye ilçesinde doğdu. İlk, orta ve lise öğrenimini Refahiye’de tamamladı. 1989’da Atatürk Üniversitesi Kâzım Kara- bekir Eğitim Fakültesi Coğrafya Eğitimi’nden mezun oldu. Askerlik görevini Muş- Bulanık’ta Asker Öğretmen Olarak Yaptı. 1991 yılında Atatürk Üniversitesi’nde akademik hayata başladı. 1994 yılında Yüksek Lisans eğitimini ve 1997 yılında da, Prof.Dr. Hayati DOĞANAY’IN yöneticiliği altında Refahiye’nin Coğrafî Etüdü konulu çalışması ile doktora öğrenimini tamamladı. 1998 yılında Yardımcı Doçent, 2008 yılında ise Doçent oldu. Coğrafya alanında çeşitli kitap ve yayınları bulunan şahin, hâlen Kâzım Karabekir Eğitim Fakültesi İlköğretim Bölümü Sosyal Bilgiler Eğitimi Anabilim Dalı’nda doçent olarak görevini sürdürmektedir. Şahin, evli ve üç çocuk babasıdır.

İÇİNDEKİLER

Ön Söz ... iii

İçindekiler ...ix

1. BÖLÜM KÜRESELLEŞME

1.1.1. Küreselleşme Kavramının Tanımı ... 1

1.1.2. Küreselleşme Kavramının Kapsamı ... 3

1.1.3. Küreselleşmenin Olumlu Yanları ... 5

1.1.4. Küreselleşmenin Olumsuz Yanları ... 6

1.1.5. Küreselleşmenin Türkiye’ye Etkileri... 8

1.2. KÜRESELLEŞMENİN KISA TARİHÇESİ ...10

1.2.1. Ekonomik Faaliyetlerin Değişimi ...10

a. İlkel Toplum ... 10

b. Tarım Toplumu ... 12

c. Sanayi Toplumu ... 13

d. Bilgi Toplumu ... 15

1.2.2. Küreselleşmenin Dönemsel Gelişimi ...20

1.3. KÜRESELLEŞMENİN UNSURLARI ...25

1.3.1. Teknolojik Gelişmeler ...25

1.3.2. Politik Gelişmeler...26

1.3.3. Ekonomik Gelişmeler ...28

a. Dış Ticarette Serbestleşme ... 28

b. Sermaye Hareketlerinde Yaşanan Serbestleşme ... 30

c. İş Gücünün Serbest Dolaşımı ... 30

1.4. KÜRESELLEŞMENİN AKTÖRLERİ ...31

1.4.1. Ulus-Devlet ve Küreselleşme ...31

1.4.2. Uluslararası Örgütler ve Küreselleşme ...38

a. GATT (Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Antlaşması) ... 40

b. WTO (Dünya Ticaret Örgütü) ... 42

c. IMF (Uluslararası Para Fonu) ... 42

1.4.3. Çok Uluslu Şirketler (ÇUŞ) ve Küreselleşme ...44

x

1.5. KÜRESELLEŞME, BİLGİ TOPLUMU VE ÜNİVERSİTE ...48

1.5.1. Küreselleşme ve Üniversiteler...49

1.5.2. Bilgi Teknolojileri ve Üniversiteler ...50

1.5.3. İnternet ve Uzaktan Eğitim ...54

1.5.4. Küreselleşme ve Yüksek Öğretim ...58

1.5.5. Gelişmekte Olan Ülkelerde Üniversiteler ...58

1.5.6. Türkiye’de Üniversite ...58

1.6. KÜRESELLEŞME VE TERÖR ...60

1.6.1. Küreselleşme Kavramı ve Değişen Uluslararası Ortam ...60

1.6.2. Güvenlik Kavramı ve Uluslararası İlişkilerde Yeni Tehdit Algılamaları ...63

1.6.3. Küreselleşme Döneminin Tehditleri ...66

a. Konvansiyonel ve Kitle İmha Silahlarının Yayılması... 66

b. Uluslararası Terörizm ve Dış Politika ... 68

c. Uluslararası Örgütlü Suçlar ... 73

d. Küresel Salgın Hastalık Tehdidi ... 74

e. Etnik ve Dinsel Temelli Çatışmalar ... 75

f. Çevresel Tehditler ... 75

1.6.4. Uluslararası Güçler ve Küresel Tehditlere Mücadele ...76

a. Birleşmiş Milletler Bünyesinde Yürütülen Çalışmalar ... 77

b. Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı’nın Çalışmaları ... 78

c. NATO ve ABD’nin Çalışmaları ... 80

2. BÖLÜM AVRUPA BİRLİĞİ

2.2. AVRUPA KÖMÜR VE ÇELİK TOPLULUĞU (AKÇT) ...93

2.3. AVRUPA SAVUNMA TOPLULUĞU (EUROPEAN DEFENCE COMMUNITY) DENEMESİ ...95

2.4. AVRUPA EKONOMİK TOPLULUĞU VE AVRUPA ATOM ENERJİSİ TOPLULUĞU ....95

2.4.1. Avrupa Ekonomik Topluluğu ...96

2.4.2. Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu (AAET ya da Euratom) ...96

2.5. TOPLULUK ORGANLARININ BİRLEŞTİRİLMESİ ...97

2.5.1. Brüksel Antlaşması (Füzyon Antlaşması) ...97

2.5.2. Tek Avrupa Senedi (TAS) ...97

xi

2.5.3. Avrupa Birliği Antlaşması (1 Kasım 1993) ...98

2.6. AVRUPA BİRLİĞİNDE GENİŞLEME ... 101

2.6.1. Birinci Genişleme İngiltere, İrlanda ve Danimarka ... 102

2.6.2. İkinci Genişleme Yunanistan ... 106

2.6.3. Üçüncü Genişleme İspanya ve Portekiz ... 107

2.6.4. Dördüncü Genişleme İsveç, Finlandiya ve Avusturya ... 109

2.6.5. Beşinci Genişleme 10 Yeni Ülkenin Katılımı ... 111

2.6.6. Altıncı Genişleme Bulgaristan ve Romanya ... 116

2.6.7. Müzakereleri Devam Eden Ülkeler Türkiye ve Hırvatistan ... 118

2.7. AVRUPA BİRLİĞİ’NDE TAM ÜYELİK MÜZAKERELERİ ... 119

2.7.1. Tam Üyelik Başvurusunun On Koşulları ... 119

2.7.2. Adaylık Sürecinde Yaşanan Gelişmeler ... 121

2.7.3. Müzakere Süreci ve Katılım ... 122

3. BÖLÜM TÜRKİYE–AB İLİŞKİLERİ

3.1.1. Türkiye’nin Avrupa Birliğine Üyelik Başvurusunun Nedenleri ... 128

3.1.2. Ankara Anlaşması ve Katma Protokol İle Başlayan Süreç ... 129

3.1.3. Gümrük Birliğinin Kurulması ... 132

3.1.4. Helsinki Zirvesi: Türkiye’nin Aday İlan Edilmesi ... 134

3.1.5. Uyum Yasaları ... 135

3.1.6. Brüksel Zirvesi: Müzakerelere Başlama Kararı ... 136

3.2. TÜRKİYE’NİN AT ÜYELİĞİ ÖNÜNDEKİ ENGELLER ... 139

3.2.1. Ekonomiye İlişkin Engeller ... 140

3.2.2. Yardım Faktörü ... 141

3.2.3. Demokrasi ve İnsan Hakları Alanlarındaki Uygulamalar ... 141

3.2.4. Büyük Oranda İşçi Göçü Olacağı Düşüncesi ... 142

3.2.5. Yunanistan ve Kıbrıs Faktörü ... 143

3.2.6. Kültürel/Dini Farklılık ... 144

3.2.7. Türkiye’nin Coğrafi Konumu ... 144

3.2.8. Türkiye’nin Dış İlişkileri ... 144

3.3. AVRUPA BİRLİĞİNİN TÜRKİYE İÇİN ÖNEMİ ... 144

xii

3.4. AVRUPA BIRLİĞİ İÇİN TÜRKİYE’NİN ÖNEMİ ... 146

3.4.2. Türkiye’de Demografik Gelişmeler ... 151

3.5. TÜRKİYE’NİN TAM ÜYELİĞİNİN AVRUPA BİRLİĞİ’NİN KÜRESEL BİR GÜÇ OLMASINA KATKISI ... 153

3.5.1. Türkiye’nin Üyeliğinin AB’ye Siyasi Yararları ... 155

3.5.2. Türkiye’nin Üyeliğinin AB’ye Ekonomik Yararları ... 157

3.5.3. Türkiye’nin Üyeliğinin AB Mozaiğine Sosyo-Kültürel Yararları ... 159

3.5.4. Türkiye’nin Üyeliğinin AB’nin Terörle Mücadele Kapasitesine Katkısı ... 162

3.6. AVRUPA BiRLiĞi’NE TAM ÜYELiĞiN TÜRKiYE’YE YARARLARI ... 163

3.6.1. Siyasi Yararları ... 163

3.6.2. Ekonomik Yararları ... 165

3.6.3. Sosyo-Kültürel Yararları ... 168

3.7. TÜRKİYE VE AVRUPA BIRLİĞİ İÇİN OLUŞACAK MALİYET ... 175

KAYNAKÇA ... 177

KÜRESELLEŞME

1.1. GİRİŞ

1.1.1. Küreselleşme Kavramının Tanımı

Yeni bir çağa girdiğimiz su günlerde, önümüzde belki de uygarlık tarihinin en önemli yılları uzanıyor. Gerçekten de akıllara durgunluk veren teknolojik yeni- likler, benzeri daha önce yaşanmamış ekonomik olanaklar, şaşırtıcı siyasal reform- lalar ve kültürel yeniden doğuş dönemi iç içe gelişmektedir. Bu görkemli simgesel dönemin artık içindeyiz. Bu dönemi adlandıran kavram ise, küreselleşme (globa- lization) kavramıdır.

Küreselleşme sözcüğünü yirminci yüzyılın son çeyreğinin başlarından itiba- ren, özellikle 1990’lı yıllarda duyar ve kullanır olduk. Terimin İngilizce karşılığı globalisation (globalleşme) olup, kökündeki globe sözcüğü üç boyutlu yuvarlak bir fiziksel şekli, ikinci anlamıyla da dünyayı ya da diğer bir ifade ile yer küreyi ifade etmektedir.

Küreselleşme kavramının popülerliğine ve bu konudaki literatürün genişliği- ne rağmen, kavramın kesin bir tanımı yoktur. Küreselleşme kavramı çoğu zaman, belli fikirler, görüşler, pratikler, olaylar, teknolojiler, kurumlar vb. gibi durumların, global ölçekte bulunur hale gelmesini veya dünya ölçeğimde ulusal kimliklerin, ekonomilerin ve sınırların çözüldüğü, sosyal hayatın büyük bir bölümünün kü- resel süreçler tarafından belirlendiği; dünyanın ekonomik bir bütün oluşturma, dünya toplumlarının birbirlerine benzeme, buna bağlı olarak tek bir küresel kül- türün ortaya çıkmasını veya toplumların kendi kimliklerini ve farklılıklarını ifade etme ve tanımlama, nihayet dünyanın sıkışması, küçülmesi, ulusal olan her şeyin anlamını yitirmesi ve dünyanın tek bir mekan olarak algılama bilincinin artış sü- recini tanımlamak için kullanılmaktadır.

BÖLÜM BÖLÜM

KÜRESELLEŞME

1.

1.

2 KÜRESELLEŞME, AVRUPA BİRLİĞİ VE TÜRKİYE

Küreselleşmenin kesin bir tanımının bulunmamasına rağmen pek çok farklı bakış açısıyla tanımlanabilmektedir. Örneğin Meydan Larousse’nin tarifine göre global tümüyle ele alınmış olan manasındadır. İdeolojik açıdan değerlendirildi- ğinde ise küreselleşme; kapitalist sistemin kendisini devam ettirebilmesi için daha çok üretmek ve daha çok mal satmak ihtiyacını karşılamak amacıyla dünya paza- rında serbestleşme ve sınırların kaldırılması sürecidir.

Geniş anlamda küreselleşme (Globalleşme), ekonomik siyasal ve kültürel açı- dan bazı değer ve yapıların yerel ve ulusal sınırları aşarak dünya ölçeğinde yayıl- ması anlamını taşımaktadır. Bununla birlikte küreselleşme değişik açılardan farklı şekillerde algılanabilmektedir. Örneğin, küreselleşmeyi çağdaşlaşma ve gelişme olarak algılayanlar olduğu gibi, bunu emperyalizmin 21. yüzyıldaki adı şeklinde yorumlayanlar da bulunmaktadır.

Küreselleşme taraft arlarına göre küreselleşme; ekonomik, siyasal, sosyal ve kültürel değerlerin ve bu değerler çerçevesinde oluşmuş birikimlerin ulusal sı- nırlar dışına taşarak dünya geneline yayılması olup, ülkeler arasında fiziksel ve ekonomik özgürlüklerin geliştirilmesi anlamını taşımaktadır. Yani küreselleşme, farklı toplumsal kültürlerin ve inançların daha yakından tanınması, ülkeler ara- sında her türlü ilişkinin yaygınlaşması ve yoğunlaşması; ideolojik ayrımlara dayalı kutupların ortadan kalkması sonuçlarını doğuran kaçınılmaz bir süreçtir.

Küreselleşme karşıtlarına göre ise küreselleşme; soğuk savaş döneminden sonra, Batı’nın zaferini yeni bir açılımla dünya geneline yaymasıdır. Bu açılımla uluslararası sermayenin egemenliği kayıtsız şartsız hale gelmekte ve dünya ölçe- ğinde tekelleşmektedir. Dolayısıyla küreselleşme karşıtları küreselleşmeyi emper- yalizmin yeni yüzü olarak görmektedirler diyebiliriz.

Küreselleşme kavramının tanımlanmasındaki çeşitliliğe rağmen, küreselleşme anlayışının merkezinde, yeni bir ekonomik küreselleşme fikri yatıyor. Ayrı ulusal ekonomiklerin ve dolayısıyla ulusal ekonomik yönetiminin yerli stratejilerin hızla geçerliliğini kaybettiği gerçeğini anlatmak için bu kavram kullanılmaktadır. Küre- selleşme kavramı, bu anlamda, toplumsal yaşam içinde yeni bir durum simgeler:

Globalleşme yerelleşme süreçlerinin birbirleriyle etkileşiminin toplumsal yaşama ait oluşu ve toplumsal yaşamın kurucu öğesini anlatmak için, Robertson, globalin yerelleşmesi ve yerel alanın globalleşmesi sonucunda ortaya çıkan yeni durumu glocal kavramıyla açıklamaktadır (Robertson, 1999:40).

Küreselleşme temel anlamıyla, kökten reformlarla ulusal stratejileri anlam- sızlaştırmak, bunlara, uluslararası piyasaların yargı ve yaptırmaları karşısında tu- tunamayacaklarını ima etmek vardır. Dünya ölçeğinde yaşanan bu yeni fenome-

Doç. Dr. İbrahim Fevzi ŞAHİN

3 KÜRESELLEŞME ni anlatmada kullanabilecek en uygun ifade, dünya gittikçe küçülüyor ifadesidir.

Buradaki tanımlama biçiminde özellikle iletişim alanında yaşanan gelişmelerin, mesafelerin önemini azaltması, bu sayede dünya ölçeğinde, kurumsal ve bireysel anlamda karşılıklı bağımlılığının artması vurgulanmaktadır. Kısaca, küreselleşme;

dünyanın tek bir mekân olarak algılanabilecek ölçüde sıkışıp küçülmesi anlamına gelen bir süreci ifade etmektedir.

Açıklamaya çalıştığımız görüş ve tanımlara ister katılalım ister katılmaya- lım, küreselleşme günümüzde vardır ancak henüz klasik yapıyı tamamen ortadan kaldıramamıştır. Dünya ulusları arasındaki etkileşimler, insanlığın varlığından beri başta ticaret ve savaşlar gibi yollarla devam etmiş ancak bu faaliyetler Ulus- Devletler ve Millet anlayışının ortaya çıkmasını engelleyememiştir. Bu anlamda küreselleşmeyi değerlendirirken keskin ifadelerde bulunmaktan kaçınılmalıdır.

Tanımlamalardan da anlaşılacağı gibi, küreselleşme ile birlikte artık toplumların yaşam anlayışı karşılıklı olarak etkilenmekte, bulundukları davranışlar dünya üze- rindeki diğer uluslar içerisinde etki doğurmaktadır.

1.1.2. Küreselleşme Kavramının Kapsamı

İçinde bulunduğumuz sürecin en önemli özelliklerinden biri küreselleşme olgusunun gittikçe güçlenmesidir. Bu süreç yerel olan her türlü faaliyetin binlerce km uzaklardaki olaylarla bir biçimde ilişkili ve onlardan etkilendiği bir gelişmeyi ifade etmektedir. Bu gün artık gelişen teknolojiyle birlikte zamana ve mekan an- lamsızlaşmış ve yeniden tanımlanmıştır. Mekânın fiziki sınırlarının algılanış biçi- mi gelişmiş teknoloji sayesinde değişmiştir. Bilgi üretmek ve ona dayalı bir ekono- mi, sembol ekonomisi veya entelektüel sermaye gibi tümüyle bu süreci tanımlayan kavramlar ortaya çıkmıştır.

Küreselleşme, insanlık tarihinde daha önce hiç görülmeyen bir anlayış olarak olaylara yaklaşmaktadır. Bu anlamda küreselleşmeye, üç ana bakış açısıyla yaklaşı- labilir. Bunlar ilk olarak siyasal alanın sınırları açıkça belirlenmiş topraklarda ege- men birimlerin yönettiği ve uluslar üstü düzeyde hareket yeteneğine sahip olduğu ölçüde, büyük devletlerin küresel özelliği vardır. İkincisi; kapitalizmin ekonomik düzene ilişkin kökten küreselleştirici rolüdür. Bugünkü anlamıyla “dünya sistemi kavramı” olarak adlandırılan sistemde, modern dünya; merkez, yarı çevre ve çevre diye sunulmaktadır. Üçüncüsü; bilgi akışını süreklileştirmek, düşüncelerin hızla yayılmasını sağlayan küresel bir toplumun ortaya çıkarılmasıdır. Küreselleşme kavramı tüm bu farklı toplumsal, ekonomik ve politik süreçleri anlatmak için kul- lanılmaktadır. Zira her toplumsal olay ve süreç zorunlu olarak ekonomik politik