Nussbaum’da internalist Ozciiliik, i§lev ve Cinsiyet / F.bru G U V E N ...291
Zorluga Bir itiraz / Martha. C.NUSSBAUM / yev: Ebru G U V E N ...311
Feminist F.stetik (I) / Carolyn KORSMHYER / gev: $ule GECF...32 I
Kadin Y azarlarda Scssizligi Soze l)onii>tiiren C>lit; O la ra k Fem inist Sanat
Sjule G E C E ...327
Ophelia’ mn Temsili: Kadinlar, Delilik ve Feminist Ele$tirinin Sorumluluklari/ Elaine SHOWA1.TER / ?ev: Selena E R K IZ A N ...335 Siyah Siit Rom anm dan Hareketle K o lektif K iilturde B ir K adin Yazarin Ya$adigi
Beyin- Beden (^arpi^masi / Ay$e D A LYA N ...353
On The impossibility of The Objectification of The Phenomenal Qualities/
Servet G O Z E T L lK ...367
Ozne 18. Kitap - Bahar 2013: Feminizm ve Felsefe
Siyah Siit R om anin dan Hareketle K olektif Kiilturde Bir
Kadin Yazarin Ya§adigi Beyin- Beden £a ti?m a si
Ay?e DALYAN* Erkek-egemen toplumlarda kadmin ozel alandan (ev) fikip kamusal alan- da yer almasi sancili bir siire9te ger9ekle$mi?tir. Kadin evinden ?ikip erkeklerle kamusal alanlarda kendini kabul ettirebilmek 19in oncelikle cinsiyetini evde birakmak zorunda kaimi? ve sosyal gruplara tiye olabilmek iifin Tiirk halkmda kullamlan “erkek gibi kadin” olma takdirini almak zorunda kalmi§tir. $afak, otobiyografik romanmda bu yargi ile iigili dii?iincelerini joyle aktanr: " Bit memlekelte kamusal alana gikan ve bedeniyle degil, beyniyle tanmmak, beyniyle algilanmak, beyniyle kabul gormek isteyen bir kadimn cinselligiyle ya da kadin- sihgiyla barifik kalmasi o kadar kolay degil1"dir der. Bu $artlar biitiin meslek-
lerde oldugu gibi “yazar” likta da kadina smirlarim 9izmi?tir.
Tiirkiye’de kadin yazarligin tarihi siirecine kisaca bakacak olursak, hare- ketlenmenin Tanzimat’ la balladigi goriiliir. Fatma Aliye Hamm, bu donemin ilk kadin yazarlardandir. Fatma Aliye, roman yazarken ya da feviri yaparken e$in- den izin almi?, romanlarim e?inin okumasindan sonra yayinlayabilmi$tir. Anla- Silacagi iizere Fatma Aliye Hanim’ in yazarliginda tam anlamiyla ozgiirliik soz konusu degildir. Bilkent Universitesinde Firdevs Canbaz, Fatma Aliye Hanim ’m Romanlarmda Kadin Sorunu isimli yiiksek lisans tezinde Fatma Aliye Hanim’ in yazarligmi §u fer^eveye almijtir:
"Fatma Aliye Hamm'in, romanlartnda degindigi sorunlara getirdigi qo- ziimlerin Islam 'a dayanmasi dolayisiyla, muhafazakdr Miisluman bir kadin yazar olarak tanimlanmasi gerektigi sonucuna varilm iftir
Tanzimat sonrasmda Turkiye’deki ilk kadin yazarlarin durumu Fatma Aliye Hanim’da oldugu gibi doneminin dini-sosyal-politik baskisindayken Cumhuriyet’ le birlikte bu baski azalmaya ba$lann$ ve guniimUzde ‘yeni kadin’ tipi olujmujtur. Erendiz Atasii bu yeni kadin tipinin “DUnyamn her yanwda,
'yeni kadin' boliinmii? bir insandir; karakterinin, uzla$maci yaniyla ba$kaldiran yam arasmda3” oldugunu soyler. Ona gore yeni kadin ki$ilik yapisinda daha atak, daha etkin bir duruma gelerek biraz erkeksile?mi$tir. Ancak bu
erkeksi-* Mugla Silki Koc;man Universitesi. Edebiyat Fakiillesi. Oniversilesi Tiirk Dili ve Edebiyati. Doktora
Ogrencisi. "
| E lif §afak, Siyah Sul. Dogan Kitap Yay., Istanbul, 2007, s. 190.
Firdevs Canbaz. Fatma Aliye Hanim 'in Romanlarmda Kadin Sorunu (Basilmami; Yiiksek Lisans
Ozne 18. Kitap - Bahar 2013: Feminism ve Felsefe
le§me 'yeni kadin’ in erkegi sevmesine ya da anne olina istegine engcl degildir"1. Atasii, kadinlann ki§iliginde ya$anan erkeksilejmenin, fizyolojik yapisiyla 9a- ti?nia ya$amasi nedeniyle diinyada heniiz 'yeni kadin' tipinin dogmadigim da belirtir'.
Ban (romana gore Amerika). kadin yazarlarin hatta genel anlaniiyla ka- dmlarin erkekle e§it ^artlar altinda degerlendirilmesinde Tiirkiye’den bir adim ondedir Fakai Erendiz AtasU'nUn de belirttigi gibi orada da ‘yeni kadin’ tarn anlamiyla olu$amaini$tir. Amerika'da kadin kabarik elbiselerinden 9'ikip erkek pantolonlarim giyerken, cinselligini evde birakmi$tir. Batili kadinlar, her ne kadar cinsel devrim yapmaya 9ali§sa da heniiz kadmligiyla bari$amamt$lardir. Tiirkiye’de ise durum daha kotiidur. Kadinlarin 90k az bir boliimii iyi egitim almakta ve yine 90k azi ev ortamindan 9ikip kamusal alanlarda ekonomik oz- giirliigiinii elde edebilmektedir. Ye§im Arat’ in 1981 yilinda Ttirkiye’deki kadin milletvekilleri ile yaptigi gorii$meler bu duruma iyi ornek te$kil etmektedir. Bu gorii$meye gore meclisteki kadinlarin durumu §oyledir:
"kadinlar a<;isindan hit,- de lipik 1 olmayan bir konunida bulunmalanna karijin ba$arih olabilmek iqin son derece lipik ve geleneksel bir sadik ve ijje lli' kadm imgesi sunniak zorimdu kaldiklarmi anlatiyorlar. Egitim ve meslek baki- mindan erkek meslektwjlari gibi olmalari beklendigi halde, bu kadinlar, davra- niflannda ve kilik kiyafellerinde Qok dikkatli ve tipik bir 'Turk kadim ’ ohnak zorunda hissediyorlar kendilerini... Parlameniodaki kadinlar, temsil etlikleri erkek seqmenlerin onlara erkek ozeUikleri atfettiklerini ve kendilerine 'hamm hey 'bafkan bey'diye hitap etliklerini an'imsatmaktadirlar. Birkag sefkin kadi- nm girniesiyle, politika 'erkeklere mahsus 'b ir a!an olmaktan fiknnyor1’".
Boyle bir oitamda kadin yazarlar, Bati’ya gore daha me^akkatli. kadinhk- la yazarlik arasmda gidip gelen, bolunmii?, biitiin ve ozgiir olamami§ttr.
Cumhuriyet doneminin 1980 sonrasi yazarlarmdan E lif $afak, Tiirk ede- biyatinm Tanzimat sonrasi Bati edebiyati 9izgisinde yerini alan, Avrupa’da do- gup, Avrupa’da ya$ami? 90k dilli 90k kiilturlii kadm yazaridir. iki kiiltiir arasm da biiyiiyen yazar, tipki Siyah Sul romaninm kahramam gibi e?ikte kalmt;, ne lam Batili ne tam Dogulu olabi 1mi§tir. Bu tespite Siyah Sul romanmda §afak’ m kolektif kiilturiin kadinsi yonunti temsil eden Tiirkiye ile Bati’ mn (romana gore Amerika) erkeksi yonii arasmda kalmasi sonucunda ula$ilmi$ttr.
Romanm kahramam E lif $afak, bir giin Ada Vapurunda kar§ila§tigi bir anneye gizlice imrenir. Fakat yaraticiligim kaybetme ve anne olamayacagi kor- kusuyla evlilikten 9ekinir. Bu kaygiyla Evde Kalnu.y Kiz Manifestosu" yazmi? 1 l;rendiz Atasii. a g e., s. 29-30.
' Erendiz Atasii, a ge., s. 25.
ve korkularim bu metinde dile getirmijtir. Kahraman her ne kadar bu llkirden ka9sa da, evlenip hamile kalmasi siirecinde erkeksi yoniiyle kadinsi yonuniin fatijmasi §iddetlenmi§tir. Romanda, bu (jati^malarin kahraman Elif §afak’ in dogum sonrasinda bittigi -belki de bastiriIdigi- anlatilmakladir. Buradaki asil nokta, toplumun kadin yazardan beklentisi olan cinsiyetsiz ya da erkeksi kadin yazar anlayi$imn, kadimn biyolojik yoniiyle 9ati§masi ve erkeksi kadin yazar tipinin kadmligiyla (her ne kadar delilleri olmasa da) bari^ma surecidir. Bu sii- re9te kahraman, kadmsihgi temsil eden parmak kadinlarla, erkeksiligi teinsil eden parmak kadinlar ?eklinde i9 bolunmu^lugii ya?ar. Bu boliinmii?luk, femi nist edebiyat ele?tirmenleri tarafindan otobiyografik eserlerin ortak noktasi ola- rak saptanmi$tir. Buna gore kadinlar “egemen kiilliirun ifinde ya$aniak zorunda kalchklan yabancila$mamn otesine geqip, kendi tanirnladiklcin oluinlu (ve ger- qeklige daha yakin) imgeler aracihgiyla alternatif kimlikler yaratabiliyorlar" ve boylece ataerkil toplumsal yapiya ba§kaldirilarini gostermi? oluyorlar denil- mektedir.
l. K a d i n s i M o d e lle T a m $ m a ve Ki$ilik B o liin m eleri
Kadinsi ve kadinsilik sozciiklerde “kadinsi ozelliklere fazlasiyla sahip olan (kadin), feminenH" ve “kadinsi olma durum u" olarak a^iklamm^tir. Elif §afak, Siyah Sut isimli otobiyografik romaninda kadimn beden ve beyin dogur- ganligim, kadin yazarlari merkeze yerle?tirerek ele almi?tir.
Kolektif kiiltiirii, ben duygusunun yerine biz duygusunun hakim oldugu; insanlarin aile, kabile veya ulus gibi bUyiik bir gruba aidiyetligi olarak tammla- yabiliriz. Bu kulturde bireysellik yerine grup anlayiji benimsendigi i9in insan, toplulugun deger yargilarina gore yerini bulur. E lif $afak’ in Siyah Siit romamna bu 9er9eveden bakildiginda kolektif kiiltiiriin geleneksel kadinsi yoniiniin Tlir- kiye, erkeksi yoniinun ise Amerika oldugu gorulur. $afak, Tiirkiye’de genei anlamda kadin, ozel anlamda kadin yazar algisim sorgular. Boylece roman, ko lektif kiiltiirde yer almaya 9ali?an kadin yazarlarin yaratilarimn 9arpi?masi ola rak degerlendirilebilir.
Roman, olay romam degil dii?uncelere ve i9 9ati$malara dayali durum romanidir. Romanda i? 9ati5malarin ba$lama noktasi romanin kahramam $a- fak’ in anne figiirtiyle kar?ila?masidir. $afak, bu kar?ila?mada Tiirkiye’nin ka- dinla ilgili “evde kalmai0”, “yuvayi di$i kwj yapciru" $eklinde kalipla$mi$ deger
Ozne 18 Kitap - Bahar 2013: Feminizm ve Felsefe
1 Fatmagiil Berktay, a g.e., s. 13-14.
“http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&arama=gts&guid=TDK.GTS.S0a511f6baa862 .21864169 15.11.2012.
9 http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&arama=gts&guid=TDK.GTS.50a51211856a92. 61506837 15.11.2012.
Ozne 18. Kitap - Bahar 2013: Feminizm ve Felsefe
yargilanm sorgular. Bu sorgulamayi Ada Vapurunda kar$ila$ilan anne figtirii iizerinde somutla$tmr.
Siyah Sm romamnda Elif$afak’a gore kolektif kiilttiriin kadinsi tipini Ada Vapurunda kar^ila§iIan liamile gen? anne temsil etmektedir. Genf kadin, fiziksel ozelligiyle romanin kahramam olan erkeksi kadm E lif $afak’tan aynlmaktadir, Kolektif yapmm kadmsiligim temsil eden anne romanda ?oyle betimlenmi?tir:
"En fazla yirm i be$ olmali Oysa kilolari yuzunden on-on be$ ycif fazla gosleriyor ilk bakujta. Uzerinde en son 1930'larin siyah-beyaz filmlerinde gor- diigum tiirden karpuz kollu, mavimsi kabarik elekli bir elbise var... Elbisesinin dugmeleri pallayacak gibi gerilnii$ Memelerinin buyukliigunu bir nimet gibi kabullemnif, bir liiiu f gibi sergilemekle, Garip, korkusuz, qigirtkan b ir kadmsi- hk vayiyor buram buram12" .
Bu anne, ozel (ev) alandan genel (kamu) alana 9ikmami§ kadm tipidir. Bu, erkeksi bir kadm baki? a^isidir. Cinsiyet §emasi kuramina gore “cinsiyet temelli insanlar, yeni ianidiklari bir erkegin erkeksi, bir bluzun kadinsi olup olmadigini daha qabuk fark ederler. Bu lip insanlar if in bazi araba niodelleri daha erkek- sidir ya da bazi oyuncaklar bir kiz Qocugu if in daha uygundur. Kisacasi bu in- sanlarda guftu bir cinsiyel ijemast vardir1 Boylece, E lif §afak’ m yukartdaki ciimlelerindeki anne profili betimlemesinin giiiflu bir cinsiyet ?emasi uzerine kuruldugu ve $afak’a gore kadimn giydigi giysilerin kadinsihgi temsil ettigi anla§ilir. Erendiz Atasii’ye gore “erkek-egemen ahlakla uyumsuzluk ya^amayan erkek ve/veya kadm kinder (uyumsuzluklarini bastiranlar veya fikar falifmasi- na fevirebilenler) gerqekie kadinlara ail alt kultiirden rahatsiz falan degillerdir; luibersiz de degillerdir Bu alt-akmti yiXz'eyi zorlanmaya ba$laytnca rahatsizhk ba$lar ve fe$itli biqimlerde kendini ortaya koyaru ”. Romanin kahramam Elif $afak’ta da erkek-egemen ahlaka uyum stireci Ada Vapurunda kar$ila?tigi anne profiliyle bozuhir. §afak, vapurda annelik yoniiyle kar?i kar?iya gelir. Bu i? 9ati$malarinm ba^ladigi nokta olur. Kendisi heniiz evlenmemi^tir. Evlenirse yazarligim kaybedeceginden korkar ve “Hla da evlilik/yuva metaforuyla konuij- mak gerekiyorsa, diyebilirim ki "edebiyat benim kocam, kitaplarim da qocukla- rim ”, Bu durumda ev/enip focuk yapmaya kalkmam ancak edebiyati bo$ayarak ya da onun ustune kuma getirerek olur. Edebiyati bosjamak soz konusu olamaya- cagtna ve h ifbir koca adayi bir bankas in m ustime “kuma" gelmeyi kabullenme- yecegine gore demek ki ebediyyen evde kalmif ktzim15'' der. Bu savunma §ekli,
" E lif §afak, a.g.e.. s. 36. 12 E lif $afak, a g e ., s. 33.
I! Jerry M Burger, ?ev: Inan Deniz, Erguvan Sarioglu. Kifilik-Psikoloji BHiminin Insan Dogasina D air Sdvledikleri. K akniis Yay., Istan b u l, 2006, s. 653.
14 Erendiz Atasii, a.g.e., s. 34.
psikolojide problemlerle ba§a pikma stratejilerindendir ve “lehdii edici bir du- rumla kar$ila$an insanlann kullandigi stralejilerin sayisi qoktur. Kendilerini i$e verifier... konunun iizerine bilgi loplarlcir, sorunan kaynagina saldinrlar'*"'. Romanda $afak “annelik” kavrammi tehdit olarak algilar ve ba$a 9ikma strateji- lerini olu?turmaya ba?lar. Boylece bu kadin tipini kUfUmser, onu otekile§tirir. Erdal Atabek bu duruina ‘bastirilmif kadinhk' diyor, “yani kadmligin hem cirsel ahlakla fizyolojik cinselligi baslirihyor. hem de toplunnm deger yargilannda vefakdr, fedakdr, cefakdr kadin imaji geqerli oldugu iqin aym zamanda toplum- sal etkinligi baslirihyor'7" demektedir. Bu, otobiyografik romanda $oyle temsil edilmektedir:
"Bu kadin benim "otekim". Kendini oguUarina ve yuvasina ve plaslik ko- mandolara adamuj, bu ugurda $i$manlami$, vaktinden evvel ya$tannu$, genq kizhgiyla vedalaftnadan anne olmuf, iqinde ukie kalan arzular, hirslar yuzunden muhlemelen sirkelefinif, fiindi de en biiyiik korkusu kocasmi elinden kaplirmak ya da fasulyenin alum yakmak olan, konservelenmif hayaller ve evcimen krizler difinda bir fey iiretmez oliim$ "oteki kadin" bu. Benim antitezimlh" .
Bu ciimleler E lif $afak’ in tehdit olarak algiladigi anne figiiriine (ki kadim hit,; tammadigi halde) problemle ba§a (jikma stratejilerinin iirettigi bir saldiri bi9im idir.
Oysa romanda E lif $afak da kolektif kiiltiir kadimmn ozelliklerini ta?i- maktadir. §i?man anneyi kadinsi ozellikler ta§iyor diye kiifiimseyen §afak, ya zar olmak ifin kendi cinsiyetini evde birakmasiyla Tiirk toplumunun kadin ya- zardan beklentisini gerfeklejtirmi?, kadinsilik yamni bastirarak erkeksile?mi?tir. $i?man kadinla kendisini kar§ila?tiran yazar, kendisinin kadinsiliktan ve anne- likten uzaklajmi? yapisindan oviin? duyar. Bu, romanda ?oyle anlatilmijtir:
"Bu arada yammdaki ev hammi-anne-e# prototipi kadmi akhmca oleliyor, kendimden hakir goruyorum. Zannediyorum ki ben "yazar hanirn"pek bir mtis- tesna, pek b ir qilgin, pek bir kabiliyelliyim ve hep dyle kalacagim. Zannediyo rum ki, "oteki kadin" cahil, basit, ortalama. Bense aydmlanmifim, farkliyint19".
§afak, boylece kolektif kiiltiiriin begenisine uyarak erkeksi yazar olmu?- tur. Bu noktada, romanda kolektif kiiltiiriin erkeksi kadin yazar tipini romamn kahramani E lif §afak temsil ederken kadinsi anne tipini vapurdaki $i?man kadin temsil etmektedir. Romana gore bu iki tip kadimn temsil ettigi degerler §oyledir:
Ozne 18. Kitap - Bahar 2013: Feminizm ve Felsefe
^ Jerry M. Burger, a.g.e., s. 202, 203.
17 Erendiz Atasti. a.g.e., s. 55.
'* E lif $afak, a.g.e., s. 37.
Iv E lif $afak, a.g.e., s. 39.
Ozne 18. Kitap - Bahar 2013: Femmizm ve Felsefe
i rkeks; Kadin Ya/ar F lif §afak Kadinsi Anne
yeni eski/geleneksel bey in beden genv yajli avdin egitimsiz iistiin a$a£i cesur korkak kilap bebek Amerika Tiirkiye
E lif §afak, Siyah Sut romamnda kolektif kultiirun kadinsi tipini tanittiktan soma bu kulturde kadin yazar olmanin problemlerini degerlendirmeye ba?lar. Virginia Woolf’ un Kendine Ait Bir Oda'smda gefmi^te nedeu Shakspeare gibi bir kadm yazarin olu$mamasmi anlattigi ve bunu Judith adinda bir karakterle somutla^tirdigi ornegi, $afak, Dogu kiilttiriinde Fuzuli’nin bir kiz karde$ini hayal ederek ona uygulamaya 9ali$ir. Kolektif islam kiilttiriinde bu kizin neden $air olamamasim anlattiktan sonra Tiirk edebiyatmda yeri olan gerfek bir yazar iizerinden bu kiiltiir yargisim somutla?tirir. Bunu romamnda joyle ifade etmi$tir:
“Fuzuli'nin bacisi Firuze hayali bir karakter. Ama Fatma Aliye degil. Aym bogucu zihnfyet yiizunden Fatma Aliye nanv miithif yazar dahi yazi dimyasmda birbiri adina engellere takildi. Omm gibi son derece kabiliyetli bir yazarm ev- lendikten sonra geleneksel kadmlik kahplari ifine hapsedildigini, hatta roman okumasina dahi izin verilmedigini gormek etrafmdakileri, bilhassa Ahmed Midhat’t yakmdan sarsti. Oyle ki Ahmed Midhat, Fatma Aliye'nin yafadiklartn- dan esinlenerek, erkek kiligmda dolajan ve Acemi A li diye anilan ama asil ismi Ulviye olan bir kadm karakter yaratti.-Ancak erkek kiligina girince hareket imkam bill an bir kadm yazar fijcri aslmda ne ilk ne son olacakti. O giinden bu- giine degi$meyen bir kural var: Erkek yazarlar evvela "yazar" olarak algilanir- lar, sonra "erkek". Kadin yazarlar ise evvela "kadm", sonra "yazar"20” .
Bu yargilarla romanin kahramam §afak, dogum yaparsa kadinsilik yonii- niin altinda ezileceginden ve boylece yazarligim kaybedeceginden korkar. Bu du^unceyi Adalet Agaoglu’nun, yazarligi <?ocuk sahibi olmaya tercih etmesi hakkindaki konu?masi desteklemektedir. Romanda bu konu?ma joyle verilmi?- tir:
“ Yazabilmek if in, bir kadm yazar olarak tutunabilmek if in, seftigim yolda bir bafima, 'kadin ba$ima' ilerleyebilmek if in, bu toplumda var olabilmek if in...’’1
Bu konu$ma, kahraman(§afak)’ in anne olmak ya da olinamakla ilgili
dii-E lif $afak. a g e ., s. 56
$iincelerini iyice kari?tirir. Bir taraftan hem yazar hem de anne olabilecegini i? monolog $eklinde "Armelik He yazarlik iki zil kutup degil. Biz de bunlar arasin- da kati bir seqim yapmctk zorunda degiliz elbelle. Ikisini de beraber kotaran nice kadin vai: Tipki anneligin yam sira mesleklerini de yuriiten yuz binlerce kadin oldugu g ibi yeryiiziinde... Hem anne hem bankaci/ politikaci/ fin n ci/ og- retmen/ yonetmen/ muhendis /karikatiirist/ dedeklif/ akademisyen/ hostes/ i$fi/ gazeteci/ manken/ oyuncu... olan, olabilenler gibi23” ciimleleriyle dile getirir. Anne olmak ya da olmamak iizerine kurulan fati^malar, yazarda ki$ilik bolun- mesi gibi bir probleme neden olur. Bu boliinme araciligiyla erkeksi $afak’ta gizlenen kadinsi $afak gun ytiziine pikar.
§afak’ a gore kendi beyninde hayali bir iilke vardir. Bu iilkede erkeksi $a- fak’ i ve kadinsi $afak’ i temsil eden parmak kadinlar ya?amaktadir. Bu kadmla- rin her biri farkl i ozelliklere sahiptir. $afak, bu ozel I ikleri kadinlarin isimlerine kodlami$tir. Buna gore akilci foztimler bulan Pralik Akil Hamm, i$kolik ozel 1 i- giyle H irs Nefis Hamm, aydm kimligini yansitan Sinik Enlel Hamm'dir. Bu kadinlar E lif $afak’ i 119 kclimcyle tammlarlar: “akilci”, “ i^kolik” ve “aydm” . Bunlar, kolektif kulture gore kadimn kimliginden uzak, materyalist, erkeksi yonunii temsil eder.
Romanin kahramam E lif $afak, Ada Vapurunda anneyle kar$ila§masma kadar, erkeksi kadin tipini olu?turan yukarida bahsedilen temsili kadinlarla ha- yatini §eki 1 lendirmi§tir. Bu kar$ila?madan sonra tehlike olarak gOrdiigti anne figiiriinden kafinak i9in erkeksi I igi temsil eden Amerika’ya sigmmi$tir. Bu si- ginma sirasinda kendisiyle yuzle$meleri sonucunda kadinsi tipini temsil eden Anaq Siitlaf Hamm bastirilmi? kabugundan 9ikar. Ardindan $afak’ in evlenme donemine yakin bir zamanda Amerika’dayken Salen $ehvet Hamm belirir. Bu iki parmak kadin $afak’ m o giine kadar bastirilmi? kadinsi yonleridir. E lif §a- fak’ in i9seslerinden Salen $ehvet Hanim'Ya olan diyalogu, kadinsiliktan korktu- gunu iyi yansitmaktadir. Buna gore Salen $ehvet Hamm, “Qok yazik. Nasil dc korkuyorsun benden... Gazetelerdeki turn fotograjlannda kasiyorsun kendini. Surat bir karif, eller kavw>turulmu$, hep uzaklara bakiyorsun. Dalmif gitmi) derin yazar pozu. Halbuki ne gerek var dalmaya? Canli rujlar siirsen, diijterin, gostere gostere kocaman giilsen objektiflere, qiqekli frapan elbiseler giysen, biraz kol bacak gostersen ne olur sanki? Yazarhgma zeval mi g elir? Daha mi a: edebiyatqi olursun? Kilaplarimn kalitesi mi dither? Kadinsi gorimmeklen odiir pathyor. Soylesene sen benden niye bu kadar korkuyorsun?23" diyerek kahra- manin bilinfaltim dile getirir. Ge? de olsa ortaya 9ikan bu kadinsi parmak ka- dinlar yine de §afak’ta e§itligi saglayamami? (U9 erkeksi parmak kadina kar$i ^
21 E lif §afak, a.g.e.. s. 57.
23 E lif §afak. a.g.e., s. 186.
Ozne 18. Kitap - Bahar 2013: Feminizm ve Felsefe
359
Ozne 18. Kitap - Bahar 2013: Femmizm ve Felsefe
kadinsi parniak kadm) erkeksi laraf daha agir basini?tir. Bir ba§ka kadm tipi daha vardir. Bu parmak kadin teslimiyeti temsil eden, tasavvufi yoniiyle cinsiye- tinden arinrm? Can Dervif Hamm dir.
2.Kadinsiliktan Ka?i$ ve Erkeksilik Yemini
E lif §afak’ in otobiyograflk romamnda i§i geregi Amerika’ya yaptigi yol- culuk aslmda annelik duygusunu bastirma amafli bir kafi^tir. Bu ruh halini $a- fak’ in “Isianbul'dan boyle apar topar uzaklafinamin ardinda ifimdeki amif seslen kafmak arzusu vardi demek1'" ciimleleri a^iklamaktadir. Bu ciimlelerden dii$lincesinin kaynagmin farkinda oldugu anla$ilir. Bu etkilenmeyi bastiran igindeki erkeksi Sinik Enlel Hannn'dir ve kahramana "yanindaki kadmdan fok elkilendin. Ufiincu focuguna hamileydi kadm. Ostehk sen yaslardaydi. Ona bakmca hayalla kafirdigin firsallari du^imdun. Gipia ettin kadma i f ten if e. Ben hemen devreye girip sana Bekdrlik Manifeslo.su yazdirmasaydnn, kapdip gideceklin annelik hayallerine diyerek tehditten uzakla$tirdigim belirtir.
Romanin kahramam $afak. Amerika'ya yaptigi yolculukla tekrar crkeksi- ligine doner. Amerika'da gittigi okul iinlii bir feminist okuludur. §afak'in bu okuldaki amiarmda dikkatini pekenlerin arasmda cinsiyet karma^asim ya$ayan kizlar bulunmaktadir. Yazar’ in bu dikkatlerinden birini, “kafeieryada yemek alma kuyrugunda tesadiifen lezbiven bir fiftin online dufuyorutn. Kadinlardan biri diken diken iuruncu safh, kisa boylu. Oteki ise hayli uzun boylu ve karni burnunda handle... Ya diyorum. Bebek bekliyorsunuz ne giizel... Sperm banka- sindan binlerce rakip arasindan seflik de babasim... Qok dzel bir focuk ola- ca/c"' §eklinde gefen diyalogla verilir. Soz konusu ciimleler kahraman(Elif $afak)m fiziki dogurganhgindan uzak babasiz 90cuk sahibi olma istegini gos- termesi agismdan onemlidir. Siyah Siit'tin ilerleyen sayfalarinda romanin kah- ramam $afak, bilinpaltinda yatan babasiz focuk sahibi olma hakkmdaki du?tin- celerini “Annelige dair sorular sormaz oldum arhk. 'Benim gibi birinden anne manne olmaz, ama deride belki iyi bir uvey anne olur2'" ciimleleriyle ifade eder.
Erendiz Atasii’ye gore Tiirkiye’de “cinsellik denince, dogumlarini, du$uk- lerini, kanamalanni siralayan kadmlanmiz, ‘kifiligin en onemli kisnum yani cinselligi ataerkil degerlerin kader oldugu bir loplumda gerfeklefliremeineye mahkumm" dur. Romanin kahramam $afak da bu dogrultuda, Amerika’da kadin- ligini baski altina almaya ba§lami?tir. Tipki Hz. Musa’mn Tanri Dagi’ nda
aga-■' Eliffjafak, a g e .. s. 170.
" l-lir !>alak. a.g.e.. s. 170.
E lif §afak, a g e ., s. 152-153.
’ E lif jafak, a g e . s. 180.
cm arkasmda yaptigi antla$ina gibi $afak da, havali bir beyin agacinm altinda erkeksi parmak kadmlarla bir inan? yeminine benzeyen “erkeksilik anla§masi”ni yapar. Kendisi buna uevde kalnwj kiz ye mini29" ya da “edebiyat bakiresi yemin der. Bu antla$mayla $afak tamamen kadinligmdan uzak kalacaktir. Yeminii kutsal anla?maya benzeyen soylemiyle dikkat feken satirlari $oyledir:
" Ve and olsun ki ben, Beyin’i segtim. Bundim bov/e Beden degil, Beyi olmak isliyorum yalmzca. Kadinhkla, kadmsihkta, ev hammliginda, karilikh anaqhkla dogurgcinhkta yok gdziim. Ben sadece ve sadece yazar olmak ve byi kalmak isliyorum31" .
Goriildiigti gibi kahraman, yazar olmamn, kadmligin ortadan kalkmasiy mumkiin olacagi inancindadir. Boylece E lif $afak'm hayatmda beyin, bir dal' bedene olan Iistiinliigunii kazamr. Bu yeminin altmda yazarin ba§anli olma hir etkindir. Ki§ilik psikolojisine gore kadinlar arasinda erkeksilik roliine uyui gosterenlerin daha ba$arili oldugu ve kendilerini daha iyi hissettigi soylenmel tedir32. Kolektif kiiltiirde hasari 11 olmak isteyen bir kadimn erkeksilik ozellikk rine sahip olmasi gerektigim is i bilen romamn kahramam $afak, viieuduna “e keksi olma” emri verir. Bu emrin viicuda etkileri, $afak’ m $u cumlelerinde gi rtilmektedir:
“ Otuz gun geqmeden degifiklikler ba§ gosteriyor. Evvela saclarim, cildii, ellerim kurumaya bafhyor. Zayifliyorum. Once wf, derken be$, iki ay sonra la. yedi kilo kaybediyorum. Vucudum diizleijiyor Ardmdan reglim kesiliyor. Ne ay, ne de daha sonraki aylar regl oluyorum33" .
Boylece §afak’ta, Erendiz Atasii’niin de bahsettigi gibi ki§ilikteki cinse lik soz konusu olmazken, kadinhk fizyolojik ozellikleriyle temsil edilir. §; fak’ in, kolektif kiiltiir olan Tiirkiye’de kadinligi simgeleyen kanama gibi fizyi lojik yapiya dikkat fektigi ve bu simgeyi de bastirarak ortadan kaldirdigi gori liir.
Edebiyat bakiresiyemini §afak’ in i? 9ati§malarmi durduramaz. Problem ba$a fikmak ifin kadin yazarlarin hayatlan ile ilgili “annelik” deneyimlerii ara$tirmaya ba?lar. Bu yontem de psikoloji biliminin i§aret ettigi problem kar$ sinda ba§a ?ikma stratejilerindendir. §afak, ?ocuk sahibi olmayan kadin yaza lar, fociik sahibi olup yazarligi ba$aramayanlar ve her ikisini de ba?aran yaza lar iizerinde ara$tirmalarda bulunur. Kar§ila?tigi ornekler E lif $afak’ in anr olunca yazarligini kaybedecegine olan inancim biraz daha kuvvetlendirir. i9se lerinden Anag Siitlaq Hamm bu etkilenmeyi "Boyle uquk kaqik kadin yazarlar, 2V E lif $afak, a.g.e., s. 176.
311 E lif §afak, a.g.e., s. 175.
31 E lif §afak, a.g.e., s. 176.
32 Jerry M. Burger, a.g.e., s. 568.
33 E lif §afak, a.g.e., s. 176-177.
Ozne 18. Kitap - Bahar 2013: Feminizm ve Felsefe
361
Ozne 18 Kitap - Bahar 2013: Feminizm ve Felsefe
hayatlari hakkmda kafa yordukfa, hem kadm hem yazar hem de normal oluna- inayacagma dair bir kam geli-pirdin. Ama bu dogru degil Normal, halta gayel siradan bir insan olabilirsin. () da b ir erdemdir. Normal olmaklan korkmamali- sinu " ciimleleriyle dile getirir. Bu du?iince, romanin kolektif kiilturun kadin yazari olarak sunulan E lif $afak’ m kendi kendine yarattigi “ benden onceki ka din yazarlar bu sorunlari ya$ami$. ben de aym problemlerle kar?ila?ir ve yazar- ligimi kaybederim" korkusudur.
3.Kadinlikla Bari^ma Teslimiyet
E lif $afak’ in, erkeksile$me kararindan donmemek i9in yaptigi edebiyai rahibesi yemini'" kisa bir sure sonra a§ik olma durumuyla ortadan kalkar. A^ik olma durumu, Saten Sehvel Hamm isimli temsili parmak kadim ortaya 9ikarir. Kadinsi yanini temsil eden Saten $ehvet Hamm'i tamdiktan sonra bedeniyle bari$maya ba^layan $afak, kadmligin utamlacak ya da bastirilacak bir ozellik olmadigmi diijiiniir. Beden de hemen bu 9agrisma cevap verir:
"Bedenimi seviyorum. Ve o zaman "beden" de karijdik veriyor bu sevgiye. B ir ay gefineden vucudum eski rilmine donuyor Saqlarun canlaniyor, yanakla- rima renk geliyor Hatla bir gun gidip manikur pedikur bile yapHriyorum'"'.
Kadinligina attigi bu adim, ge9mi$ yajayijindan gelen gii9lii olmak, farkli olmak ve en onemlisi erkeksi olmak gibi ali?kanliklanndan dolayi donem do- nem karma^a i9ine girer. Kolektif kultUrde erkegin rolii olarak benimsenen evli- lik teklifini $afak’ in yapmasi buna guzel bir omektir.
Romanda kahraman, bir rastlanti eseri ve bir telefon goriijmesi uzerine a?ik oldugunu soyler ve ardindan evlenir. Evlilige ve annelige bu kadar kar?i olan bir kadm yazarin, birdfen evlenmeyi dii$iinmesi ve tereddiitsuz bir ?ekilde evlilik teklifini bizzat kendisiriin bulunmasi roman boyunca aktardigi dii^iince- lerine uymayan bir tutumdur. Evlilige kadar ya$amlan bu beden ve beyin sava$i, romanin en ba?indan itibaren a$k uzerine ya§anan karmajalar jeklinde olsaydi daha saglam temelli bir kurgu olurdu. Oysa romanin ba?inda a?k soz konusu degildir ve romanin ortalarinda a$k da evlilik de birden ger9ekle$ivermi$tir. Bu kurgusal sorunu Prof. Dr. Alaattin Karaca ?oyle degerlendirir:
“butiin roman boyunca asil sorunu evlenme ve anne olma kaygilarindan kaynaklanan, bu nedenle kadinlikla yazarlik arasmda; deyim yerindeyse araf'ta kalan kahraman, bu a$amada sorundan boyle qabucak siyrilamaz diye duijuniiyor insan. Qunku bu, kahramamn roman boyunca qizilen miitereddit ’
M E lif $afak, a.g.e., s. 134.
“ E lif §afak, a.g.e., s. 175.
1
kifiligine uymuyor barter Evlilik ve annelik konusunda boylesine ikircikli \ lislelik y azarlig i varolu$unun birinci gaye.si olarak goren bir insamn, evlenme boyle 1,5 sa y jad a geqiftirilm em eliydi hence'1''.
Ayrica, roman in ba?inda heniiz evlenmemi? olan Elif §afak’ la Ada Agaoglu’nun yaptigi sohbette, Adalet Agaoglu’nun yazarlik ugruna <?ocuk c gtirmamayi tercih ettigini ve e^inin de bu kararina saygi gosterdigini soylem sonrasinda $afak’a “Peki ya siz ne diifimiiyorsunuz bu konuda? Annelik var akhntzda?,s” sorusunu sorar. Hayatinda heniiz a?kin yeri olmayan bir ya2 boyle bir soru sormak ifin erkendir. Bu konu?ma, $afak’ in otobiyografisinde $eylerin atlandigi, anlatilmadigi yargisim dii$undiirmektedir. Burada atlan temel ta$, otobiyografinin ba§inda yer almasi gereken ya evlilik ya da ev yolunda bir a$ktir.
Kahraman E lif $afak, romanda evliliginin ardmdan hamile kalip do; yapar. Dogum siirecinde yazarlik kimligi iizerine hifbir ?ey iiretemez, li kitap bile okuyamaz. Bu noktada tehlike olarak kabul ettigi annelik vasfim nebilmek ifin yeni ba^a <;ikina stratejilerini dener. Ara?tirmalar yapar, hai yogasi kurslanna gider, fe^itli ki$ilik testleri yapar. Bu stratejiler, $afak’ m zarliginda olmak istedigi gibi annelikte de miikemmel olma isteginden kayi lanmaktadir. Bu yargi, §afak’ in ?u ciimlelerinde ifade edilmektedir:
“Dogum yapah yedi hafta olmu$. Miikemmel bir anne olmak isliyor kc, oylesine kusursuz ki hayali bile imkansiz. Hayali bile mumkun olmayan kemmel anne miikemmel siil veriyor miikemmel bez degijtiriyor miikemmel ( riyor bebegin gazim miikemmel koyuyor iq damla limonu su dolu katjiga kemmel hiqkirik geqiriyor miikemmel kalkiyor geceleri bebek ne zaman ag miikemmel uyamyor sabahlari miikemmel temizliyor kusmuklart miiken giiliimsiiyor kocasma miikemmel duruyor hayalin ortasinda miikemmel gia rotas mdaJJ".
Miikemmel olamama duygusu aslinda, Ada Vapurunda a$agiladigi / kadma donii^me korkusudur, fiinkii $afak kendi ifadesiyle “pek bir miiste pek bir qilgin, pek bir kabiliyetli4" "dir. Ba$aramamayi kabullenemez. Boy romanm kahramani §afak’ta ruhsal fokii? olarak bilinen depresyon ba?lar. fak, ki$iligindeki boliinmii§liiklerini temsil eden parmak kadinlar gibi depre nu da, halk arasinda tabir edilen ‘ logusa cini’nde somutla$tirir. Cinin ismi Poton'dur. $afak, romanmda depresyonu simgele^tirdigi Lord Poton'a bu nemini $oyle a9iklar:
“Kendi iqimdeki qogulluk ile anneligin sorumluluklarim bitiinleflm
Ozne 18. Kitap - Bahar 2013: Feminizm ve Felsefe
37 Alaattin Karaca. " E lif §afak'm 'Siyah S ilt' Romanmda Ejikte-Arafta Kalm a", Hiirriyet GOst
293, 2008 (Marl-Nisan-Mayis), s. 51. !* E lif §afak, a.g.e., s. 47.
M E lif §afak, a.g.e., s. 22-23.
40 E lif §afak, a.g.e., s. 39.
363
I
dim. Annelik teklik, tutarhlik, biitiinluk istiyordu. Bense alti ayri sese bolunii- yordum her adimda. Dengeleyemedim. Beceremedim. Iijte o zaman beni kendi
iqimdeki gogul seslerden kurtaracak bir dif etken istedim. O da sendin41". Kahraman, romanda “i^ittim itaat ettim42’’ demektedir. Oysa bu kendini depresyona teslim etmekten ba?ka bir $ey degildir. Ruhsal pokiintu ba§lamasm- dan sonra ba?arili olma miicadelesini birakmi?tir. Ciinkii bedenin flzyolojik a^idan olu?turdugu duygusal degi$imler beynini i§gal etmekte, beynin bu i?gali durduramamasi sonucu depresyon ba$lamaktadir. Bu sefer $afak’ in bastirdigi, kadinligina kar§i erkeksilik yoniidiir. Zaten depresyonunun da asil kaynagi bu- dur: “erkeksi” olamama.
Romanda $afak, “Nice sonra gdzlerimi aqtigimda buyiik b ir siirpriz bek- liyordu beni. Gunliik gm eijlik sakin bir limanda buldum kendimi. Oynak, kiiqii- men dalgalar; rihtimda giiler yiizlii insanlar; semada topak topak akqa bulut- lar... Annelik, yazarlik, sevgi ve dostluklar yan yana el ele, ne giizel, ne bereket. Qok ftikiir. Olabiliyormwj meger43” der. Bu satirlar $afak’ in depresyondan bir- den piktigim gostermektedir. Oysa “annelikle yazarlik arasinda boylesine bir ikilemde kalan kifinin “i$ittim ve itaat ettim" noktasina gelebilmesi, o denli kolay olmamaliydi, ilkin derin bir 'ig muhasebe', tasavvuftaki kar$ihgiyla gile, yazarlik mi annelik mi, beyin mi beden mi, akil mi kalp mi sorularina, romanin sonunda verilen hem "hem annelik hem yazarlik, hem beyin hem beden, hem akil hem kalp” yanitinin agiklanmasi gerekirdi44” . Ayrica, kisa siirede depres yondan 9ikmak da mumktin degildir. Ancak, depresyon sirasindaki duygu halle- rini bastirmayla miimkiin olabilir. Depresyonunun birden yok olmasi, yazarligi- m tehdit eden kadinlik formunun ortadan kalkmasina baglidir. $afak’ta da bu olu?um gerpekle^mi?, logusa doneminin sonunda kadinsi olmak tehdit olmaktan 9ikmi?, yeniden bastirilmi? ve boylece $afak, eski erkeksi formuna yani normal hayatma geri donmii^tiir. Boylece Erendiz Atasii’ niin i$aret ettigi ‘yeni kadin’ tipi olamami$tir.
Sonup
E lif §afak’ in otobiyografik romam olan Siyah Sut, kolektif kiiltiiriin iiret- tigi kadin yazarin ya§adigi annelik ile yazarhgin beden-beyin 9arpi$masi iizerine kurgulanmi?tir. Romanda kadmsiligi Turkiye temsil ederken, erkeksi 1 igi Ameri- ka temsil eder. Her ikisi de kolektif kiilturdiir ve i? hayatinda bakimli kadma yani kadin kimligiyle bulunan bireye tahammiil edemez.
11 Elif§afak, a.g.e., s. 296.
42 Elif$afak, a.g.e., s. 28.
43 E lif $afak, a g.e., s. 28.
$afak, romanda kolektif kiilturiin yarattigi erkeksi kadin yazar tipidir. Ka dinsi y6nleri bulunan hem cinslerine yukaridan bakan, onlar gibi olmaktan kor- kan bir kadmdir. Bu korkulariyla anne olma istegi 9ati?ir. Anne olma onda ya- zarligma gelebilecek bir tehdittir. Bu 9ati§malar once kadmligini bastirmaya ‘erkeksilik yemini’ yapmaya iterken dogum sonrasi fizyoiojik etkilerle erkeksi- ligini bastirmaya d6nu$mii$ depresyon siirecidir.
Kadm yazarlann yaratilarimn sava$i yuzyillar oncesinde ba$lami§ ve 21. yuzyilda da bu kolektif kultiir yapisi, kendisine uymak zorunda kalan kadm yazarlarin ?ekillenmesine sebep olmu?tur. 21. yiizyil yazari olan E lif §afak'm. kolektif kiilturde var olma fabalarinda da bu yarati sava$i en biiyiik payim al- mi§tir. Boylece bu roman kolektif bir kiiltiire sahip olan Tiirkiye’de bir kadin yazarin yaratilarimn sava$i olmasi apisindan onemlidir. Romanin kahramam Elif $afak, bolunmu?liigu, ele§tirileri ve ba§kaldirisiyla ‘yeni kadin’ olurken, erkege olan a§ki ve anne olmayi kabullenme konusunda ya?adigi problemlerle ‘es- ki/kolektif kadin’dir. Romanda, kahramanin erkege olan a?kina sadece 1,5 sayfa ayrilmi?tir. Bu a?ki gefi^tirme anlamina gelir. Aslinda romanin en onemli ve ba$langif noktasinin bu a$k olmasi gerekirdi. Roman kahramanmin ya^adigi beden-beyin 9arpi§masi a§k uzerine temellemneliydi. Romanin kurgusunda da eksiklige neden olan a$k yoksunlugu, romanin kahramam E lif $afak’ m 'yeni kadin’ olmasmi engellemijtir.
Turk edebiyatinda kadinlarin sorunlarim iperen romanlar azdir. Kadim en iyi anlatanm yine kadm olmasi afisindan edebiyatta otobiyografik romanlarin degeri 90k buytiktiir. Bu noktada E lif $afak'in otobiyografik roman 1 Siyah S’w/’iin, hem kadm sorunlarma deginmesi hem de edebiyatmnzda ‘yeni kadin'm olu;umunu saglayacak duvar ta?larmdan olmasi a9isindan onemlidir.
Kaynak^a
Atasii, Erendiz, Benim Yazarlanm. Bilgi Yay , Ankara, 2000
AtasO, Erendiz, Kadinhgim, Yazari igim, Yurdum, Bilgi Y a y , Ankara, 2001 Berktay, FatmagUl, Kadin Olmak. Ya$amak. Yazmak, Pencere Yay, Istanbul, 1998
Burger. Jerry M . <;ev inan Deniz, Erguvan Sarioglu, Kifilik-Psikoloji Bihmmin Insan Doga.sina Dair Soyle- dikleri, Kakntls Yay , Istanbul 2006
Canbaz, Firdevs, Fatma Aliye Hamm in Romanlannda Kadm Sorunu. (Basilmami$ Yuksek I isans Te/.i), Bilkent Universitesi Turk Dili ve Edebiyati Bolunui, Ankara, 2005
Karaca, Alaattin, "E lif $afak tn Siyah Siit Romamnda E$ikte-Arafta kalma", llum yet GOsteri. S 293. 2008 (Mart-Nisan-Mayis)
$afak, Elif, Siyah Slit, Dogan Kitap Yay . Istanbul, 2007
http//vvwvv tdk.gov tr/index phn,)option=com gts&arama=gts&guid=T D K G T S 50 a5 1211836a92 61506837 15 I I 2012
