Osmanl Dnemi Gence-Karaba Eyaletinde Vakflar (16. Yzyln Sonlar)

(1)

OSMANLI DÖNEMİ GENCE-KARABAĞ

EYALETİNDE VAKIFLAR

(16. Yüzyılın sonları)

Doç. Dr. Hüsamettin MEHMEDOV (Karamanlı)*

Osmanlı öncesi Gence-Karabağ eyaleti vakıflarının durumu

hakkında son zamanlara kadar herhangi bir bilgiden yoksunduk. Bu

bölgedeki vakıflar hakkında ilk derli toplu bilgiyi Osmanlıların

Gence-Karabağ eyaletini ele geçirdikten sonra tertibine başladıkları

H. 1001/1593 yıl tarihli icmal defterinde bulmaktayız

1

.

Gence-karabağ eyaletinin icmal defterinde bu eyalette

Osmanlı-lardan önce kurulmuş ve osmanlı döneminde de vakıf olarak

çalış-mış dört şeyhin vakfı hakkında bilgi verilmiştir. Bunlar, defterde

is-mi şeyh Nizais-mi olarak geçen Nizais-mi Gencevî'nin Azerbaycan'da

türbesi bugün de ziyaret edilen ve halk arasında Imamzade olarak

tanınan Imamzade şeyh Muhammed'in, yine bu eyalette olan ve

Ca-bir Ansarî'nin evladlanndan olduğu kabul edilen şeyh Sıraceddin'in

ve aynca şeyh Izz eddin'in vakıflandır.

Şeyh Nizami Gencevî'nin vakfı hakkında ilk bilgiyi veren,

bil-diğimiz kadar Prof. Dr. Fahrettin M. Kırzıoğlu olmuştur

2

. Sonralar,

1983 yılında merhum akademik Hamit Araslı Nizami'nin vakfı

hak-kında 19. yüzyıl Rus kaynaklanndaki bilgileri de ilave etmekle bir

yazı yayınladı

3

. 1984 yılında biz, akademik Ziya Bünyadov'la

bera-* Azerbaycan Bilimler Akademisi Şarkiyat Enstitüsü Bilim İşleri Sekreteri.

1. Gence-Karabağ eyaleti icmal defteri.-lstanbul, Başbakanlık Arşivi, Tapu- Tahrir defteri, N: 699. s. 286-289 (Bu vakıfların fotokopilerini bana vermiş sayın Prof. Dr. Fah-rettin Kırzıoğlu'ya içtenlikle teşekkür ederim).

2. M. Fahrettin Kırzıoğlu, 1593 (H. 1001) yılı Osmanlı vilâyet tahrir defterlerinde anılan Gence-Karabağ sancakları "Ulus" ve "Oymaklan"-A.Ü. Ed. Fak. Araştırma dergisi Ahmet Caferoğlu özel sayısı, fasikül: 1, sayı: 10, Ankara, 1979, s. 219.

3. Hamit Araslı. Nizami vagfı haggında yeni sened.-"Edebiyat ve incesenet" gazete-si, 25.02.1983. Vakfın metni siyakat, rakamlar ise "erkam-i divaniye" ile yazılmasından dolayıdır ki, merhum akademik Hamit Araslı metni'nin bazı yerlerini yanlış okumuştur. Buna göre de bu yazıda bir çok hatalar ortaya çıkmıştır. Örneğin, Kurtlubağçe nehri mez-ra'asımn geliri 1.500 akçe yerine yanlış olarak 1.000 akçe, Zemin-i tahta-i çeltük'ün geliri

(2)

ber Nizami vakfının metnini günümüz Azerbaycan Türkçesine

çe-virip "Edebiyat ve Incesenet" gazetesinde yayınladık

4

.

Şeyh Nizami vakfı 1187 yılında Atabek Kızıl Arslan

(1186-1191) tarafından hediye edilmiş Hamduniyan köyünün esasında

ku-rulmuştur. Bu köyün nerede olduğu ve şeyh Nizami vakfının

sonra-ki yüzyıllardasonra-ki durumu hakkında kaynaklarda hiçbir bilgiye

rastla-madık.

Bu vakfın Atabekler ve Osmanlılar dönemindeki durumları

arasındaki fark ilk önce, Atabekler döneminde Hamduniyan

köyü-nün gelirinin büsbütün Nizami Gencevî'ye verilmesine karşılık

Os-manlılar döneminde gelirin tümünün değil, yalnız bir kısmının

ve-rilmesinde gözüküyor; Hamduniyan köyünün ( 1 6 y ü z y ı l ı n

sonlarına doğru bu köyün ismi "ile" olarak anılıyor; icmal defterde

"Hamduniyan" ismi "ile" isminden sonra, "nam-i diğer" deyimi

ya-zılmıştır) geliri tam olarak şeyh Nizami vakfına tahsis edilmemiştir.

Fakat bununla beraber Atabekler döneminde tek bir köyden oluşan

şeyh Nizami vakfına Osmanlılar döneminde daha bir köy, bir

mez-ra'a, birer çeltük, bostan, çiftlik zemini, Gence kalesi içinde iki

na'lbend ve birer kassab ve ekmekçi (habbaz) dükanlannın yıllık

gelirinin tümü ve yine kaledeki han'da iki hücrenin geliri de şeyh

Nizami vakfına tahsis edilmiştir.

Şeyh Nizami vakfının yıllık gelirinden ( 1 7 . 4 8 0 akçe)

"ta'amiyye", "tevliyyet", "cibayet", "kurban" kesilmesi için ve

ayn-ca türbenin ferraş ve türbedarının, Gence ayn-camisi

5

müderrisinin

ma-aştan için yıllık gelirin %86,5 (15.120 akçe) aynlmıştır. Gelirin

ge-ri kalan %13,5 ni ise türbenin onarım ve aydınlatılması için

kullanılmış olsa gerektir.

1 . 5 0 0 a k ç e y e r i n e y i n e y a n l ı ş olarak 1 0 0 a k ç e , N i z a m i v a k f ı n ı n y ı l l ı k g e l i r i 1 7 . 4 8 0 a k ç e y e r i n e y a n l ı ş o k u m a k t a n d o l a y ı 1 2 . 0 0 0 a k ç e olarak k a b u l e d i l m i ş t i r . D i ğ e r hatalar "mas-r a f l a "mas-r b ö l ü m ü n d e d e tek"mas-ra"mas-r o l u n u y o "mas-r : tâ'amiye i ç i n 15 a k ç e y e "mas-r i n e 5 2 , t e v l i y y e t - 5 a k ç e y e r i n e 2 0 , n e z a r e t 3 a k ç e y e r i n e 3 0 , kitabet 2 y e r i n e 10, m ü d e r r i s l i k 15 a k ç e y e r i n e 5 2 akç e , m a s r a f l a r 4 2 a k akç e y e r i n e 8 4 0 olarak o k u n m u ş t u r . A y n ı z a m a n d a b u y a z ı d a bütün m a s raflar "yıllık" olarak g ö s t e r i l m i ş t i r ki, bu i s e " y e v m " ( g ü n ) k e l i m e s i n i n y a n l ı ş o k u n m a s ı n -d a n k a y n a k l a n ı y o r . B u tür b e l g e l e r -d e "akçe k e l i m e s i n i n y a z ı l m a s ı n ı b i l m i y e n m e r h u m a k a d e m i k H a m i t A r a s l ı " y e v m " k e l i m e s i n i "som" (para a n l a m ı n d a b u k e l i m e y i b u g ü n Ö z b e k l e r k u l l a n ı y o r ) olarak o k u m u ş v e m a s r a f l a r ı n "günlük" p r e n s i b i ü z e r e d a ğ ı t ı l m a s ı h u s u -su y a z ı s ı n d a y e r a l m a m ı ş t ı . 4 . Z i y a B ü n y a d o v , H ü s a m e d d i n M e m m e d o v , N i z a m i v a g f ı h a g g ı n d a s e n e d e dair "Edebiyat v e i n c e s e n e t " g a z e t e s i , 0 3 . 0 8 . 1 9 8 4

5 . G e n c e c a m i s i n e h a l k arasında "şah A b b a s m e s c i d i " d e denilir. ( B u c a m i v e ü z e -rindeki e p i g r a f ı k y a z ı l a r i ç i n bknz.: M . S . N e m a t o v a . A z e r b a y c a n ı n e p i g r a f ı k abideleri. ( 1 7 - 1 8 asırlar). B a k ı . 1 9 6 3 , s. 1 4 7 - 1 5 3 .

(3)

O S M A N L I D Ö N E M İ G E N C E - K A R A B A Ğ E Y A L E T İ N D E V A K I F L A R 6 3 7

icmal defterde imam Muhammed al-Bâkır'ın (ö. 114/732)

ev-ladlanndan olduğu yazılı olan Imamzade şeyh Muhammed türbesi

vakfına tahsis edilmiş gelir ı asiyab ve 2 mezra'nın gelirinden

olu-şuyordu. Fakat şeyh Nizami vakfından farklı olarak 2 mezra'adakı

malikane ve timarlann gelirlerinin yalnız bir kısmı ("hisse") adı

ge-çen vakfa tahsis edilmiştir. Yine şeyh Nizami vakfından farklı

ola-rak Imamzade şeyh Muhammed türbesi vakfının geliri yüzde yüz

giderlere ("masraf") ait edilmiştir. Yıllık gelir (5.308 akçe)

büsbü-tün "ta'amiyye", "tevliyyet", "kurban", "fenaşşiyye", "cibayet" ve

"türbedar"lık olarak paylanmıştır.

Gence-Karabağ eyaletindeki diğer iki vakfın icmal defterde

ev-lad vakıfları olduğu yazılıdır. Bunlardan biri, "her muceb-i şart-i

vâkıf kayd olunmuştur", yazılı notu olan vakıf, şeyh Izzeddin'in

Gence kazasında olan evlad vakfıdır. Geliri (18.780 akçe)

büsbü-tün evladlanna tahsis edilen şeyh İzzeddin vakfına Kürek

nahiye-sinde olan bir köy ve üç nehirdeki şeyh Izzeddin'in evladlannın

malikanesi, divanı timar ile mirmiran hasslannın gelirinin

belirlen-miş bir kısmı 'hisse", "hısf') bu vakfa ait idi.

Dizak, Arasbar ve Hakkari nahiyelerinin 4 köy ve 4

mez-ra'asından gelir temin edilen ve Cabir Ansarî'nin evladlanndan olan

şeyh Kemaleddin oğlu şeyh Sıraceddin vakfına ait Dizak

nahiyesi-nin bir köy (Şeyhlü) ve 4 mezra'ası (Sersebil, Ilgöçür, Erdak ve

Kolsefak) Akkoyunlu sultanlanndan Uzun Hasan ("Hasan

padi-şah"), Cihanşah ve Şeyh Üveys Bahadır han zamanından şeyh

Sıra-ceddin'in evladlannın elinde ' evladiyyet üzere tasarruf olunur",diye

bir temessükle Osmanlılar dönemi, yani 16. yüzyıl sonlanna kadar

bu şartla yönetildiği defterde yazılmıştır. Bunun üzerine Osmanlılar

da aynı şartla bu vakfın evlad vakfı olarak tasarruf olunması şartını

"emr-i alî" ile tasdik edilmiştir. Arasbar, Hakkari ve yine Dizak

na-hiyesinde olan birer köy, kanımızca sonralar, belki Osmanlılardan

biraz önce, yani Safevîler döneminde evlad vakfına ilave edilmiş

olması gerektir.

Bu vakfın Arasbar, Hakkari ve Dizak nahiyelerindeki

köyler-den vakfa tahsis edilmiş gelir şeyh Sıraceddin'in neslinköyler-den olan

ev-ladlanna "iki yaşdan" verilmesi şartı yazılmıştır.

Bu vakıf metinlerinin ortaya çıkmasına kadar, gerek

Gence-Karabağ eyaletinde, gerekse diğer eyaletlerde vakıf tahsis etme

ge-leneği hakkında hiçbir bilgimiz yoktu. Fakat bu eyaletlerin

Azer-baycanın gelişmiş bölgeleri olmasından dolayı bu bölgede

Türk-Islam geleneğine uygun olarak sosyal kurumlann, özellikle vakıf

müessesesinin geniş şekilde kurulmuş olması gerektir. Bunu 1727

yıl tarihli Nahçıvan sancağı, Tiflis eyaleti mufassal defterlerinde

(4)

yer almış vakıflar hakkında olan geniş bilgiler de tastik etmiş

bulu-nuyorlar

6

. Aynca istanbul'da Başbakanlık Arşivinde bulunan

Azer-baycanla ilgili Tapu-Tahrir defterlerinde vakıf müessesesi hakkında

geniş bir bilgi verileceğini de tahmin ediyoruz.

Kısacası, Azerbaycan'da vakıf müessesesi kurma, onlan

yaşat-ma ve geliştirme geleneği, hükümetlerin bu sosyal kuruyaşat-ma karşı

politikalanm açıkça sergileyecek bir panoramın yaratılmasına

hiz-metedeceği düşüncesindeyiz. Bu amaçla 1593 yıl tarihli

Gence-Karabağ eyaleti icmal defterinde yazılmış dört ünlü şeyh'in

vakfla-nmn yayınlanmasını uygun gördük.

T/»-- îirr.-v

lajîJjjsiTTİis-^^-ir-j-i^jjgjjtö

• yj -Ujv Ü-» i JlÂ, liA Ti \ i

—^'^.üliljlO y

ı(Uıijii

**hJi^rf * VJJ ar**

T 3 ,

î î f

-Ş e y h S ı r a c e d d i n V a k f ı (s. 2 8 6 ) . 6 . D e f t e r - m u f a s s a l s a n c a k - i N a h ç ı v a n - I s t a n b u l , B B N : 9 0 5 ; D e f t e r - i m u f a s s a l eya-let-i T i f l i s , i s t a n b u l , B B . N : 8 9 9 ; Z . M . B u n i y a t o v , H . M . M a m e d o v . "Prostrannıy d e f t e r s a n d j a k a N a h i ç e v a n " 1 7 2 7 g o d a . " S r e d n e v e k o v ı y V o s t o k : i s t o r i y a i kultura" m a k a l e l e r t o p l u s u , B a k u , 1 9 9 0 , s. 1 1 2 1 2 3 ; G . M . M a m e d o v . O r d u b a d v o s m a n s k o y s i s t e m e u p r a v l e -n i y a ( 1 7 2 4 - 1 7 3 5 ) - 4 V s e s o s o y u z -n a y a ş k o l a m o l o d ı h v o ' s t o k o v e d o v . T e z i s i . M o s k v a , 1 9 8 6 , s. 5 2 .

(5)

s. 286

Evkaf-i emlâk der vilayet-i Gence-Karabağ. Nahiye-i Dizak der vilayet-i mezbur

Evkaf-i merhum şeyh Sıraceddin ibn şeyh Kemaleddin, 'an evlad-i hazret-i Cabir Ansari-rada Allah anhu.

Karye-i Şeyhlü ma'a mezra'a-i Sersebil ve Ilgöçür ve Ervak ve mezra'a-i Kolsefak tâbî-i mezbur. 'An evkaf-i merhum şeyh Sıraceddin Ansari-rahama Al-lah aleyhi. Elbadi vakf-i evlad-i el-mezkûr ber muceb-i vakfname-i selatin mazi-den Akkoyunlu padişahlarından Hasan padişah ve Cihanşah ve Şeyh Üveys Ba-hadır han'dan ellerinde temessükleri olub vakf-i evladiyyet üzere tasarruf olunur. Halıya dahi ber muceb-İ emr-i âli uslûb-i sabık üzere vakf-I evladiyyet üzere tasarruf olunmak içün sıbt-i defter olundu.

Karye-i Diri, tâbi-i Arasbar, 'an evkaf-i merhum şeyh Sıraceddin ibn şeyh Kemaleddin.

Hasıl: iki yaşdan

Karye-i Kevzir.'an vakf-i müşarünileyh el-mezbur der liva-i Hakkari Hasıl: iki yaşdan

Karye-i Hanadazor der liva-i Dizak, 'An evkaf-i müşarünileyh elmezbur. Hasıl: iki yaşdan

•

1

' • • ' « \

**jFÎU»'* •> ^ »-«i**

r^rstlUlvTC^ Wf73lüns7

•—«ij»

1

^'ıV <-»•

«'—=n—

:

,

• . - • — • . . .

-o' j*

•V,

"

V

Ş e y h t z z e d d i n V a k f ı (s. 2 8 7 ) .

(6)

s. 287

Evkaf-i merhum şeyh Izzeddin. Vakf-i evlâd-i müşarünileyh der kaza-i Gen-ce.

Karye-i Küşk tâbi-i Dağıstan-i Kürek.

Nısf-ı malikane-i vakf-i evlâd-i müşarünileyh ve msf-i malikane ve tamam divanî timar.

Hisse-i vakf-ı müşarünileyh- 3.450 (akçe) Nehr.i Arasbar, tâbi-i Arranî-i Gence.

Malikane-i vakf-i müşarünileyh ve tamam divanî hass-i mirmiran. Hisse-i vakf-i müşarünileyh- 8.250 (akçe)

Nehr-i Dinar eşin, el-meşhur Gence arhı, tâbi-i mezbur.

Malikane-i vakf-i evlâd-ı müşarünileyh ve tamam malikane-i hass-i mirmi-ran.

Hisse-i vakf-i müşarünileyh- 5.500 (akçe) Nehr-i Surfer, tâbi-i mezbur.

Malikane-i vakf-i evlâd-i müşarünileyh ve tamam divanî hass-i mirmiran hisse-i vakf-i müşarüniley-1.000 (akçe)

Mezra'a-i nehr-i Yadigâr-i suflâ, nezd-i karye-i Sevafî, tâbi-i Kürek. Nısf-i malikane-i vakf-i evlâd-imaşarünileyh ve tamam divanî timar. Hisse-i vakf-i müşarünileyh-500 (akçe)

Evlâd vakfıdır. Ber muceb-i şart-i vâkıf kayd olunmuşdur.

II II II

s. 288

Evkaf-i merhum şeyh Nizami-kaddese strrehü'l-aziz- der kaza-i Gence, der nahiye-i Kürek-i büzürg.

Karye-i İle, nâm-i diğer Hamduniyan, tâbi-i mezbur.

Nısf-t malikane-i vakf-i zaviye-i mezbur ve msf-i malikane ve tamam divanî timar.

Hisse-i vakf-3.500 (akçe) Nehr-i Pir Celil, tâbi-i Gence.

Malikane-i vakf-i zaviye-i mezbur, divanî hass-i mirmiran. Hisse-i vakf-2.000 (akçe)

Mezra'a-i nehr-i Kurtlubahçe der nezd-i Kuşkara.

Nısf-ı malikane-i vakf-i zaviye-i mezbur ve nısf-ı malikane ve tamam divanî timar.

Hisse-i vakf-1.500 (akçe)

Zemin-i tahta,i çeltük der nehr-i Zazalt, tâbi-i nahiye-i Kürek. Vakf-i zaviye-i mezbur.

(7)

O S M A N L I D Ö N E M İ G E N C E - K A R A B A Ğ E Y A L E T İ N D E V A K I F L A R 626

ijlVtrJJA. t^tİİ'

c

"•ü JUU^—

T?S

' - i V , / ^ }) -'-trıS\.s JV.^,oCrr

u

jj

fr»

T3TV

-JVC VJ&İ-Sİ

t—ı >jJ

> «

r

Ş e y h İ z z e d d i n V a k f ı (s. 2 8 8 ) .

(8)

Hâsıl-1.500 (akçe)

Zemin-i bostan der nehr-i Şâkı, tâbi-i Gencebasan. Kıt'a-ı

Hasıl 180 (akçe)

Zemin-i çiftlik der nehr-i Dınakşenb, tâbi-i Gence. 20 tağarlık. Kıt'a-ı

Hâsıl-1.600 (akçe) Yekûn 10.280 (akçe) Der nefs-i Gence

Dükkan-i na'lbend der bab-i kapan. Arsa-iki bab. Beher bab fîyevm- 2 (akçe) Hâsıl fi sene-1.400 (akçe)

Dükkan-i kassâb der bab-i kapan. Arsa- bir bab. Fîyevm- 6 (akçe) Hâsıl fîsene- 2.160 (akçe) Dükkan-i habbaz der bab-i han. Arsa- bir bab. Fîyevm- 6 (akçe) Hâsıl fî sene- 2.160 (akçe) Hücerât mâ' süknâ der han.

Arsa- iki bab. Beher bab- fî yevm- 2 (akçe) Hâsıl fî sene-1.440 (akçe)

Yekûn- 7.200 (akçe) Cenı an-17.480 (akçe) Minhâ al-masraf

Becihet-i taâmiyye der zaviye-i mezbur, fî yevm-15 (akçe) Cihet-i tevliyyet, der yed-i şeyh Baba,fîyevm- 5 (akçe) Cihet-i nezâret, fî yevm- 3 (akçe)

Cihet-i kitâbet-i vakf, fîyevm- 2 (akçe)

Cihet-i kurban-i türbe-i mezbur, fî yevm- 1 (akçe)

Becihet-i vazife-i mevlânâ Muhammed, el-müderris bitarik-i al-b... (?) der cami-i Gence, fî yevm- 15 (akçe). Serdar canibinden emr virülüb (?) olunmuşdur.

Becihet-i vazife-i ferraş, fîyevm-1 (akçe) Yekûn- yevmiyye: 42 (akçe)

(9)

. - i f r u ^ P ' f ^

• » ı - • » -

_V

i r ^ y ı i ' ^ i t ^ . u j ' i h ^ - o i / j v - t -j

-W U y

- "UiÂlii

* * '-V

-Al J,

•Vntii

-^rüTTTT^f

5.259

İ m a m z a d e Ş e y h M u h a m m e d V a k f ı (s. 2 8 9 ) .

Evkaf-i hazret-i merhum Imamzade şeyh Muhammed, 'an evlâd-i imam Mu-hammed Bakır- rada Allah anha- der kurb-i kal'a-i Gence.

Nahiye-i Gence der liva-i mezbur. Mezra'a-i nehr-i Hatibi, tâbi-i mezbur.

Nısf-ı malikane-i vakf-i zaviye-i mezbur ve nısf-ı malikane ve tama divanî ti-mar.

Hâsıl 'an hisse-i vakf, 2.550 (akçe) Mezra'a-i Kuşğan, tâbi-i Kürek.

(10)

Nısf-ı malikane-i vakf-i zaviye-i mezbur, nısf-ı malikane ve tamam divanî ti-mar.

Hâsıl'an hisse-i vakf- 1.550 (akçe)

Asiyab Gökçe Sultan, der nehr-i kasaba-i Gence- vakf-i zaviye-i mezbur. Bab-ı

Hâsıl fî sene-1.208 (akçe) Yekûn- 5.308 (akçe) Minhâ al-masraf.

Becihet-i tâ'amiyye der zaviye-i mezbur, fî yevm- 6 (akçe)

Becihet-i tevliyyet-i evkaf-i zaviye-i mezbur, der şeyh Nacmeddin, fî yevm- 3 (akçe)

Becihet-i kurban-i türbe-i şerife, fî yevm- 1 (akçe) Cihet-i ferraşiye ve türbedar,fî yevm- 3 (akçe)

Cihet-i cibayet-i der yed-i molla saadeddin.fîyevm- 2 (akçe) Yekûn-fîyevm: 15 (akçe)