DE..'R: G.. i :: ~ ı~>s ; 1~;.

F ^:E

^:~

·'

N

·

·.

^r

.. ·-

-

ED _. ; _~ ·- _{J ;·} E ... _.. B , _> .. _.. ^{· ı~~·y · .} r · A.. T ^{P. :· • .}

! ;

/.f\.. :.

--- • ; ' ~. • ; • ~ ~ .~· ' • ·~ 1 • ·~ • -~.,: •

DE _{i ::} .. ' R :· _~

· G _·~ . ..

^~

^ı~ _{l .;} ^{> s · ; 1~} _~ ^;.

• . • ... 1 • -. ' ••• ~.: - • • • *" .. .. .

VDU ORTAÇA.G VE TÜRe< DÖNEMÜ

· KA.ZU .. ARH VE SANAT TAR~Hi

ARAŞTIRMAlARm SIEMlPOZYU~JDU

(26-28 Nisan 20041Sakarya)

Saka~ya University

faculty of Arts and Science

The Journal of Arts and Science

ERUH'DAKİ

OSMANLI

VE

MESCİDLER Ali Boran

Yüzüncü Yıl Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi B ölümil Van

Siirt yöresinde yapılan arkeotojik çalışmalar Eruh ve köylerinin tarihine ışık tutmakta olup, bölgede Neolitik, Kalkolitik ve Tunç Çağında yerleşmenin bulunduğunu göstermektedir.

Bölgenin en eski halkı olan Hurri ve Sabarru boyları M.Ö. 3. binde yöreye yerleşmişlerdir. M.Ö. IX. -VI. yüzyıllar arasında Urartular bölgeye M.kim olmuştur. M.Ö. VII. yüzyılın sonlarında Kimmer ve

İskit akınıarına uğrayarak güçsüz düşen Asur Krallığı, M.Ö. 612

yılında Med İmparatorluğu tarafından yıkılınca, yöre Medler'in

egemenliğine geçmiştir. Ancak bu uzun sürmemiş, M.Ö. 550 yılında

Pers İmparatorluğu II. Kiros tarafından imparatorluğa son

verilmiştir. Bundan sonra Pers İmparatorluğunun 23 satraplığından

birini teşkil eden bölge, Persler'in M.Ö. 332 yılında Büytik İskender tarafından yıkılışma kadar bu özelliğini korumuştur. Büyük

İskender'in ölürnUnden sonra Selevkosların sınırları içinde yer alan Bruh bölgesi, M.Ö. 129 yılında Partlar'ın eline geçmiştir. Uzun süre Partlar'la Romalılar arasında egemenlik mücadelesine sahne olmuş,

sonunda Partlar'ın Arsaklı hanedanınca Romalılar'a bağlı olarak yönetilmeye başlanmıştır. İran'da kurulan Sasaniler'le Romalılar arasında uzun zaman mücadele konusu olan bu topraklar, Halife Hz.

Ömer zamanında İslam topraklarına katılmıştır. Em evi ve Abbasiler zamanmda da bu özelliğini koruyan yöre, Bizanslılar ile Müslüman Araplar arasında el değiştirmiştir. Alparslan'ın 1071 Malazgirt zaferi sonrası Türkler'in eline geçmiştir. Anadolu'nun fethine

katılan Dilmaçoğlu Mehmet Bey'e ikta olarak verilen yörede kurulan Dilmaçoğlu Beyliği, önce Hısn-ı Keyfa Artuklular'ı, sonraları ise Eyyubiler'in egemenliğinde varlıklarını devam

ettirmiştir. 1231 yılında Moğollar tarafından işgal edilerek yağma

edilen ve 1243 Kösedağ Savaşı ile Moğollar'ın elinde kalmış, İlhanlı Devleti'nin yıkılışından sonra Eyyubi, Artuklu ve Karakoyunlular arasındaki egemenlik kavgalarına sahne olmuştur.

1460 yılında doğuda büyük bir beylik kuran Akkoyunlular'ın

eline geçen yöre, Akkoyunlular'ın 1473 yılında Osmanlılarla yaptıkları Otlukbeli savaşında yenik düşerele zayıflamalarından

sonra yeniden karışıklıklara sahne olmuştur. Bir ara İran'da kurulan Safeviler'in denetimine geçen yöre, 1514 Çaldıran Savaşı'ndan

sonra Osmanlı topraklarına katılmıştır. Uzun süre Diyarbakır

eyaletine bağlı kalan Siirt ve ilçeleri, 1899-1907 yılları arasında

Bitlis'e bağlanmıştır. Siirt cumhuriyetin ilk yıllarında ise il haline getirilmişveEruh'ta 1923 ilçe yapılarak bu ile bağlanmıştır. ı

Siirt ve Batman İlleri ile llçelerinde 5 yıldır Kültür ve Turizm Bakanlığının izni ve denetimi ile yapılan Yüzey Araştırması şahsırnın başkanlığında devarn etmektedir. Yüzey araştırması kapsamında E ruh' da 3 yıldır- araştırma yapılmış ve sonuçta çok önemli kültür varlığı tespit edilmiştir. Bu verilerin önemli bir kısmı

da Osmanlı Devleti döneminde inşa edilen yapılardır. Sosyal içerikli yapıların yanında dini yapılarda bu dönernde yapıldığı anlaşılmaktadır. İlçedeki 14 caminin büyük bölümü köylerin Cuma

cılmileridir. Bu camilerden 7 si örnek olarak makalede

işlenınektedir.

Bilgili Köy ü Camii

Eruh İlçesine 26 kın'lik bir mesafedeki Bilgili Köyü, Eski Eruh olarak bilinmektedir. Köy vadinin bitiminde ve vadiye hakim bir yerde kurulmuştur.

Cami, köyün içindedir. Giriş kapısı üzerindeki kitabede tarihini verecek bir ibare yoktur. Yapı günümüzde tamamen sağlam

olup ibadete açıktır.

Yapı dıştan 13. 90 X 12. 50 m. ebatlarında, doğu-batı doğrultusunda enine dikdörtgen planlı olup iki sahınlı, içten beşik

tonoz dıştan düz dam örtülüdür. Sahınlar birbirinden düzgün kesme

taştan inşa edilen bir duvarla ayrılmıştır. Caminin duvarlarının alt

kısmı düzgün kesme taştan, üst kısmı kırma taş malzemeden inşa edilmiştir.

İç mekana doğu cephesinde yer alan yuvarlak kemerli eyvanlı

bir kapıdan girilir. İç mekan mihrap duvarına paralel iki sahınhdır.

Giriş kapısından birinci sahına geçilir. Bu sahın içten 1 O. 50 X 4.

15 m. ölçülerinde doğu-batı doğrultusunda enine dikdörtgen planlı

ve aynı yönde beşik tonoz örtülüdür. Kuzey duvarında yer alan ocak

nişi günümüzde kapatılmıştır. Batı duvarında mazgal pencere

açılmıştır. Güney duvarının ortasında yuvarlak kemerli sade mihrab nişi yer almaktadır. Mihrab ilişinin sağında dikdörtgen formlu niş mevcuttur. Mihrab nişinin solunda ise ikinci sabma açılan düz Jentolu, dikdörtgen formlu giriş kapısı bulunmaktadır. Bu kapının

1 Boran, Ali ve diğerleri, {2001), "Siirt ve llçelerinddd 2000 Yılı Yozey Araştırması", 19. Ar~tmna Sonuçları Toplantısı, 28 Mayıs-} Haziran 2001, Ankara, I, Ankara, s. 17 vd; a. mlf, (2002) "Siirt ve llçcleri 2000 yılı Yozcy Araştınnası", 23. Uluslararası Kazı, Araştırma ve Arkeomeiii Sempozyumu, 28 Mayıs 1 1 Hazinın 2001, C. I, Ankara, s. 17-32; Velibeyoğlu, Jale vd, (2002) "Botan Vadisi ve Çaltepe (Tilli) YOzey Araştırmasının nk Sonuçları", ıllısu ve Karkamış GIJlleri Altmda Kalacak

Arlaıolojik ve Külhlr Varlıklarmı Kurtarma Projesi 2000 Yılı Çalışmaları, Ankara, s. 783-835;

Sağlamtemir, Haluk. (2004) "Siirt-Türbe Höytlk Yılı Kazı Çalışmaları", 25. Kaz4 sonuçları Toplantısı 26-31 Mayıs 2003, Ankara, C. I, s. 463 vd; a. ml.f, (2004) "TOrbe Höytık", ArkeoAtlas, Sayı 3, istanbul, s. 151.

lentosu üzerinde celi sülüs harflerle oyma tekniğinde yazılmış

Arapça kitabe mevcuttur.

İkinci sahın 1 O. 50 X 5. 30 m. ölçtlleri~de olup doğu-batı doğrultusunda enine dikdörtgen planlı aynı yönde b eşik tonoz örtülüdür. Üst örtü ortada yuvarlak kemerle desteklenmiştir. İkinci salıının doğu duvarında düz lentolu dikdörtgen formlu bir pencere

açılmıştır. Kıble duvarının ortasında diledörtgen formlu sade mihrab

nişi yer almaktadır. Mihrab nişinin sağında ve solunda· dikdörtgen form lu birer pencere bulunmaktadır. Güneybatı köşede dikdörtgen · formlu bir niş vardır. Batı duvarı düz lentolu, dikdörtgen forınlu b,ir pencere ile dışarı açılmaktadır. Kuzey duvarında dikdörtgen forınlu

iki niş mevcuttur. Kuzeybatı köşede düz lentolu giriş kapısı yer

almaktadır. İç mekan boyanmış olup sadedir.

Kelhok Kal es i Camii

Yapı, Çayırlı Köyünün güneyinde, Zarova Deresi kenarındaki

Kelhok Köyü'ndeki kalenin içindedir. Oldukça harap olan küçük ölçülerdeki kale dereye hakim olan küçük bir tepe üzerindedir. Kale tepenin topografyasına göre yapılmış olup, doğu-batı. yönünde

uzanmaktadır. Günümüzde kaleden camii ve çeşitli mekan

kalıntıları görülmektedir. Bu cami ile Nehvan Camii birbirine bakar tarzda karşı karşıya yer almaktadır.

Camiye ait herhangi bir kitabe yoktur. Yapının plan ve malzemesinden hareketle XVIII. yy'ın II. yarısında yapılmış olmalıdır. Günümüzde metruk olan eserin kuzey duvarı kısmen yıkılmıştır.

Cami dıştan 9. 20 X 5. 30 m ebatlarında, doğu-batı doğrultusunda enine dikdörtgen planlı, içten beşik tonoz, dıştan düz dam örtülüdür. Eser kırma taş malzemeden inşa edilmiştir. Yapının

cephelerindeki tek süsleyici unsur doğu cephesinde bulunan O. 35 X O. 35 m. ebadındalci kare bir taşın üzerine işlenen bitkisel ve geometrik motiflerdir.

Yapının iç rnekanına kuzeybatı köşede bulunan yuvarlak kemerli bir kapıdan girilmektedir.

tç.

ölçülerinde olup, doğu-batı doğrultusunda enine dikdörtgen planlı

tek sahınlı ve aynı yönde beşik tonoz örtülüdür. İç kısmın batı'

duvarlarında altta iki sıra halinde orijinalde ayakkabilık olarak

kullanılan 1 1 niş vardır. Üstte ise bir mazgal pencere açılmıştır.

Güney duvarının ortasında, yuvarlak kemerli basit niş halinde sade mihrab nişi yer almaktadır. Mihrab nişinin sağında ve solunda dikdörtgen formlu birer niş mevcuttur. Batı duvarında mazgal pencere açılmıştır. Kuzey duvarının ortasında yuvarlak kemerli sade ocak nişine. yer verilmiştir. Ocak nişini.n sağında ve solunda düz lentolu, dikdörtgen formiu birer niş bulunmaktadır. Kuzeybatı köşede ise yuvarlak kemerll giriş kapısı yer almaktadır.

100

Nehvan Camii

Eruh ilçesine bağlı Çayırlı Köyündedir. Köy bugün terk

edildiğinden yapıda kullanılmamaktadır. Yapıya ait kltabe veya vakfiye yoktur. Plan, malzeme ve inşaat tekniğinden hareketle eserin XVIII. yy'da inşa edilmiş olmalıdır.

Cami dıştan 9. 60 X 9. 25 m. ölçülerinde kuzey-gUney

doğrultusunda kareye yakın dikdörtgen planlı, içten beşik tonoz,

dıştan düz dam örtülüdür. Yapı kırma taş malzemeden inşa edilmiştir. Caminin önünde (güneyde) 10. 20 X 5. 60 m ölçülerinde

işlevi tam olarak aniaşılamayan tamamen yıkılmış ve içerisinde

yıkık kubbeli silindirik bir birim olan bir mekan yer almaktadır. Bu mekan doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen plaıılıdır.

Yapıya, güneybatı köşede yer alan düz lentolu, dikdörtgen formlu bir kapıdan girilir. Bu kapıdan birinci sahına ulaşılır.

Birinci sahın 8. 00 X 3. 30 m. ebatlarında doğu-batı doğrultusunda

enine dikdörtgen planlı ve aynı yönde beşik tonoz örtülüdür. Bu sahının güney duvarının ortasında yarım daire planlı sade basit mihrab nişi yer almaktadır. Mihrab nişinin sağında ve solunda yuvarlak kemerli birer pencere vardır. Güneybatı köşede yuvarlak kemerli giriş kapısı bulunmaktadır. Batı duvarı sağır tutulmuş, doğu duvarında mazgal bir pencereye yer verilmiştir. Kuzey

duvarının ortasında yuvarlak keınerli sade ocak nişi bulunmaktadır.

Kuzeybatı köşede ikinci sahına geçişi sağlayan yuvarlak lceınerli,

düz lentolu iki kademelİ kapı yer almaktadır.

İkinci sahın 8. 00 X 3. 80 m. ölçülerinde, doğu-batı doğrultusunda enine dikdörtgen planlı, aynı yönde beşik tonoz örtülüdür. Batı ve doğu duvarında birer mazgal pencereye yer

verilmiştir. Kuzey duvarının ortasında yuvarlak kemerli ocak nişi açılmıştır. Güney duvarının ortasında yarım daire planlı, yuvarlak kemerli sade mihrab nişi mevcuttur. Mihrab nişinin sağında ve solunda dikdörtgen formlu birer nişe yer verilmiştir. Güney batı köşede yuvarlak kemerli giriş kapısı yer almaktadır.

Karadayılar

Köyü Ziyaret-i Tavki Camii

Cami, Karadayılar Köyü yolunun solunda bir tepenin eteğinde

Ziyaret-i Tavki Mevkii'nde mezarlığın içindedir. Bu köyde eskiden

yazları yayiaya çıkan göçerlerin yaşadığı ve 50-60 yıl önce şimdiki Karadayılar Köyü'ne yerleştikleri köyün yaşlılan tarafından

söylenmektedir.

Yapının üzerinde inşa bulunmamaktadır. Bu nedenle

yapılmıştır. Günümüzde metruk

dıştan kısmen zarar görmüştür.

tarihini verecek bir kitabe

yapı muhtemelen XIX. yy'da olan yapı sağlam olup üst örtüsü

Cami dıştan 7. 60 X 4. 80 m. ölçülerinde, doğu-batı yönünde uzanan dikdörtgen planlı olup mihraba paralel tek sabınlıdır. Yapı kırma taş malzemeden inşa edilmiştir.

Harime güneybatı cephedeki düz leutolu dikdörtgen formlu bir kap açıklığıyla girilmektedir. İç mekan doğu-batı yönünde uzana dikdörtgen planlı ve mihraba paralel tek sahından oluşmaktadır.

Harimin üzeri aynı yönde uzanan beşik tonozla örtülüdür. Batı duvarın alt klsınında muhtemelen ayakkabıların konması için

yapılmış küçük eb atlı tek sıra halinde yedi adet niş yer almaktadır.

Bu duvarın üst kısmında bir mazgal pencere iç mekanı aydınlatmaktadır. Kuzey duvarının ortasında ve milırabın tam

karşısında yuvarlak kemerli sade ocak nişi ve bu nişin her iki.

yanında dikdörtgen biçimli birer n iş daha bulunmaktadır. Kı b le

duvarının ortasında dikdörtgen formlu sade mihrab nişi yer almaktadır.

Oymakılıç

Köyü Sariye Hatun Mescidi ve Türbesi

Oymakılıç Köyü'nün yukarısında ve mezarlığın içinde mescid ve türbe yer almaktadır. Köylüler Sariye adında bir kızın ölmesi nedeniyle türbe ve mescidin inşa edildiğini söylemektedirler.

Üzerinde kitabesi yoktur. Yapı tekniği ve duvar dokusundan XVIII.

yy'da yapılmış olmalıdır.

Her iki yapı dıştan bir bütünlük göstermekte ve tamamen

sağlam durumda olup kuzey-güney yönünde uzanan dikdörtgen

planlıdır .. Dıştan 9. 50 X 7. 40 m. ölçülerindedir. İçten tonoz örtülü olan yapılar dıştan düz dam örtülü ve düzgün kesme taş

malzemeden inşa edilmiştir.

Batı cephedeki düz lentolu ve dikdörtgen formlu kapıdan

mescide girilmektedir. Mescit, içten 5. 60 X 3. 25 m ölçülerinde

doğu-batı yönünde uzanan ve mihraba paralel tek sahındaıı oluşmaktadır. Harimin üzeri yine aynı yönde uzanan beşik tonoz örtülüdür. Batı duvannd.a bir mazgal pencere iç mekanı aydınlatmaktadır. Kıble duvarının ortasında dikdörtgen biçimli sade

milırap nişi yer almaktadır. Doğu duvarında yuvarlak kemerli ocak

nişi, kuzey duvarında dolap nişi, kuzeydoğu köşede ise dikdörtgen formlu bir niş daha bulunmaktadır. Kuzeybatı köşede de türbe

kısmına geçişi sağlayan düz atkılı giriş kapısı vardır.

Oymakılıç

Köyü (Kaya Oyma) Camii

Eruh'a bağlı Oymakılıç (Baraşşa) Köyü'nün doğusunda ve köye yaklaşık 1 km. uzaklıkta yer almaktadır. Yapının üzerinde kitabesi yoktur. Muhtemelen XVII. yy'da yapılmıştır. Günümüzde metruk olan yapı sağlamdır.

102

Doğal kayan ın yontulmasıyla inşa edilen mescidin gırış kapı açıklığının güneyinde sarnıç bulunmaktadır. Suyun sarnıca ulaşması

için ana kaya üzerinde su kanallan açılmıştır.

Yapıya batı cephede yer alan ve ana kayanın oyulmasıyla açılan dikdörtgen formlu bir kapı açıklığından girilir. İç mekan 5.

50 X 3. 40 m. ölçülerinde doğu-batı doğrultusunda uzanan dikdörtgen planlıdır. İç mekanın kıble duvarının ortasında kayanın oyulmasıyla yapılan yarım daire niş şeklindeki sade mihrab nişi yer

almaktadır. Batı duvarında herhangi süsleıne yoktur. Kuzey

duvarının ortasında yuvarlak kemerli ocak aişi açılmıştır. Bu nişin

her iki yanında dikdörtgen formlu birer niş daha görülmektedir.

Kuzeybatı köşede ise dikdörtgen şeklinde bir niş daha vardır.

Eski Kavaközü Köyü Kaya Oyma Camii

Emir Nasrettin Külliyesi'nin kuzeyinde ve külliyeye hakim bir tepede bulunmaktadtr. Üzerinde ne zaman yapıldığını gösteren bir kitabe bulunmamaktadır. Yapı XIX yy'da yapılmış olmalıdır.

Yapı bir mescit ile bir türbeden meydana gelmektedir. Her iki birimda eyvan biçiminde düzenlenmiş olup tamamen ana kayanın oyulmasıyla elde edilmiştir.

İlk bölüm olan mescit doğu-batı yönünde uzanan düzgün olmayan dörtgen planındadır. Doğuya bakan bir eyvan biçimindedir.

Duvarları tamamen sadedir. Kıble duvarında yan yana düzenlenmiş

fazla derinliği olmayan iki mihrab nişi yer almaktadır. Kuzeydoğu köşede bir niş vardır.

Mescidin kuzeybatısında roescide eyvan biçiminde açılan ve mescit zemininden daha yüksek sevide tutulmuş türbe kısmına

geçilmektedir.

Türbe, kuzey-güney yönünde uzanan düzgün olmayan dörtgen planındadır. Duvarları tamamen sadedir. Zeminde içerisi

açılmış ve tahrip edilmiş kime ait olduğu belli olmayan bir mezar yer almaktadır.

Sonuç

Osmanlı Devletinin bölgeyi fethinin ardından hızlı bir imar faaliyetinin başladığı anlaşılmaktadır. Bu kapsamda; Bozulan yol

ağının tamiri ve bu yol güzergahlarına han ve köprüterin yapımı,

bölgenin kalkınması için yeni yapıların inşası, halkın ibadet ve

eğitimi için külliyelerin, medreseterin ve camiierin yapılması

olarak sıralabil ir. İşte Erulı 'daki yapıları bu kapsamda

değerlendirmek gerekmektedir.

Eruh'da Osmanlı dönemine ait camiierin bir kısmı yerleşim

yerlerinde, çoğunluğu ise günümüzde meskun alan dışında, terk

edilmiş durumdadır.

Plan şeması olarak; Artuklu camilerinin devamı niteliğinde

enine gelişen dikdörtgen plan şeınası uygulanmıştır. Yapılarda örtü sistemi olarak genelde beşik tonoz kullanılmıştır.

Bölgede, önceki medeniyetlerde sevilerek uygulanan, kayanın oyulması ile elde edilen mekan·kullanımı, bu döneme ait iki camide

karşımıza çıkmaktadır. Yine, yörede uygulanan Türbe-Cami anlayışı

iki yapıda uygulandığı anlaşılmaktadır.

Bölgede imar faaliyeti; XVI. yy dan sonra yoğun olarak görülmektedir. Buradaki camiierin çoğunluğu, XVII-XVIII yy

arasında inşa edildikleri, milırabın tam karşısında ocak nişlerine yer

verildiği, camiierin minaresi yoktur, minherleri ise günUroüze

ulaşamamıştır.

Mihrablar sade tutulmuş ve cami girişlerinde duvara oyulmuş ayakkabılık kısmı yer almakta, camiierin içinde ve dışında

süslemeye yer verilmemiştir.

Eruh'taki bu eserler Türk medeniyet tarihi içinde önemli bir

değer olarak nitelendirilebilir.

104

Çizimler ve Resimler (Ali BORAN)

\,. ~ ... ı ı li ··-·

:.-. .m-~

.... ·

:·.:

Çizim 1.Eruh Bilgili Köyü Camii Çizim 2. Eruh Oymakılıç Köyü , Sariye Hatun Mescidi ve Türbesi

~ o ' . l J .~. i'• ..

·~

Çizim. 3 Eruh Eski Kavaközü Köyü Kaya Oyma Camii

Resim 1. Eruh Bilgili Köyü Camii

Resim 2.Eruh Kelhok Kalesi Camii

Resim 3.Eruh Kelhok Kalesi Camii Iç Mekanı

106

Resim 4. Eruh Nehvan Camii

Resim 5. Oymakılıç Köyü Sariye Hatun Mescidi

Resim 6. Oymakılıç Köyü (Kaya Oyma) Camii