Çok Katlı Esnek Konut Tasarım Yaklaşımları

See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.net/publication/326088926

Çok Katlı Esnek Konut Tasarım Yaklaşımları

Article · February 2011

CITATIONS

0

READS

1,241

1 author:

Omer S. Deniz

Mimar Sinan Fine Arts University 17PUBLICATIONS   7CITATIONS   

SEE PROFILE

All content following this page was uploaded by Omer S. Deniz on 30 June 2018.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

ÇOK KATLI ESNEK KONUT TASARIM YAKLAŞIMLARI

Ömer Ş. Deniz, MSGSÜ Mimarlık Fakültesi

1. Giriş

Kentsel konut ihtiyacının büyük oranda çok katlı konutlarla karşılanmaya çalışıldığı Türkiye’de, söz konusu konutların kullanıcıların değişim ihtiyaçlarına cevap verememesi nedeniyle, kullanıcı ya konutun niteliksiz ve konforsuz ortamında yaşamak zorunda kalmakta veya konuttan taşınmaktadır.

Konutta değişim ihtiyaçlarının ortaya çıktığı durumlarda, esneklik (değişebilme yeteneği), konut ile kullanıcısı arasındaki uyumsuzluk problemini çözebilecek ve konutun fonksiyonel ömrünün uzamasına imkan sağlayabilecek bir araç olarak görev yapabilir. Günümüzde Türkiye’de, gerek mevcut konut stokunda, gerekse yaygın biçimde üretilen ve bir kısmı yüksek maliyetlerde olan çok katlı konut tasarımlarında, esneklik amacı çoğunlukla göz ardı edilmiş ve edilmektedir. Bu noktadan hareketle çalışmada, Türkiye’de çok katlı konut tasarımlarında çözülmemiş önemli bir problem alanı üzerinde durularak, konutun değişen kullanıcı özellikleri ve ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde esneklik kazanmasına yardımcı olabilecek tasarım yaklaşımlarının araştırılması amaçlanmıştır.

Mimari literatürde “esneklik” genel olarak, “bir binanın minimum ve maksimum değişimi bünyesinde barındırabilme yeteneği” anlamında kullanılmakta, esnek konut, “kullanıcıların değişen ihtiyaçlarına uyum sağlayabilen konut” olarak tanımlanmaktadır. Bu kavram, zamanla konutta değişiklik yapabilme imkanının yanısıra, kullanım öncesi farklı konut planlarının seçilebilme imkanını da içerir. Esnek konut kavramının amacı, tasarım çeşitliliğine ve uzun dönemler için konutun kullanabilmesine imkan sağlamak, kullanıcı ihtiyaçlarının geniş bir dizisini karşılayabilecek konutlar oluşturmak ve konut kullanımında kullanıcılara sunulacak konforu geliştirmektir.

Çoğunluğu Avrupa, Latin Amerika, Japonya ve Çin’de olmak üzere, dünyanın birçok ülkesinde gerçekleştirilmiş olan esnek konut projeleri, genellikle çeşitli çevresel düzeylerde kararların verildiği süregiden bir tasarım ve yapım sürecinin ürünü olarak biçimlenmiştir. Bu süreçte farklı gruplar farklı düzeylerde etkinlikte bulunur ve kararlar verirler [1, 2]. Çok katlı esnek konut tasarımında, binanın yapısal sistemi, her biri hiyerarşik organizasyon içinde farklı kapasitelere ve farklı karar verme düzeylerine sahip iki temel alt sistemden oluşturulabilir. Böylece konutun, birbirinden farklı üretim süreci dönemlerinde ve farklı yapısal sistem düzeylerinde değiştirilebilmesi mümkün olur. Söz konusu hiyerarşik düzen, yapısal alt sistem kapasitelerini olduğu kadar, mekânsal alt sistem kapasitelerini de içerebilirr. Bina ile karar verme süreci arasında koordinasyon sağlanması için bir temel oluşturan bu yaklaşıma göre, tasarım sürecinde binanın yapısal alt sistem kapasitelerine ilişkin karar verme düzeyleri şöyle sıralanabilir (Resim 1) [3, 4, 5]:

-Destek yapı (support) düzeyi (alt düzey için sınırları ortaya koyar), -Tamamlayıcı yapı (infill) düzeyi (üst düzeyin kurallarına göre düzenlenir).

Bu çalışmada, bina alt sistemlerinin söz konusu hiyerarşik organizasyonu esas alınarak, değişen kullanıcı özellikleri ve ihtiyaçlarını karşılayabilecek çok katlı esnek konut tasarım yaklaşımları irdelenmiş ve bu doğrultuda öneriler geliştirilmiştir.

Resim 1: Çok katlı esnek konut tasarımında bina alt sistemlerinin hiyerarşik organizasyonu.

2. Destek Yapı Tasarımı

Çok katlı konutlarda destek yapı, binanın bütün kullanıcılarına servis sağlayan, alanlar sunan kalıcı ve paylaşılan sistemlerin konfigürasyonu olup, taşıyıcı sistemi, bina kabuğu sistemini, ortak tesisat ve sirkülasyon sistemlerini kapsar [6]. Türkiye’deki yasal düzenlemelerde destek yapı alanları ve sistemleri, “ortak yerler” başlığı altında toplanmıştır (İmar Kanunu, Kat Mülkiyeti Kanunu).

Bir konut bloğunun çok kullanıcılı kamusal bir alanı olan destek yapısı, tüm blok kullanıcılarının özellikleri, ortak ihtiyaçları, yapı standartları ve yönetmelikleri göz önünde bulundurularak tasarlanmalıdır. Destek yapı tasarımı, fiziksel çevre koşullarının yanısıra, sosyal, kültürel ve yasal çevre koşullarından da etkilenir. Ayrıca, binanın gerçekleştirilmesinde kullanılabilecek yapım sistemi özellikleri, tercih edilen konut birimi türleri, sayıları, alanları, maliyetleri ve bina kat sayısı da destek yapı tasarımını yönlendirici faktörler arasında yer alır.

Tasarımcı, destek yapının tasarımı ve biçimlendirilmesi için, tasarımı yönlendiren faktörlerin yanısıra, kendi sübjektif görüşleri ve deneyimlerine dayalı olarak iki farklı temel yaklaşımdan yararlanabilir *7+:

-Bağımsız (nötr) mekan oluşturma,

-Mekan birimlerini gruplandırarak, uzmanlaştırılmış mekan bölgeleri (zones) oluşturma.

2.1. Bağımsız (Nötr) Mekan Oluşturma

Nötr veya servis edilen mekan oluşturulmasına yönelik olan bu tasarım yaklaşımı, mekanın engellenme durumlarına göre iki farklı şekilde uygulanabilir:

-Sabit ıslak mekanlar, tesisat bacaları, sirkülasyon ve taşıyıcı sistem bileşenlerinin sınırlandırdığı, kısmen engelli bağımsız mekanlı çözümler oluşturma,

-Maksimum derecede esneklik sağlanabilecek, birden fazla konut birimini kapsayan tamamen engelsiz alana sahip, bağımsız mekanlı çözümler oluşturma.

Kısmen engelli mekan oluşturmaya yönelik tasarım yaklaşımında, konut birimlerinin sınırları belirlenmiş olup, mekan engelleyici nitelikteki mutfak, banyo, tuvalet, tesisat bacaları, taşıyıcı sistem ve düşey sirkülasyon bileşenlerinin biri veya birkaçı binanın sabit mekan ve bileşenleri olarak düzenlenir. Bu yaklaşım, gereksiz esneklik yatırımlarına fırsat vermediği için, düşük esneklik derecesi talep eden kullanıcı grupları için uygun olabilir. Tesisat ana şaftları için sabit ve değişmez yerlerin önceden belirlenmesi gereken bu çözümde, konut birimlerini sınırlandıran ortak duvarlara taşıyıcı ve sabit özellik verilebilir. Taşıyıcı bileşenler kısmen konut birimi içinde yer alabildiği gibi, daha esnek çözümlerde tüm taşıyıcı bileşenler konut birimi çevresine yerleştirilebilir. Sabit konumları nedeniyle engelleyici olarak kabul edilen servis mekan ve bileşenleri, yaşama mekanlarının özgürce bölünmesine ve tamamlayıcı yapının değişebilmesine mümkün olduğunca fazla imkan sağlayacak biçimde tasarlanmalıdır. Bu yaklaşım doğrultusunda tasarlanacak çok katlı konut destek yapı plan tipleri, tercih edilen konut birimi sayısına, yerleşim durumuna ve merdiven evinin yerine bağlı olarak Resim 2’de ifade edildiği gibi gruplandırılabilir *8+.

Destek yapı tasarımında, elde edilecek bağımsız (nötr) tek mekanın, konutta esnekliği artırmak üzere tamamen engelsiz mekan biçiminde geliştirildiği çözümler de söz konusu olabilmektedir. Özellikle yüksek esneklik derecesi talep eden kullanıcı grupları için uygun olan bu tasarım yaklaşımına göre tasarlanan kat planları, engelsiz ve bağımsız bir alan oluşturarak, çeşitli konut birimi düzeni ve mekan organizasyonu elde edilmesine zemin hazırlayabilir. Yaşama mekanları ve ıslak mekanların tamamen serbest olarak düzenlenmesine ve konum değiştirebilmesine imkan tanıyan bu çözümde, ana tesisat dağılımları, mekana yüksek esneklik derecesi sağlamak üzere taşıyıcı sistem ile bütünleştirilebilir (yatay ve düşey doğrultularda). Fakat alternatif tesisat hatlarının ve arayüzlerinin kullanılmasını gerektiren bu yaklaşım, yüksek maliyete yol açması nedeniyle yaygın biçimde kullanılmamaktadır.

Çünkü geniş açıklıkları engelsiz geçebilen ve tesisat dağılımlarını bünyesinde barındırabilen özel taşıyıcı sistem gerektiren bu yaklaşıma göre, hem çok fazla tesisat sistemi ve arayüzü kullanılmakta, hem de tesisat sisteminin düşey ve yatay taşıyıcı bileşenlerin içinden geçirilmesi nedeniyle taşıyıcı bileşen kesitlerinde önemli artış olmaktadır.

2.2. Mekan Birimlerini Gruplandırarak Uzmanlaştırılmış Mekan Bölgeleri Oluşturma

Konut mekan birimlerinin, fonksiyonlarına, büyüklüklerine, dış cepheye sahip olmalarına, ulaşım ve sirkülasyon ihtiyaçlarına göre gruplandırılarak, çeşitli açılardan uzmanlaştırıldığı bu yaklaşımda, destek yapı, yaşama ve servis mekanlarının belirli mekan bölgeleri içinde farklı büyüklük ve sayıda düzenlenmelerine imkan sağlayacak biçimde tasarlanır.

Habraken ve SAR grubu tarafından geliştirilen bu tasarım yaklaşımı [9], destek yapı içindeki mekan bölgeleri (zones) ve bu bölgeleri ayıran kenar paylarının (margins) konut tasarımı doğrultusunda

organizasyonlarını esas alır. 1970’erden günümüze kadar, bu yaklaşım doğrultusunda tasarlanan birçok Açık Yapı projesi gerçekleştirilmiştir *10, 11+.

Resim 2: Çok katlı esnek konut tasarımında, konut birimleri-merdiven evi ilişkisine göre gruplanmış destek yapı plan tipleri.

SAR yaklaşımına göre, konuta ait mekanlar destek yapıyı oluşturan aşağıdaki temel mekan bölgeleri esas alınarak tasarlanabilir (Resim 3) [9]:

-Dış mekanla bağlantılı, özel kullanıma ayrılmış iç mekan ( bölgesi), -Dış mekanla bağlantısız, özel kullanıma ayrılmış iç mekan ( bölgesi),

-Konutun uzantısı olan açık mekanlar şeklinde, özel kullanıma ayrılmış dış mekan ( bölgesi), -İç veya dış mekan olabilen, genel (ortak) kullanıma (sirkülasyon için) ayrılmış mekanlar ( bölgesi).

SAR yaklaşımında ayrıca, destek yapı tasarımında iki bölge arasında onları birbirinden ayıran, bölgelerin minimum/maksimum yayılma sınırlarını belirleyen ve bitişik olduğu her iki bölgenin adını alan ( gibi) kenar payları, esneklik araçları olarak kullanılmaktadır. Bölgeleri parçalayan taşıyıcı sistem bileşenleri arasında kalan bölge kısımları ise sektör olarak adlandırılmakta ve bölgelerin birleşiminden oluşan destek yapı da sektörler kümesi olarak ifade edilmektedir.

Uzmanlaştırılmış mekan bölgelerine dayalı tasarım yaklaşımında, destek yapı plan tipleri, Resim 4’de gösterildiği gibi, bir araya gelen konut birimlerinin ortak duvarlarının ve konut mekan bölgelerinin sınır durumları açısından beş grupta toplanabilir *12+.

Resim 3: SAR yaklaşımına göre destek yapı tasarımı.

2.3. Destek Yapı Tasarım Süreci İçin Bir Öneri

Çok katlı esnek konut tasarımında tasarımcı, tasarım verilerinin yanı sıra, yukarıda açıklanan tasarım yaklaşımlarından da yararlanarak, destek yapı tasarımı için aşağıdaki adımları izleyebilir:

I. Bina yönetmelikleri, çevre koşulları, yerleşim planı ve uygulanacak yapım sisteminin tasarım özellikleri gibi tasarım verileri göz önünde bulundurularak, programda yer alan konut birimlerinin ve mekanların, mümkün olduğunca farklı şekillerde düzenlenmesine ve organize edilmesine imkan sağlayacak plan geometrisi araştırılır. Bu araştırma sonucunda, konut birimi yerleşim düzenlerinin ve mekan organizasyonlarının çeşitliliğine en fazla imkan sağlayan, esneklik derecesi en yüksek bina kat planı geometrisi ve boyutları belirlenir. Bu adımda, ortak sirkülasyon alanları (merdiven evi, asansör, koridor, vb.), tercih edilen konut birimlerinin çeşitli yerleşim düzenlerine ve mekan organizasyonlarının çeşitliliğine imkan sağlayacak biçimde planlanarak, en uygun sirkülasyon alan ve konumları belirlenir ve buna bağlı olarak da konut birimlerinin bütünsel alanı ortaya çıkarılır.

Böylece, sirkülasyon alanları ve esnek konut birimlerinin bağımsız mekan biçimindeki bütünsel alanını kapsayan bina kat planı geometrileri ve boyutları tasarlanmış olur (Resim 5.1).

II. Çok katlı esnek konut içinde yer alacak tüm konut birimlerinin, tercih edilen programlarına ve büyüklüklerine göre, kapsadıkları mekan birimlerinin boyutsal analizi ve organizasyonu sonucunda,

söz konusu her konut biriminin, mümkün olduğunca çeşitli mekan organizasyonlarına imkan sağlayabilecek plan geometrileri (dikdörtgen, kare, L biçimli, Z biçimli, vb.) tasarlanır. Bu plan geometrilerine dayalı olarak, önceki adımda belirlenen bina kat döşeme alanı, çeşitli konut birimi yerleşim düzenleri elde etmek üzere uygun biçimde bölümlenir ve kat döşemesinin farklı düzenlemelere imkan sağlayan tüm alternatif plan şemaları ortaya çıkarılır. Böylece, plan şeması alternatiflerinin yanısıra, binada yer alacak olan farklı programlı ve büyüklükteki konut birimlerinin tüm alternatif mekan organizasyon düzenleri ve boyutları da tasarlanmış olur (Resim 5.2, 5.3, 5.4).

Resim 4: Çok katlı esnek konut tasarımlarında, konut birimi düzenlerine ve gruplanmış mekanların organizasyon biçimlerine göre destek yapı plan tipleri.

III. Uygulanacak yapım sisteminin özellikleri esas alınarak, bina kat planlarında düzenlenen konut birimi alanlarının gerektirdiği serbest açıklıkları geçebilen ve konut birimlerinin alternatif mekan organizasyonları için engel oluşturmayan bir taşıyıcı sistem kuruluşu araştırılır ve destek yapının strüktürel kat planı şeması tasarlanır. Daha sonra, taşıyıcı sistem bileşenlerinin yanısıra, konut

birimi alternatiflerindeki konut birimi girişleri, cephe bileşenleri, cephe açıklıkları, ıslak mekan duvarları ve temiz su, atık su, ısıtma, gaz, vb. düşey tesisat dağılımlarını kapsayacak tesisat bacası gibi sabit bileşenler, olası çeşitli mekan organizasyonu değişikliklerine imkan sağlamaları açısından değerlendirilir. Değerlendirme sonucunda, söz konusu bileşenlerin en fazla esneklik imkanı sağlayan konumları, biçimleri ve boyutları belirlenerek, destek yapının en uygun kat planı şemaları tasarlanmış olur (Resim 5.5).

IV. Uygulanacak yapım sistemi için kabul edilen tasarım kuralları esas alınarak, destek yapı kat planı şeması üzerinde, alternatif kat planı şemalarında düzenlenen konut birimlerinin alternatif mekan organizasyonlarına imkan sağlayabilen, gerekli minimum mekan ölçülerinin altında kalmayan, cephe sistemi ve cephe boşlukları ile uzlaşan, olası bölücü iç duvar konumları belirlenir. Böylece, tamamlayıcı yapı tasarımına temel oluşturacak destek yapı planları tasarlanmış olur (Resim 5.6).

Çok katlı esnek konutun destek yapı tasarımı sonucunda belirlenmesi gereken genel bina özellikleri şöyle sıralanabilir:

-Binanın kütlesel (blok) biçimi, boyutları, kat yüksekliği ve kat sayısı,

-Binanın ana giriş konumu ve ortak sirkülasyon (merdiven evi, asansör, koridor, vb.) alanları ile, bu alanlarda kullanılan bileşenlerin türleri, biçim ve boyutları,

-Bütün binaya hizmet eden taşıyıcı sistem, tesisat sistemi, tesisat bacası, vb. sabit bileşenlerin türleri, biçim, boyut ve konumları,

-Değiştirilmesi planlanmayan (sabit) bina kabuk bileşenlerinin (cephe ve çatı bileşenleri) türleri, biçim ve boyutları, pencere açıklıklarının (daha sonra yeniden ele almak üzere) biçim, boyut ve konumları.

-Sabit bileşenlerin konumlarına göre, programları belirlenen çeşitli konut birimi türlerinin mümkün olduğunca çeşitli düzenlerine imkan sağlayacak döşeme alanlarının geometrik biçimleri, boyutları ve olası konut birimi yerleşim düzenlerini içeren kat planları.

3. Tamamlayıcı Yapı Tasarımı

Tamamlayıcı yapı tasarımı, kullanıcıların konuta ilk yerleşim ve kullanım dönemlerinde ortaya çıkabilecek değişiklik ihtiyaçlarının karşılandığı, konut birimi mekan organizasyonlarını ve bunları oluşturan yapısal bileşenleri kapsar [6]. Türkiye’de mevcut ilgili yasal düzenlemeler, tamamlayıcı yapı bölümünde (bağımsız konut birimleri içinde) binanın kullanım döneminde değişiklik yapılması konusunda belirli gereklerin (konut biriminin alanının artmaması ve niteliğinin bozulmaması, ortak yerlere ve taşıyıcı sisteme zarar verilmemesi, vb.) yerine getirilmesi koşuluyla engel oluşturmamaktadır (İmar Kanunu, Kat Mülkiyeti Kanunu).

Konut birimlerinin oturma, yemek, mutfak, kiler, teras, balkon, yatak odaları, banyo, tuvalet, lavabo, yüklük, giriş holü, depo gibi mekanlarının organizasyonu ve bu mekanlara ait değiştirilebilir yapı bileşenlerinin (bölücü duvarlar, ıslak mekan duvarları, ekipmanlar, kablo ve boru esaslı tesisat bileşenleri, duvar, döşeme ve tavan kaplamaları, vb.) düzenlenmesi işlemlerini kapsayan tamamlayıcı yapı tasarımı, daha önce elde edilen destek yapı tasarım çözümleri (kat planları) çerçevesinde, ön ihtiyaç programı ve tasarım verileri doğrultusunda belli bir kullanıcı veya kullanıcı grubuna yönelik olarak oluşturulabilir.

Bir esnek konut tasarımında, kullanıcıların gelecekteki esneklik ihtiyaçları konusunda elde edilecek bilgi düzeyi, tamamlayıcı yapı tasarım çözümlerini oluşturma doğrultusunda nasıl bir tasarlama stratejisi izlenebileceğini belirleyebilir. Tasarım çözümleri için kararlar, ya kullanıcıların esneklik ihtiyaçlarının tahmin edilebildiği “belirlilik durumunda” veya tahmin edilemediği “belirsizlik durumunda” verilebilir. Bu nedenle tamamlayıcı yapı tasarımı için, tasarım verilerine dayalı olarak

kullanıcının konut biriminde gelecekte olası esneklik ihtiyaçları konusunda elde edilen bilgi düzeyine ve tahmin durumuna göre iki farklı tasarlama stratejisi ileri sürülebilir:

-Belirsiz esneklik ihtiyacı doğrultusunda tasarlama stratejisi, -Ön belirlemeli esneklik ihtiyacı doğrultusunda tasarlama stratejisi.

Resim 5: Çok katlı esnek konutta destek yapı tasarımı.

3.1. Belirsiz Esneklik İhtiyacı Doğrultusunda Tasarlama Stratejisi

Belirsizlik ortamı genel olarak, gelecekte gerçekleşebilecek olası durumlar bilinmediğinde ortaya çıkar. Esnek konut tasarım çözümlerinin, kullanıcıların esneklik ihtiyaçlarının bilinmediği bir ortamda oluşturulmaya çalışılması, belirsizlik durumunu ifade etmektedir.

Söz konusu belirsizlik durumunda, gelecekte ortaya çıkabilecek esneklik ihtiyaçlarının karşılanabilmesi için başlangıçta, bileşenlerin büyük bir kısmının değiştirilebilir özellik taşıdığı ve mevcut destek yapı ile uzlaştığı başlangıç (temel) tamamlayıcı yapı tasarımı oluşturulmalıdır. Bu tasarlama stratejisi ile

oluşturulan tamamlayıcı yapı tasarımı, gelecekteki değişim ihtiyaçları belirsiz bir konut biriminin, büyük bölümü değiştirilebilir yapı bileşenlerini içeren başlangıç mekan organizasyonunu ifade eder.

Bu tasarlama stratejisi sonunda kullanıcılara sunulacak başlangıç tasarım çözümleri, kullanıcılar tarafından imkan buldukça tamamlanacak bitirilmemiş konut birimi iç alanlarından, detaylı biçimde tamamlanmış iç mekan organizasyonuna kadar uzanan geniş bir yelpazeyi kapsayabilir. Böyle geniş bir perspektifte sunulan başlangıç çeşitliliği, her düzeydeki kullanıcıya, gelecekte ortaya çıkabilecek beklenmeyen herhangi bir değişme ihtiyacı karşısında onu uzlaştıracak düzenlemeleri yapabilme özgürlüğü sağlayabilir. Bunun yanısıra, aşırı esnekliğin ortaya çıkaracağı yüksek ilk yatırım maliyetleri ve karmaşıklık düzeyi, kullanıcılar ve girişimciler açısından bu yaklaşımın olumsuz tarafıdır.

Bu tasarlama stratejisinin istenen sonuca ulaşabilmesi için tasarımda, binayı oluşturacak olan aynı veya farklı üretim kaynaklı tamamlayıcı yapı bileşenlerinin birbirleriyle ve destek yapı ile boyutsal ve birleşim noktası uyumunu sağlayacak belli koordinasyon kurallarının kullanılması gerekir. Böylece, bileşenleri arasında mümkün olduğu kadar az karmaşık birleşim noktası ilişkisi ve uyumsuz boyutsal ilişki olan bir yapısal sistem vasıtasıyla, farklı özelliklere ve ihtiyaçlara sahip kullanıcılara kullanım öncesinde ve kullanım döneminde, konut biriminde kolaylıkla fiziksel değişiklikler yapma imkanı sağlanabilir. Bunun için tasarımcıların, mevcut yapım sistemlerinde öngörülen modüler koordinasyon ilkelerini, bileşenlerin biçimsel, boyutsal ve birleşim kurallarını bilmeleri ve tasarım çözümlerini onlara dayalı olarak geliştirmeleri gerekmektedir.

3.2. Ön Belirlemeli Esneklik İhtiyacı Doğrultusunda Tasarlama Stratejisi

Tasarımcının gelecekte ortaya çıkabilecek olaylarla ilgili olarak doğru tahminde bulunabilmesi, belirlilik durumunu ifade etmektedir. Eğer tasarımcı, kullanıcıların gelecekteki olası esneklik ihtiyaçlarını önceden belirleyebilirse, belirlilik durumunda, diğer bir deyişle ön belirlemeli esneklik ihtiyacı doğrultusunda tasarım çözümleri oluşturulabilir.

Bu tasarım stratejisi, kullanıcıların (konutu uzun süre kullanacak ve esneklik ihtiyaçları tahmin edilebilen) gelecekte konutu kullanım sürecinde ortaya çıkma olasılığı olan esneklik ihtiyaçlarına göre, belirli değişim dönemlerinde ihtiyaç duyulan olası mekan organizasyonlarının tasarlanması için izlenen yolu ifade etmektedir.

Kullanıcıların esneklik ihtiyaçlarının tahmini için, binanın gelecek kullanımında değişikliklere yol açabilecek olası olayların tahminlerinden yararlanılabilir. Çok katlı konut kullanıcılarının aynı konut birimindeki esneklik ihtiyaçlarını belirleyebilmek ve açıklayabilmek için, her kullanıcı grubuna ait özel değişim senaryolarının tahmin edilerek ortaya konması gerekir. Değişim senaryosu, konut biriminin kullanımında ortaya çıkabilecek değişikliklere neden olan kullanıcı özelliklerine ve sosyal, kültürel, ekonomik, vb. olaylara bağlı olarak tahmin edilebilir. Bu senaryoların elde edilmesinde senaryo hazırlama yöntemlerinden yararlanmak mümkündür.

Bir konut birimi kullanıcılarının esneklik ihtiyaçlarını ortaya koyacak değişim senaryosunun hazırlanmasında ihtiyaç duyulan, kullanıcılara yönelik bilgiler şunlar olabilir [13]:

-Kullanıcıların hanehalkı tipi (genç birey, yaşlı birey, bekar aile, evli aile, vb.),

-Kullanıcıların aile yaşam döngüsü evresi (yeni evli çocuksuz, okul öncesi yaşta çocuklu, okul çağında çocuklu, evden ayrılmış yetişkin çocuklu, vb.),

-Kullanıcıların gelir düzeyi (aile üyelerinin iş, mülk gibi gelir kaynaklarına dayalı gelir durumları), -Kullanıcıların konut hareketliliği (konutun işe yakınlık veya uzaklığı, aile gelenekleri ile çevrenin etkileşimi, çevrenin sosyal, kültürel ve ticari imkanları gibi faktörlerin etkilediği ve konutta oturma süresini belirleyecek olan konut değiştirme oranı),

-Kullanıcıların konut içi davranış biçimleri (aile üyelerinin sosyal ve kültürel özelliklerine, ekonomik durumlarına göre ortaya çıkan mekan kullanım biçimleri).

Bu yaklaşımda, değiştirilmesi olası tamamlayıcı yapı bileşenleri, kullanıcıların özellik ve ihtiyaçlarına göre belirlenebilir. Böylece, bazı tamamlayıcı yapı bileşenlerine gerçekleşmesi olası olmayan esneklik özelliği kazandırılarak, gereksiz yatırımlara yol açılması önlenmiş olacaktır.

Ön belirlemeli esneklik ihtiyacı doğrultusunda tasarlama stratejisine göre oluşturulacak tasarım çözümlerinde tasarımcı, kullanıcıyı genel çözümlerle kısıtlamadan, onun özel esneklik ihtiyaçlarını karşılayabilecek olası bütün çözümleri detaylı olarak araştırmalı, uygun tasarım çözümleri geliştirmeli ve geliştirilen çözümlerin tümünün kullanıcı açısından etkileri ve sonuçlarını irdelemelidir. Aksi durumda, tasarlanan mekan organizasyonlarında yer alacak tamamlayıcı yapı bileşenleri, gerçekleştirilecek değişim işlemlerine biçim, boyut ve nitelik açısından engel oluşturabilir ve esneklik için kısıtlayıcı özellik taşıyabilir.

3.3. Tamamlayıcı Yapı Tasarım Süreci İçin Bir Öneri

Destek yapı bölümü tasarlanmış olan çok katlı esnek konutun tamamlayıcı yapı tasarımında, tasarımcı, tasarım verilerinin yanı sıra, yukarıda açıklanan tasarım stratejilerinden de yararlanarak, aşağıdaki adımları izleyebilir (Resim 6):

I. Olası kullanıcı özelliklerine bağlı olarak, konut birimlerinin zaman içinde kullanımını açıklayan ve çeşitli dönemlerde ortaya çıkabilecek olası bütün değişikliklerin belirlenmesini sağlayan değişim senaryoları hazırlanır. Destek yapı kat planlarında mevcut olan konut birimi girişleri, pencere boşlukları, ıslak mekan bölgeleri, tesisat bacaları, olası bölücü duvar konumları ile dış çevre koşullarına, tercih edilen her konut birimi programına, olası kullanıcı özellik ve ihtiyaçlarına ve değişim senaryolarına uygun biçimde, birbirlerine dönüşebilir olası bütün alternatif mekan organizasyonu düzenleri araştırılır ve tasarlanır.

II. Daha sonra, tasarlanan tüm alternatif mekan organizasyonu düzenlerinin gerçekleşmesi ve çeşitlenebilmesi için değiştirilmesi gereken tamamlayıcı yapı bileşenleri, “değiştirilmesi olası yapı bileşenleri” olarak belirlenir. Burada, söz konusu bileşenlerin, tüm alternatif mekan organizasyonu düzenlerinin birbirine dönüşebilmesini ve uyarlanabilmesini sağlayacak, boyut, biçim, tip, modül, birleşim noktası ve konumlanma çözümleri araştırılır. Bu çözümler, destek yapının yapım sisteminin öngördüğü tasarım kuralları ve sabit bileşenleri ile olan ilişkileri açısından olduğu kadar, performans kriterleri, esneklik kriterleri (ilk yapım ve değiştirme maliyeti, değiştirme süresi, değiştirme güçlüğü, vb.) ve yapılabilirlikleri açısından da değerlendirilir. Bu değerlendirme sonucunda, tüm alternatif mekan organizasyonu düzenlerinin birbirine dönüşmesini ve uyarlanmasını sağlayabilecek en uygun tamamlayıcı yapı bileşenleri ve özellikleri belirlenmiş olur.

Tasarlanmış olan alternatif mekan organizasyonu düzenleri esas alınarak, konut birimlerinin ilk kullanıcılarının ilk kullanım dönemlerine uygun ve konut birimlerinin daha sonraki tasarımları için temel oluşturacak başlangıç mekan organizasyonu belirlenir ve gelecekte olası mekan organizasyonu düzenlerinin birbirine dönüşmesini ve uyarlanmasını sağlayabilecek tamamlayıcı yapı bileşenleri kullanılarak, başlangıç tamamlayıcı yapı tasarım çözümü oluşturulur.

Resim 6: Çok katlı esnek konuta ait tamamlayıcı yapı tasarım süreci aşamaları.

4. Sonuç

Konutlar genel olarak iki farklı yaklaşıma göre tasarlanabilir. Bunlardan birincisi, konutu, belirli olan gerçek kullanıcı özellik ve ihtiyaçlarını dikkate alarak tasarlamak, diğeri ise, belirsiz olması nedeniyle, gerçek kullanıcı yerine, konutta yaşayacağı kabul edilen “ortalama” özellikli kullanıcı ihtiyaçlarına göre tasarlamaktır. Türkiye’de çok katlı konut tasarımlarında genellikle ikinci yaklaşım uygulanmaktadır. Bu yaklaşıma göre tasarlanan ve yüksek maliyetlerle gerçekleştirilen çok katlı konutların ilk veya daha sonraki kullanıcıları, çoğunlukla uyum sağlayamadıkları konutlarında değişiklik yapma ihtiyacı duymaktadır. Fakat günümüzde kullanıcıların böyle bir ihtiyacının amaca uygun biçimde karşılanabildiği söylenemez. Bu nedenle Türkiye’de bu tür binaların, ilk kullanıcı veya zaman içinde değişen kullanıcı ihtiyaçlarını karşılamak üzere nasıl tasarlanabileceği problemi, akademik düzeyde tartışmaya açılmalı, bu konuda çözümler geliştirilmelidir.

Esneklik kavramı, bir sistemin, bir sürecin veya bir organizasyonun, belirsizlikle ve değişimle başa çıkmak için ihtiyaç duyulan ve çeşitli koşullara uyarlanma kapasitesini içeren önemli bir özelliğidir.

Çok katlı konut tasarımlarında, bina sistemi, yüklendikleri esneklik fonksiyonlarına göre, hiyerarşik düzende iki temel bölüme ayrılabilir. Ayrımın sabit ve değişmez parçalar bölümünü “Destek Yapı”, hareketli ve değişken parçalar bölümünü de “Tamamlayıcı Yapı” oluşturur. Çok katlı konut tasarımları bu ayrım esas alınarak gerçekleştirilirse, konutun tasarım, yapım ve kullanım dönemlerinde değişen kullanıcı özellikleri ve ihtiyaçlarını karşılayabilecek nitelik kazanması sağlanabilir. Böylece, destek yapı etkilenmeksizin tamamlayıcı yapıda değişiklik yapılabilmesi mümkün olur. Destek yapı tasarımı, nötr mekanlar veya uzmanlaştırılmış mekan bölgeleri oluşturularak gerçekleştirilebilir. Bu tasarım, tamamlayıcı yapı tasarımı için bir temel ve kapasite sunar. Tamamlayıcı yapı tasarımı ise, kullanıcıların belirlilik durumuna göre hazırlanan değişim senaryoları ve bunlara göre oluşturulan mekan organizasyon çeşitlemeleri esas alınarak gerçekleştirilir.

Mimarların çok katlı konut tasarımlarında daha etkin ve verimli olabilmesi için, esnek konut tasarım yaklaşımlarına ihtiyaçları vardır. Çok katlı konut tasarımcıları, kendi görüş ve deneyimlerinin yanısıra, yukarıda açıklanan tasarım yaklaşımlarından ve önerilerden yararlanarak, “esnek konut tasarımı”

açısından önemli yol kat edebilir.

KAYNAKLAR

[1] http://www.open-building.org (Erişim tarihi: 14 Ekim 2011).

[2] Habraken, J. N. (2002), The Uses of Levels, Open House International, Vol.27, No:2, pp.9–20.

[3] Van Randen, A. (1992), Consumer Oriented Building: In Full Control of and Behind one’s Frontdoor, Entangled Building...?, pp.71-116, Ed. Vreedenburgh, E., Technische Universiteit Delft, Werkgroep OBOM, Delft.

[4] Cuperus, Y. (1993), Open Building, Open Future, Open House International, Vol.18, No.1, pp.3-10.

[5] Deniz, Ö.Ş. (2003), Çok Katlı Konutlarda Değişebilirlik Sağlama Stratejisi: Yapı Elemanlarının Hiyerarşik Organizasyonu Yaklaşımı, MSÜ Mim. Fak. Tasarım+Kuram Dergisi, C.2, S.3, s.115-129.

[6] Deniz, Ö.Ş. (2011), Sürdürülebilir Yapma Çevre İçin Bir Tasarım ve Yapım Yaklaşımı: Açık Yapı, Arredamento Mimarlık Dergisi, Sayı.244, s.69-77.

[7] Yürekli, K.F. (1983), Mimari Tasarımda Belirsizlik: Esneklik/Uyabilirlik İhtiyacının Kaynakları ve Çözümü Üzerine Bir Araştırma, İTÜ Mimarlık Fakültesi Baskı Atölyesi, İstanbul.

[8] Ayaydın, Y., Deniz, Ö.Ş., Mert, İ. (1996), Toplu Konut Üretimine Yönelik, Betonarme Önüretimli İskelet Bileşenli Bir Yapısal Mekano Önerisi, TÜBİTAK Proje No: İNTAG-TOKİ 525.

[9] Habraken, N.J., Boekholt, J.T., Thijssen, A.P., Dinjens, P.J.M. (1976), Variations: The Systematic Design of Supports, MIT Laboratory of Architecture and Planning, Cambridge, Massachusetts.

[10] Kendall, S., Teicher, J. (2000), Residential Open Building, E&FN Spon, London.

[11] Deniz, Ö.Ş. (2004), 20. Yüzyılda Değişebilir Konut Uygulamaları ve Bir İrdeleme, Arredamento Mimarlık Dergisi, Sayı.100+66, s.114-123.

[12] Oxman, R.M., Herbert, G., Wachman, A. (1981), On the Typology of Supports, Open House, Vol.6, No.4, p.21-29.

[13] Friedman, A. (1994), Developing Design and Implementation Strategies for Flexible Building Systems in North American Housing, Open House International, Vol.19, No.1, p.3-12.

View publication stats View publication stats