Şanlıurfa İli’nde Tarımsal İlaç Bayilerinin Çalışmaları ve Tarımsal Yayım İlişkisi F. Öcal Kara
1, G. Eren Yalçın, T. Işgın, R. Özel, S. Akın, H. Akbaş, B. Eser
1Arş.Gör. Harran Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, Osmanbey –Şanlıurfa E-posta: focal@harran.edu.tr
ÖZET
Günümüzde tarım ürünlerini korumak ve açlık tehlikesini önlemek için tarımsal savaşımda, tarımsal ilaçlardan yararlanmak bir zorunluluk haline gelmiş ve tüm dünyada ilaç kullanımında artışlar gözlenmiştir. Güneydoğu Anadolu Projesi’nin devreye girmesi ile birlikte Harran Ovası’nda geniş alanlarda sulu tarıma başlanmış ve tarımsal ilaç kullanımında da artış olmuştur.
Artan tarımsal savaş ilaçları talebi karşısında tarımsal ilaç bayi sayısında da artış olmuştur. Bu bağlamda, bu çalışmada bay ilerin çiftçilerle olan ilişkilerini tarımsal yayım açısından araştırmak amaçlanmıştır. Çalışmanın ana materyalini Şanlıurfa İli Merkez İlçe’de örnekleme ile seçilen tarımsal ilaç pazarlayan bayilerle yapılan anketlerden elde edilen veriler oluşturmuştur.
Araştırmada bayilerin faaliyetleri ve çiftçilerle olan ilişkileri incelenmiştir. Ayrıca finansman sorunları, bayilerin bilgi alma kaynakları, ilaç kullanımı konusunda teknik, insan sağlığı ve çevre koruma açısından bilgileri ve çiftçileri bilgilendirme çalışmaları, ziraat fakültesi ile ilişkileri üzerinde durulmuştur. İlaç kutularına depozito uygulaması getirilmesi konusunda bayilerin görüşleri de alınmıştır. Bayilerinin finansman sorunlarının başında satışların vadeli olması gelmektedir. Diğer bir sorun, ovada birçok çiftçi hala tarımsal ilaç uygulamalarını maske ve eldiven takmadan yapmaktadır. Ne yazık ki bayiler, kar amacı güden bir kuruluş olması nedeniyle ilaçların çevre ve insan sağlığına zararı konusunda herhangi bir bilgilendirme çalışması yapmamaktadır.
Anahtar Kelimeler: Tarımsal İlaç Bayi, Tarımsal Yayım, Bilgi Kaynakları, Çevre Koruma
Work By Input Dealers In The Province Of Sanliurfa And Its Connections To Agricultural Extension
ABSTRACT
In nowadays’ agriculture, it is inevitable to rely on pesticides in order to ensure safe production and food security, resulting in higher rates of use in these chemicals all over the world. With the South Eastern Anatolia project, better known as the “GAP”
in Turkish acronym, irrigation is made possible over large areas that brought in greater use of pesticides. Increasing demand for farm chemicals is met by an increased number of input dealers. Within the perspective of agricultural extension, this pap er aims to investigate the interactions between local farmers and input dealers. The core materials of this research consist mainly of the information gathered using face-to-face interviews applied to a random sample of local input dealers operating in the central district of the Sanliurfa province. Structural characteristics of the input dealers along with demographic properties of the farmers sampled and services of their farm enterprises with the relations are under investigation. Topics covered in this research include financial problems of these dealers with their information sources as well as the level of their knowledge of technicality, healthcare and environmental protection in terms of chemicals used plus such efforts as performed on farmer publicity and their relantions to the college of agriculture. Input dealers are also consulted for the application of deposit made on the chemical packages used. Number one of the financial problems encountered by these dealers is their sales depanding on installments deferred to a future time. One other problem is that many of local farmers still apply chemicals without using any protection such as masks and gloves etc. Unfortunatelly, these profit oriented input dealers would not inform their client farmers of the health and environmental demages caused by chemicals they sell.
Key Words: Input firms, Agricultural Extension, Information Sources 1.GİRİŞ
Günümüzde hastalık, zararlı ve yabancı otlara karşı farklı tarımsal savaşım yöntemleri arasında % 95’in üzerinde bir paya sahip olan kimyasal savaşım, bugün de geçerliliğini korumaktadır. Pestisitlerin kullanılmadığı durumlarda ürünlerde, % 60’lara varan oranlarda verim düşüklüğü olduğu bilinmektedir. Bu nedenle ürün kaybına sebep olan zararlı organizmaları kontrol etmek amacıyla tüm dünya ülkelerinde olduğu gibi ülkemizde de bitki koruma ürünlerinin kullanılması kaçınılmazdır. Ancak bu pestisitlerin kullanımı insan sağlığına ve çevreye oldukça zarar verebilmektedir. Yoğun ve bilinçsiz bir biçimde kullanıldıklarında gıdalarda, toprak, su ve havada kalıntı bırakabilmektedir. (Tiryaki, O., ve ark. 2010 ).
Dünyadaki toplam pestisit tüketimi yıllık 3 milyon ton civarındadır. Dünyada pestisit gruplarının tüketim oranlarında önemli değişiklikler olmuştur. İnsektisit, fungisit/bakterisit tüketim oranları azalmasına rağmen herbisit tüketim oranı artmıştır. Herbisitlerin tarım ilaçları içerisinde tüketim oranı 1960 yılında % 20 iken 2005’de bu oran %48’e yükselmiştir. Herbisit kullanımının hızla artması tarımda yoğunlaşma ve verimliliği artırmıştır.
Dünya pestisit piyasasında gelişmiş ülkelerin payı % 80, Türkiye’nin payı % 0.6’dır. Dünyada en fazla pestisit tüketimi olan ülkeler arasında Fransa, Japonya ve Almanya ilk sıralarda yer almaktadır (Canik, F., Yürekli Yüksel, N. 2012 ve Anonim 2012).
Son yıllarda özellikle insan sağlığına ve çevreye verdiği zararlar nedeniyle kimyasal ilaç kullanımının asgariye indirilmesi yönünde çalışmalar yapılmaktadır. Genel olarak gelişmiş ülkelere göre Türkiye’de kimyasal ilaç kullanımının düşük olduğu söylenebilir. Ancak Akdeniz ve Ege Bölgesi gibi entansif tarımın yapıldığı bölgelerde
pestisit tüketilen Ege ve Akdeniz bölgeleri beslenmede büyük yeri olan sebze ve meyvelerin entansif biçimde yetiştirildiği alanlar olmasının yanı sıra, ihracata yönelik gıda endüstrisinin hammaddeleri de büyük ölçüde bu bölgelerimizden sağlanmaktadır. Türkiye’de pestisit tüketiminde sırasıyla en fazla Fungisit (%45), herbisit (%18) ve insektisitler (%15) yer almaktadır. (Canik, F., Yürekli Yüksel, N. 2012)
Tarıma girdi sağlayan bayilerin üreticiler üzerindeki etkisi hemen tüm ülkelerde önemli düzeydedir. Örneğin ABD’de yapılan araştırmalar son 10 yılda ilaç ve tohum bayileri ile tarım satış kooperatiflerinin eğitim ve bilgi transferinde önemlerinin giderek arttığını göstermektedir (Schmitt ve ark., 2000).
Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP) ile Şanlıurfa’da sulu tarıma başlanması birçok üretim girdisinin kullanımını arttırdığı gibi, tarımsal ilaç kullanımında da artışa neden olmuştur. Artan tarımsal savaş ilaçları talebi karşısında tarımsal ilaç bayisi sayısında da artış olmuştur. Bu araştırmada da üreticilerin görüşlerine değil, tarımsal ilaç satıcılarının görüşlerine yer verilerek, çalışma şekilleri ve üreticiler ile olan ilişkilerinin tarımsal yayım açısından incelenmesi amaçlanmıştır.
2.MATERYAL VE YÖNTEM
Çalışmanın ana materyalini Şanlıurfa İli Merkez İlçe’de tarımsal ilaç pazarlayan bayilerle yapılan anketlerden elde edilen veriler oluşturmuştur. Tarımsal ilaç pazarlayan 100 kuruluştan 48’i ile anket çalışması yapılmıştır.
Anketler, 2014 yılı Ocak ve Şubat aylarında yapılmıştır. Tam sayım ile anket yapmak mümkün olmadığından bayilerin yaklaşık % 50 sine ulaşılabilmiştir. Ayrıca konu ile ilgili yapılmış olan diğer çalışmalardan ve diğer kurumlardan derlenen istatistik verilerden faydalanılmıştır.
3.ARAŞTIRMA BULGULARI 3.1.İşletmelere İlişkin Bilgiler
Bu bölümde işletmenin statüsü, faaliyet yılı, çalışan sayısı, öğrenim durumu, mezun olunan bölümle ilgili bilgilere yer verilmiştir.
Çizelge 3.1. İşletmelere İlişkin Genel Bilgiler
Özellikler Yanıtlar Sayı %
İşletmenin
Statüsü 1. Toptancı
2. Şahıs 3. Şirket
31 1 16
2,08 64,58 33,33
Faaliyet yılı 1.(1-3) yıl
2. (4-7) yıl 3. (8-10) yıl 4. (10yıl) ve üzeri
19 3 17 9
39,8 6,25 18,75 35,42
Çalışan sayısı 1.(1-4) kişi
2. (5-9) kişi 3.(10ve üzeri) 4. Yanıtsız
43 2 1 2
89,58 4,17 2,08 4,17
Öğrenim Durumu Üniversite
Lise
Diğer(Yüksekokul,Lisansüstü)
25 19 4
52,08 39,58 8,33 İşletme Sahibinin
Mezun Olduğu Bölüm
Toprak Tarla Bitkileri Bahçe Bitkileri Bitki Koruma Zootekni Tarım makineleri Diğer
17 18 3 2 1 2 5
35,42 37,50 6,25 4,17 2,08 4,17 10,42
Toplam 48 100,00
İşletmeler daha çok şahıs statüsündedir (% 64,58) ve faaliyet yılı açısından % 54,17’sinin deneyimi 8 yıldan fazladır. Bu oran işletmelerin deneyimli olduklarını, bölge yapısını, üretilen ürün çeşitlerini iyi bildiklerini göstermektedir. Ancak çalışan sayılarına baktığımızda, işletmelerin % 89,58’inin 1-4 arasında çalışanı olduğu görülmektedir. Bu durum, ilaç bayilerinin daha çok küçük işletmelerden oluştuğunu göstermektedir.
İşletmelerin tamamında ziraat mühendisi çalışmaktadır. Ancak ziraat mühendisleri çoğu zaman bayilerde bulunmamakta, ilaç satışı hiç tarım eğitimi almamış kişilerce yapılmaktadır. İncelenen işletmelerde işletme sahibinin mezun olduğu bölüm araştırılmış ve sonucunda bayilerin daha çok Toprak ve Tarla Bitkileri mezunu olduğu saptanmıştır. Bitki Koruma Bölümü mezunu çok azdır. Görüşülen deneklerin % 39,58’inin lise mezunu olması oldukça ilgi çekicidir.
Ülkemizdeki ilaç bayilerinden çoğu, meslek dışı kişilerden oluşmaktadır. Aynı şekilde gübre satışı için ruhsatlandırmada teknik eleman şartı aranmamaktadır. Bilimsel yeterlik taşımayan kimselerin insan sağlığı ve çevre için son derece tehlikeli kimyasallar satmaları büyük sakıncalar yaratmaktadır.
3.2.İşletmelerin Pazarlama Yapısı
İşletmeler, yalnızca ilaç satmamakta aynı zamanda tohum ve gübre de kısmen satmaktadır. İşletmelerin satış biçimi ise, daha çok peşin ve vadeli biçimindedir. Vadeler çoğu zaman hasat sonunu dahi bulmaktadır. İşletmeler tarafından en çok dile getirilen sorun satışların vadeli olmasıdır ve bu da önemli ölçüde nakit sıkıntısı çekilmesine sebep olmaktadır.
Çizelge 3.2. İşletmelerin Pazarlama Yapısı
Özellikler Yanıtlar Sayı %
Satışı yapılan ürünler 1.İlaç 2.Tohum 3.Gübre
4.İlaç, tohum ve gübre 5.İlaç ve tohum
4 1 37 3
3
8,33 2,08 6,25 77,08
6,25
Satış Biçimi 1.Vadeli
2.Peşin 3.Her İkisi
20 1 27
41,67 2,08 56,25
Toplam 48 100,00
Şanlıurfa’da ilaç bayileri ile yapılan başka bir araştırmada ise, bayilerin önemli bir kısmının (%76,9) ilacı 10 güne kadar ödenmek üzere peşin sattığı, ancak hasatta ödenmek üzere satış yapanın olmadığı belirlenmiştir. Şirket olanların ise daha ziyade aylık %10 vade farkı ile 1 ay sonra ödenmek üzere ilaç satışı yaptığı saptanmıştır (Özel, R., 2004).
Aktaş (2001) tarafından yine Şanlıurfa’da yapılan bir araştırmada ise, aynı sorunlar dile getirilmiş, bayiler vadeli satış nedeniyle borç geri ödemelerinde büyük sıkıntılar yaşadıklarını dile getirmiştir.
Yapılan tüm bu araştırmalardan çıkarılabilecek sonuç, ilaç bayileri arasındaki rekabet, onları vadeli satışa zorlamaktadır.
3.3.İlaç Bayilerinin Faaliyetleri
Tarımsal Yayım zincirinin özellikle bitki koruma dalında önemli bir halkası durumundaki tarımsal ilaç satıcıları, tarımsal üreticilere bilgi vermelerinden dolayı Tarımsal Yayım’ın kapsamına girmektedir (Aktaş, 2001).
Tarımsal savaşım konusunda verdikleri bilgilerle aslında bir Tarımsal Yayım çalışması yapmaktadır. Bu çalışma bazen üreticinin arazisinde, bazen de ilaç bayisinde olmaktadır. Ancak tarımsal ilaç bayileri, bu süreçte bilgilendirmeden çok, kendi ilacını satma amacını gütmektedir. Üreticinin tarımsal bilinç düzeyinin yükselmesi bayinin çalışma amaçlarından biri değildir. Oysa ki Tarımsal Yayım’da asıl amaç, üreticinin kendi sorunu kendisinin çözebileceği ortamı yaratabilmektir. Bu görev daha çok Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı (GTHB) İl/İlçe Müdürlüklerine ve özel tarımsal danışmanlık firmalarına düşmektedir. Ancak özel danışmanlık şirketleri henüz bölgede yoğun tarımsal yayım çalışmamaları yapmamaktadır. Çünkü onların da asıl amacı kardır. En büyük görev bakanlık birimlerine düşmekte, yeni projeler geliştirmeli, personelini bu konuda geliştirmelidir.
Çizelge 3.3. Üreticilere yayım hizmeti sunma durumu
Özellikler Yanıtlar Sayı %
Üreticilere yayım hizmeti
Sunuyor musunuz? Evet
Hayır Bazen
42 4 2
8,33 87,50
4,17 Üreticiler sizin verdiğiniz
bilgilere göre uygulama yapıyor mu?
Tam olarak Çoğunlukla Kısmen Yapmıyor
13 3 28 4
6,28 27,08 58,33 8,33 Çiftçilerin tarımsal
sorunlarını yerinde gözlemliyor musunuz?
Her zaman Ara sıra Nadiren Hiç
12 23 12 1
25,00 47,92 25,00 2,08
Toplam 48 100,00
İlaç bayileri, üreticilere yayım hizmeti sunmadıklarını belirtmişlerdir. Sunulan hizmetler ise daha çok ekim, dikim, hasat ve ilaç kullanımı konusundadır. Bayiler, önerilerinin üreticiler tarafından çoğunlukla ya da kısmen uygulandığını dile getirmişlerdir. Ayrıca bayilerin %25’i üreticinin tarlasını her zaman ziyaret ettiğini, % 48’i ara sıra ziyaret ettiğini, %252i ise, nadiren ziyaret ettiğini vurgulamıştır.
3.4.İnsan Sağlığı ve Çevre
Bayiler, ilaç ambalajlarının imha edilmesi konusunda üreticiyi bilgilendirmektedirler. Bu bilgilendirme daha çok ambalajların yakılması konusundadır.
Çizelge 3.4. Tarımsal ilaç kutularının imha edilmesi
Özellikler Yanıtlar Sayı %
İlaç atıklarının nasıl imhası konusunda üreticiye ne öneriyorsunuz?
Yakılmalı Gömülmeli
Yakılmalı ve gömülmeli Geri dönüşüm
Diğer
31 4 6 4 3
64,58 8,33 12,50
8,33 6,25 Sizce ilaç kutuları için
depozito getirilmeli mi? Evet Hayır 12
36 25,00
75,00
Toplam 48 100,00
Üreticilere “sizce ilaç kutuları için depozito getirilmeli mi?” sorusu yöneltildiğinde % 25’i evet, % 75’i ise hayır yanıtını vermiştir. Bayilerin çoğunluğunun depozitoyu istememesinin başında, yer işgal etmesi, boş ambalajların sağlığa zararlı olması, zaman alması ve işgücüne ihtiyaç duyulması gelmektedir. Birkaç bayi ise, hurdacıların zaten topladığını böyle bir sisteme gerek olmadığını düşünmektedir.
Buradan çıkarılacak en önemli sonuç, bayiler üreticilerin en önemli bilgi kaynakları arasında olmalarına karşın, üreticileri insan sağlığı ve çevre koruma konusunda bilgilendirmemesidir. Ana amaç kazanç sağlama olduğundan, bayiler meslek etiğine uygun davranmamaktadır.
3.5.Bayilerin Bilgi Kaynakları
Çizelge 3.5. Ziraat fakültesindeki toplantı, seminerlere katılma durumu
Özellikler Yanıtlar Sayı %
Ziraat fakültesindeki toplantı, kongre ve seminerlere katılır mısınız?
Evet
Hayır 11
37 22,92
77,08
Toplam 48 100,00
Deneklerin % 77,08’i Ziraat Fakültesin de düzenlenen kongre, toplantı vb. katılmadıklarını dile getirmişlerdir.
Gerekçe olarak ise, duyuruların yetersiz olduğunu, yoğun dönemlerde zaman bulamadıklarını, bu tür toplantıların amacına ulaşmadığını ve gereksiz konuların görüşüldüğünü düşünmektedir.
Bayiler, eksikliğini hissettiği tarımsal konularda ilk meslektaşlarına, internet araştırmasına, ilaç satın aldığı firmaya başvurmaktadır. Ziraat fakültelerine ya da GTHB birimlerine gitmemektedirler.
Özçatalbaş ve Kutlar (2002) tarafından Antalya’da yapılan bir araştırmada, bayilerin ana bilgi kaynağını kendi deneyimleri oluşturmaktadır. GTHB İl Müdürlükleri personeline başvuranlar %16,1, Ziraat fakültelerine danışma durumları ise, %5,4 olarak saptanmıştır.
3.6.Bayilerin Sorunlarına İlişkin Bulgular Çizelge 3.6: İşletmelerin En önemli Sorunları
Özellikler Yanıtlar Sayı %
İşletmelerin en önemli sorunları
Tahsilat
Çiftçilerin Eğitimsizliği Kaçak Bayi
Koordinasyon
Yayım eksikliği, danışmanlık firmalarının ve kamunun çalışmaması
Yanıtsız
28 4 11 2 2 1
58,33 8,33 22,92
4,17 4,17 2,08
Toplam 48 100,00
Bayilerin en önemli sorunları incelendiğinde, en büyük sorunlarının vadeli satış olduğu görülmektedir (%
58,33). Ayrıca kaçak bayilerin olmasından rahatsızlık duyduklarını belirtmişlerdir. % 8,33’ü üreticilerin eğitims iz olduğunu düşünmektedir. Bu sonuçlardan anlaşılacağı gibi bayiler, üreticiyi bilgilendirmede yetersiz olduklarını sorun olarak görmemektedir. Oysa ki bayiler, üreticilerin en önemli bilgi alma kaynaklarından birini oluşturmaktadır.
4.SONUÇ VE ÖNERİLER
Bayiler, tarımsal savaşım konusunda verdikleri bilgilerle aslında bir Tarımsal Yayım çalışması yapmaktadır.
Bu çalışma, bazen üreticinin arazisinde, bazen de ilaç bayisinde olmaktadır. Ancak tarımsal ilaç bayileri, bu süreçte bilgilendirmeden çok, kendi ilacını satma amacını gütmektedir. Üreticinin tarımsal bilinç düzeyinin yükselmesi bayinin çalışma amaçlarından biri değildir. Oysa ki Tarımsal Yayım’da asıl amaç, üreticinin kendi sorunu kendisinin çözebileceği ortamı yaratabilmektir. Kamu yayımı bu konuda yetersiz kalmaktadır. . Bu görev daha çok GTHB İl/İlçe Müdürlüklerine ve özel tarımsal danışmanlık firmalarına düşmektedir. Ancak özel danışmanlık şirketleri henüz bölgede yoğun tarımsal yayım çalışmamaları yapmamaktadır. Çünkü onların da asıl amacı kardır . En büyük görev bakanlık birimlerine düşmekte, yeni projeler geliştirmeli, personelini bu konuda geliştirmelidir.
Özel danışmanlık şirketleri, bölgede kağıt üzerinde varlıklarını sürdürmektedir. Bu şirketler sık sık denetlenmeli, yayım çalışmaları yapması sağlanmalıdır. Üreticilerin bu şirketlerden hizmet talep etmesi için bilinçlendirilmesi gerekmektedir.
Üreticiler iyi tarım uygulamaları hakkında yeterli bilgiye sahip değildir. Eldiven ve maske kullanmamaktadır.
Bayiler de bu konularda yeterince öneride bulunmamaktadır. İyi tarım ve organik tarım uygulamaları teşvik edilmeli, bu konular hakkında yapılan yayım çalışmalarıyla yaygınlaştırılmalıdır. Boş ambalajların açıkta yakılması, çevreye rastgele atılması ya da toprağa gömülmesi, üreticinin evinde ya da tarlasında kullanmasının neden olduğu kirlilik ve tehlikenin önlenmesi amacıyla GTHB tarafından yayım programları hazırlanmalıdır.
Ayrıca üreticiler maske ve eldiven kullanmaya teşvik edilmelidir. Bu konularla ilgili çiftçi toplantıları düzenlenmeli, çiftçi kitabı, afiş, broşür, DVD ler hazırlanmalı, tarımsal yayım çalışmalarında kullanılmalıdır.
Üretici örgütleri de, üyelerini insan sağlığı ve çevre koruma açısından bilgilendirmede yetersiz kalmaktadır.
Avrupa’da olduğu gibi Türkiye’de de örgütler personel kapasitesini nicel ve nitel olarak artırmalı bu alanlarda da hizmet vermeye başlamalıdır.
Bayilerin en önemli sorunlarını vadeli satış, kaçak çalışan bayiler, üreticilerin tarımsal konularda bilgisizliği vb. konulardır. Sahte ve kaçak üretim girdilerinin kullanımını engellemek için denetimlerin artırılması son derece önemlidir. Diğer ülkelerde yasaklanan pestisitler, alternatiflerinin bulunması koşuluyla yasaklanmalıdır.
Üniversite, GTHB kurumları, üretici örgütleri ve özel ilaç bayileri arasındaki ilişki çok zayıftır. Kurumlar arasında eşgüdümle, çiftçi bilinçlendirmeye yönelik çalışmalar, projeler yapılmalıdır.
5.KAYNAKLAR
Aktaş,Y.,2001. Tarımsal Yayım Sürecinde Tarımsal İlaç Satıcılarının Yeri ve Önemi. GAP II. Tarım Kongresi, 24-26 Ekim 2001, Şanlıurfa.
Aktaş, Y., Öcal Kara, F., Yılmaz, G., Kubaş, A. 2004. Şanlıurfa’da Buğday Tarımının Tarımsal Yayım Açısından Çözümlenmesi. Türkiye VI. Tarım Ekonomisi Kongresi. 16-18 Eylül, S. 649-655, Tokat
Anonim, 2012. Pestisitler Kontrollu ve Bilinçli kullanılmalı, Dünya Gıda Dergisi Nisan 2012, İstanbul.
Canik, F., Yürekli Yüksel, N. 2012. Gıda Güvenliği ve Pestisitler. Tepge Bakış ISSN: 1303–8346/ Sayı:14/Nüsha:
4, Ankara
Delen,N., Durmuşoğlu,E., Güncan,A., Güngör,N., Turgut,C., Burçak, A. 2005. Türkiye’de Pestisit Kullanımı, Kalıntı Ve Organizmalarda Duyarlılık Azalışı Sorunları. Türkiye Ziraat Mühendisliği 6. Teknik Kongre, Ankara
Özçatalbaş, O., Kutlar Sözer, İ., 2002. Antalya İli Elmalı Ve Korkuteli İlçelerinde Tarıma Girdi Sağlayan Kuruluşların Faaliyetleri ve Yayım Açısından Değerlendirilmesi. Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi,15(2),89-100, Antalya
Özel, R. 2004. Şanlıurfa İlinde Zirai İlaç Bayilerinin Pazarlama Yapısı, Sorunları Ve Çözüm Önerileri. HR.
Ü.Z.F.Dergisi, 8 (1):41-49, Şanlıurfa
Schmitt,M.A.,Durgan,B.R.,Iverson,S.M.,Minesota,P.,2 000.Impact Assessment and Participant Profiles of Extension’s Education Programs for Agricultural Chemical/Seed Retailers and Crop Advisors.38(6).http/www.joe.org/joe/2000December/a2.html.
Tiryaki, O., Canhilal, R., Horuz, S. 2010. Tarım İlaçları Kullanımı ve Riskleri. Erciyes Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi 2 6 (2) 154-169, Kayseri
