Ky Seyirlik Oyunlar Kltrel Mirasnn Mzelenmesi

(1)

GAzi ÜNivERSiTESi TÜRK HALKBiLiMi

ARAŞTIRMA

VE UYGULAMA MERKEZi (THBMER)

GAZi UNIVERSITY TURKISH fOLKLORE

RESEARCH AND TRAINING CENTER (THBMER)

SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL

MiRASıN

MÜZELENMESi

SEMPOZYUM BiLDiRiLERi

MUSEUMING

THE INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE

SYMPOS/UM PAPERS

Yayına Hazırlayanlar

/

Editedby

M. Öcal OGUZ

Tuba SALTıKÖZKAN

(2)

VII. OTURUM / SESSION 7

KÖY SEYiRLiK

OYUNLARı

KÜLTÜREL MiRASlNIN MÜZELENMESi

Exhibiting the entertaining plays of a viiiage that

form part of cultural heritage

ErmanARTUN

ABSTRACT

The following rules must be taken into consideration in ordertoexhibit the enterta-ining plays ofavillage that are part of intangible cultural heritage

1) The exhibition inamuseum must be done by experts.

2) The entertaining plays ofavillage must be performed in their natural environmenL. 3) The exhibition must be done in the context ofa reproduction ofits real environ-menL.

Key ıoords:Village, entertaining plays, exhibiting, museum, play

Geçmişinkültür değerlerinibelirli bir düzen içerisinde korumak ve sergile-mek için oluşturulan açık ve kapalı ortamlara müze denilmektedir. Günümüzde müzeler; kültür varlıklarıile ilgilitaşınır taşınmaz tüm )'apı, eşya,belge, anıtve

kalıntıları tespit ve tescil etmek, korunmalarını sağlamak, bunları değerlendire

rek insanlığınhizmetine sunmak gibi işlevlerle donatılmıştır. Ister binlerce yıl, is-terse yüz yıl öncesine dayansın,belirli bir uzunluğa sahip geçmişiolan, kayboI-maya yüztutmuşpek çok konudaki eserler müzelerde korunmakta veinsanların görüşüne sunulmaktadır. Bilime, sanata ve sosyalyaşamayönelikçeşitli amaç-lartaşıyan, toplumungelişmesiveeğitilmesiiçin vazgeçilmez olan müzeler; dev-letler, kurumlar hattakişiler tarafındankurulupgeliştirilmektedir.

Anadolu'nun çok zengin tarihi geçmişine ve bu geçmişin bize bıraktığı kül-türel değerlere karşılıkmüzecilik faaliyetleri ülkemizde ciddi anlamda 19.yüzyıl

da ele alınmaya başlanmış, bu alanda bilimsel çalışmalarise Cumhuriyet'in

ila-nındansonrahız kazanmıştır.Milli kültürümüzünsergilendiğimüzelerinçoğalma sı ve yurt çapında yaygınlaşması ise 1920'liyıllardanitibaren Atatürk'ün bu ko-nuya verdiğiönernin sonucudur.

Kültürlerin somut olmayan alanına;diller, dinler, gelenekler, görenekler, tö-reler, ardından; anonim halkedebiyatınınsözlü ürünleri, seyirlik oyunlar, ritüeller, mitler vd. girer. Soyut kültür ve mirasınında korumaya alınması artık

uluslarara-sı bir konudur. Bilgi ve eğitim boyutuna ağırlıkvererek, somut olmayan küıtürel mirasın saptanması, korunması, teşvikiveaktarılmasınıhedef alan politikalar

ge-liştirilmelidir. Somut olmayan kültürel miras kültürel çeşitliliğin aynasıdır.

(3)

Uygarlıkları oluşturan yüzyıllar boyu birikmişsomut olmayan kültürler ve miraslarkorunmalısahiplenilmeli. Somut olmayan kültürel mirasçağdaş evren-sel değerlere, insan haklarına saygılı olmalı, bunlarla çatışmamalı. Bunun için yüzlercedeğilbinlerceyılönceoluşmuşve özellikle dinsel anlam veyaptırım ka-zanarakkemikleşmişpek çok geleneğindikkatle ele alınması gerekiyor.

Somut olmayan kültürel mirasınçok boyutlu ifadesi bir yandaninsanlarınve insantopluluklarınınkültürel kimliklerinin anakaynaklarındanbirkısmını oluştu rurken, öte yandan da tüm insanlığın paylaştığıortak bir servettir. Bu mirasın kökleri yerel tarihlerin ve doğal çevrelerin derinliklerine uzanırve diğer ögelerin yanı sıra, bir o kadar çeşitlidünya görüşünü yansıtançok sayıda dilde ifade bu-lur. Kültürel çeşitliliğin korunması için gerekli temel unsurlardan biridir.

Somut olmayan kültürel miras, her düzeydeki bireylerin ve insan toplulukla-rının değerler ve ahlakstandartları aracılığıiledünyayı kavrayış şekillerini ifade etmelerine olanak veren bir diziyaşayan ve sürekli olarak yeniden yaratılanyol ve yöntemlerden, bilgiden ve ifade yollarından oluşur. Somut olmayan kültürel miras, insantoplulukları arasındabir ait olma vedevamlılık yaratırve bu neden-le deyaratıcılığınve kültürel yaratınınana ögelerinden biri olarak kabul edilir. Bu açıdan bakıldığında, kültürel mirasa, somut olan ve olmayan kültürel miras ara-sındaki dinamik bağlarıve bunların birbirleri ile olan yoğun alışverişini dikkate alan kapsamlıbiryaklaşımıngeçerli kılınmasıgerekmektedir.

Somut olmayan kültürel mirasın korunması ve aktarılması esas olarak bu mirasla ilgili olan aktörlerin bu konudaki niyetlerine ve etkin müdahalesine bağ lıdır.Bu sürecin sürdürülebilirkılınmasıiçin, hükümetlere tüm ilgilitarafların de-mokratik katılımını sağlamayaolanak verecek önlemleri almak görevi düşmek tedir.

çatışmalar, aşırı ticarileşme, denetimsiz kentleşme veya kırsal alanlardaki çöküntü nedeniyle, yok olma veyamarjinalleşmetehlikeleri ilekarşı karşıyaolan somut olmayan kültürel mirasın son derece kırılgan oluşu,hükümetlerin somut olmayan kültürel mirasınhangi kapsam içinde ifade edildiğiveyayıldığını dikka-te alankararlıeylemlerini gerekli kılmaktadır.

Küreselleşmesüreci, bir yandan somut olamayan kültürel mirasıntek düze-leşmesiniciddi bir tehdidedönüştürürken.öte yandan da ağırlıklıolarak yeni bil-gi ve iletişim teknolojileri aracılığıile bu mirasın yayılmasını olanaklı kılabilir ve böylelikle korunmaya değerbir dijital miras da yaratabilir. Bu nedenle küresel-leşmetüm insanlar için ortak bir referans dizisinin ortaya çıkmasını olanaklı kı larak; başkalarının daha iyi anlaşılmasına ve çeşitliliğe saygı duyulmasına yol açacak dayanışma değerlerinivehoşgörüyü teşvikedebilir.

Kalkınmanıntemellerininoluşturulması,somut olmayan kültürel mirasın

ba-rı~ırdığı değer ve uygulamaların zenginleştirilmesine dayalı çok yönlü bir kal-kınma vizyonunun doğmasını gerektirmektedir. Somut olmayan kültürel miras,

(4)

::'OMUT ULMAYAN KULTURELMIRASıNMUZElENMESI

yaşam verdiğikültürel çeşitlilikgibi, sürdürülebilirkalkınmave barışın garantisi-dir.

Bilgi ve eğitim boyutuna ağırlık vererek, somut olmayan kültürel mirasın

saptanması, korunması, teşviki ve aktarılmasını hedef alan politikalar geliştirit melidir. Kültür, ulusları birbirlerineyakınlaştırmakta, insanların barışvehoşgörü

içindeyaşamalarınıntemelinioluşturmaktadır.Bu nedenle,insanlığınkültür biri-kimi içinde önemli yer tutan "Somut Olmayan Kültürel Miras" konusunun

ulus-lararasıtoplumun dikkatine sunulmasıve insanlığın bu değerli hazinesine gere-ken ilginin gösterilmesi özel bir önemtaşımaktadır.

Toplumlarınyaşambiçimlerini belirleyen öyküler. destanlar,kuşaktan kuşa

ğa, dilden dileaktarılan ve kültürelzenginliğintemelinioluşturan,"Somut Olma-yan Kültürel Miras" konusuna eğilecek olmaları,dünya halklarınınbu zenginlik-lere verdikleri önemi belirgin bir biçimde ortayakoymaktadır.Kültürel değerlere

sahip çıkılması sağlıklı bir sürdürülebilir gelişmenin temellerinin pekiştirilmesi

bakımındanvazgeçilmez bir ögeyioluşturmaktadır.Kültürel zenginlik, yaratıcılı

ğıberaberinde getirmekte,yaratıcılıkda sağlıklıekonomik ve toplumsalgelişme

yi desteklemektedir.

Kültürel çeşitliliğimizin aynasını oluşturanve kısacasomut olmayan kültürel miras olarak adlandırılan mirasın korunması gereksinimine dikkat çekecek

adımlar zamanında atılmadır.Sözlü kültür, insanların belleğininbütün toplumlar-da yaşamasının ön koşuludur. Ancak böylelikle medeniyetler kültürü korunabi-lir. Korumak için bilmek lazımdır. Insanların iletişimi dilledir. Insanların yerini kimse alamaz. Dillerin yerini kimse alamaz. Her yıl yüzlerce llsarı kayboluyor. Onun için dilleri mutlaka korumalıyız.

Dünyada bugün uygarlık olarak nitelediğimiz değerlerbütünü, insanlığın ulaştığıdüzeyi göstermektedir. Bu değerlerin oluşmasında toplumların birbiriyle

etkileşimiçinde olan kültürlerin de kuşkusuz büyükkatkısı bulunmaktadır.

Dün-yamızın bu kültürel zenginliğininve çeşitliliğinin korunup geliştirilmesini sağla

mak hepimizedüşenbir görevdir.

Kuşkusuzkorunacakgeleneğin,en azından, "çağdaşevrenseldeğerlere, in-sanhaklarına saygılı olması", bunlarla çatışmaması gerekiyor. Bunun için yüz-lercedeğilbinlerceyılönce oluşmuşve özellikle dinsel anlam ve yaptırım kaza-narakkemikleşmişpek çokgeleneğindikkatle ele alınmasıgerekiyor. Sierra-Le-one'de kız çocuklarınınsünnet edilmesi ya da Nijerya'da evlilikdışı ilişki kuran

kadının taşlanaraköldürülmesigeleneğinin korunmasını düşünmekbile

insanla-rıtedirgin ediyor.

Köy SeyirlikOyunları

l)Ritüel Kökenli TöreselSeyirlik Oyunlar

Doğalolaylarındeğişkenliğ!ilkelinsanları doğrudan etkilemiş, heryıl doğa

(5)

düşünme-ye zorlamıştır. tıkel insanlar bu değişiklikleri büyü yoluyla etkileyebileceğine

inanmış, güneşi doğurmak, yağmuru yağdırmak, yemişleri oldurmak, hayvanla-rı üretmek ve baharı getirmek için büyü törenleri yapmışlardır. Bu törenlerde Tanrınınölüp dirilmesi olayı canlandırılmıştır. Baharın başlangıcında gün dönüm-lerinde yapılan ölme ve dirilme olayını canlandıran bu törenlerin amacı üstün güçleri etkilemek, değişimi hızlandırmaktır. İlkelinsan ya da topluluklar, yaşam larını daha iyi sürdürebilmek ve güçlükleri yenmek için büyü tören gibi çeşitli

yollara baş vurmuşlardır tıkelinsanlar dünyaya geldikleri ilk dönemlerde meyda-na gelen doğa olaylarınınnedenlerini çözememişve bu olayların etkilerinekarşı

korunmak için törenleryapmışlardır.

Köy seyirlik oyunları üreme, hasat, doğanın canlanmasıve ölümü gibi ko-nulara dayanması dolayısıyla yılın belli zamanlarında oynanan oyunlardır.Bir başka ifadeyle, belirli bir takvime göre ortaya çıkarlar. a.Doğanın Canlanması Için Oynanan Oyunlar b.Hasat Sonu Oynanan Oyunlar c.HayvanlarınÖremesi Için Oynanan Oyunlar (Saya Gezme)

2)EğLence AmaçLıSeyirlik OyunLar

Ritüel kökenli seyirlikoyunlarıntarihçesindekigelişim eğlence amaçlı seyir-lik oyunlar için de geçerlidir. Ancak ritüel törenlere dayanan seyirseyir-lik oyunlar za-manla toplumsal konuları işleyenoyunlar haline dönüşmüş, aynı zamandaeğiti

ci ve eğlendirici bir özellikkazanmıştır. Insan doğaya egemen olmaya başladık ça büyü yapmaya' da eskisi kadar ihtiyaç duymamıştır. Bunun sonucunda, bu oyunların işlevi azalmış, zamanla komik ögelergirmiştir. Ayrıcaoynama zaman-larınında değişmesibu oyunların düğünlerde, bayramlarda özel günlerde sade-ce eğlence için oynanmalarını ortaya çıkarmıştır. Bu aynı zamanda toplumun sosyal, ekonomik ve kültürel değişimlerinin de bir sonucudur (Şener, 1993: 23; Artun, 1993:11; Özhan, 1992:187: Ant, 1975:4; Karadağ, 1978:12; Kazmaz,

1983:170; Artun, 1998:171).

Bildirimizde somut olmayan kültürel miraslarımızdan köy seyirlik oyunları

nınmüzelenmesi konusundaki görüşlerimizi şöylece sıralayabiliriz:

1. Arşivleme, müzeleme, bilimsel yayın yapma, dondurmaya yönelik koru-madır. Geliştirme kuşaktan kuşağa aktanmuu sağlama, eğitim ve öğretim ku-rumIarındave medyadayaşamasınıve toplumdadeğer kazanmasını sağlamadır.

Eğitimveöğretim kurumlarında ve medyada "Geçmişi biliyorsanızkendinizi

ge-leceğe hazırlayabilirsiniz" düşüncesi işlenmelidir.

2. Somut olmayan kültürel mirasın açıkhavarnüzeteşhirlerinde (sergileme) görsel açıdanyeterli olması atanır. Bu nedenle müzeleme ve sergileme uzman-larca yapılmalıdır.

. 3. Geçmişle bugünü birleştiren değerlertopluca bir açık hava müzesinde ısergilenmelidir. Somut olmayan kültürel mirasın doğalortamı genellikle köy

(6)

köyler-de avlularda ve odalarda oynandığıiçin erkeklerin oynadıklarıoYunlar avluda, kadınların oynadıkları oyunlar evde sergHenmelidir.

4. Oyunları oynayan oyuncularınmankenlerine oyun giysileri giydirilmeli, oyunundoğalortamı hazırlanmalıdır.

5. Köy seyirlikoyunlarını tanıtan yazıve resimlerhazırlanmalıdır.Bunlar ser-gilenirken elektronik panolardan (bilboard) yararlanılabilir.Panoda sunumu ya-pılannesneyle ilgili film gösterisi yer alabilir.

6. Açıkhava müzesinin rehber kitabı, broşür, afiş,plan, etkinlik programla-rı hazırlanmalıve kaynakyayınlarsergilenmelidir.

7. Köy seyirlik oyunlarıbelli günlerde oynanarakküreselleşmenintek biçim-Iileştirme tehlikesine karşı korunmalıdır.

8. Günümüz internet teknolojilerininkazandığıivmede müzenin sanal bir ör-neğinin olması kaçınılmazdır. Bunun için gerekli bilgisayar ve yazılım alt yapısı gereksinimi karşılayacakbiçimde oluşturulmalıdır. Yapılacaksitede fotoğraflar, gerekirse video görüntüleri yer almalı, kataloglar içinde sergilenenürünlerle ilgi-li bilgiye kolaycaulaşabilmekiçin bir arama motoru da konulmalıdır.Sitenin ara yüzü görselolarak ilgi çekiciolmalı,dikkati dağıtmayacak,konuyaodaklıbir ana sayfa hazırlanmalıdır.

9.Sanalortamdayapılacakbir müzede web kameraları aracılığıyla canlı ya-yın yapılabilir. Sanalortamda genişbiraçıkhava müzesi içinde bir alanda yapı

labileceğigibi herbir ürün içinayrıbirer müze sitesi yapılabilir.Bunlararasında kibağlantılar, gönderimler kendi içinde kurulabilir. •

10. Sanalortamda bugüne kadaryapılan yayınların sergilendiğibir sanal ki-tap müzesi de açılabilir. Bu gerçek ortamlar için de geçerli bir durumdur.

SONUÇ:

Geçmiş kuşakların aldığı kararlar gelecek kuşakları doğrudan etkilemekte-dir. Kültürelmirasın korunmasıve gelecektekikuşaklara sunulması amacına yö-nelik çabalar desteklenmelidir. Butoplantıda dile getirilecek görüşlerin, yapıla cak tartışmalarınve alınacak kararların kültürel zenginliklerimizin, gelecek ku-şaklara yitirilmeksizin iletilmesi yönünden bir dönüm noktası oluşturacağı inan-cıyla hepinizebaşarıve esenlikler diliyorum.

KAYNAKLAR

Artun, Erman (1993), Cemal Ritüeli ve BalkanlardakiVaryantları, KültürBekanlığı Yayınları, Ankara.

Artun, Erman (1998),TekirdağHalk KültürüAraştırması,TGYIDYayınları, Tekirdağ.

And, Metin (1975), RitüelNiteli~i,TFAYııııgı,Ankara. Karada~,Nurhan (1978), Köy SeyirlikOyunları,Ankara.

Kazrnaz, Süleyman (1983), Köy Tiyatrosu,IL.Milletlerarası Türk Folklor Kongresi BiI-dirilen, Ankara.