Hukukî Düzen ( )

(1)

* Yrd. Doç. Dr., Ata türk Üni ver si te si Er zin can Hu kuk Fa kül te si.

Tanzimat Dönemi Osmanlý Basým ve Yayýmýnda Hukukî Düzen (1839-1876)

Ayhan Ceylan *

In the Ottoman Empire before the Tanzimat Era there were no general or abstract rules regulat- ing the activities of publishing or printing. The regulations contained in the legal documents of this period were of a specific kind, known in administrative law as an “individual act”. In the Reform Edicts of 1839 and 1856 there were no regulations regarding publishing or printing. In this period, the foundation of a publishing house and the publication of books and other documents again were regulated by individual acts. However, it is noteworthy that certain general rules had begun to appear in these individual examples. There must have been no need at first for a general regulation, due to the fact that the publishing houses and newspapers belonging to the Turks were of not a significant quantity and quality to affect public opinion or to create a polit- ical impact, in spite of the process of codification that started with the Tanzimat Edict. Thus, the first general and abstract regulation was put into force by the promulgation of the Law of Publishing in 1857. This was followed by the Copyright Law of 1857, the Penal Law of 1858, the Laws of Publications of 1864 and the Sublime Decree of 1867.

Key words: Publishing house, publishing and printing, Publishing Laws, Copyright Laws, Laws of Publications, the Sublime Decree.

GÝ RÝÞ

Tan zi mat Dö ne mi, Türk ba sým ve ya yým ta ri hi ba ký mýn dan da be lir le yi ci bir dö nem dir. Hat ta, dö nem, ni te lik ve ni ce lik iti ba riy le, bu gün kü Türk ba sým ve ya - yý mý nýn ger çek an lam da baþ lan gýç nok ta sý ola rak da ka bul edi le bi lir. Os man lý Dev le ti’nde ba sým ve ya yým fa ali ye ti, 18. yüz yý lýn ilk çey re ði ne ka dar, top rak la rýn - da ya þa yan azýn lýk lar ca baþ la týl mýþ ve sür dü rül müþ tür. Bu ne den le, “Os man lý ba sým ve ya yým”ý ifa de si, sa de ce Os man lý Dev let’i ve aslî un su ru ola rak gö rü len müs lü man Türk ler’ce yü rü tü len bir fa ali ye ti de ðil, ül ke de ya þa yan azýn lýk lar eliy le tem sil edi len ba sým ve ya yým ha re ket le ri ni de kap sa yý cý ni te lik te an la þýl ma lý dýr.

Dev let ler ege men lik le ri nin bir gös ter ge si ola rak, ül ke içe ri sin de ki ba sým ha - re ket le ri ni sa de ce tek nik ola rak dü zen le mek le ye tin me miþ ler, hu kukî ba kým dan

(2)

da dü zen le me ge re ði duy muþ lar dýr. Os man lý Dev le ti de, ka nun laþ týr ma ha re ket - le ri nin baþ la dý ðý dö nem ola rak da ka rak te ri ze edi len Tan zi mat Dö ne mi ile bir - lik te ken di top rak la rýn da ki ba sým fa ali yet le ri ni bir dü ze ne sok ma ge re ði duy - muþ ve ilk ge nel, so yut dü zen le me yi 1857 yý lýn da Mat baa Nizâmnâme si ile yü - rür lü ðe koy muþ tur. Bu nu, 1857 Te’lif Nizâmnâme si, 1858 Cezâ Ka nunnâme si’n - de ki dü zen le me ler, 1864 Matbûât Nizâmnâme si ve 1867 ta rih li Ka rarnâme-i Âlî iz le miþ tir.

Bu ma ka le, Tan zi mat’tan Meþ ru ti yet’e uza nan sü reç te, or ji nal ar þiv kay nak la - rý na da ya na rak, dö ne min te mel dü zen le me le ri ni hu kukî bir ba kýþ çer çe ve sin de ele al ma yý amaç la mak ta dýr. Bu in ce le me de, ge rek li gö rül dü ðü öl çü de Tan zi mat ön ce si dö ne me yer ve ril miþ tir. Araþ týr ma ko nu su, ga ze te ve der gi -dö nem sel (mevkût) ya yýn lar- ya nýn da; mat baa ile bir lik te ki tap, risâle vb. -dö nem sel ol ma - yan (gay rý mevkût)- ya yýn la rý da kap sa dý ðýn dan ko nu baþ lý ðý ola rak “ba sýn” ye ri - ne, “ba sým” kav ra mý se çil miþ tir.

I. TAN ZÝ MAT ÖN CE SÝ DÖ NEM DE BA SIM ve YA YIM

A. Mat ba anýn Or ta ya Çý ký þý ve Ýlk Ba sým ve Ya yým Fa ali yet le ri

Ba sým dü þün ce si ve bu çer çe ve de ge liþ ti ri len tek nik ler ol duk ça es ki ta rih le re da yan mak ta, Çin li ler’in ve Uy gur lu lar’ýn ba sým sa na tý nýn ve ilk bas ký tek nik le ri - nin or ta ya çý ký þý na ön cü lük et tik le ri bi lin mek te dir. Bu nun la bir lik te, bu gün kü mat ba acý lý ðýn te me li ola rak gö rü len ha re ket li harf ler le bas ký sis te mi nin, 15. yüz - yýl or ta sýn da Av ru pa’da Gu ten berg ta ra fýn dan keþ fe dil miþ bir tek nik ol du ðu ka - bul edil mek te dir¹.

Os man lý top rak la rýn da mat ba anýn ku ru lu þu ve ilk ki tap ba sý mý, Av ru pa’dan yak la þýk ya rým asýr son ra, II. Ba ye zid dö ne min de, Ýs pan ya’dan göç eden Ya hu di - ler ta ra fýn dan ger çek leþ ti ril miþ tir. Ya hu di ler, Ýs tan bul’dan baþ ka Se la nik, Edir ne, Ýz mir ve Ha lep’te de mat baa kur muþ; Ýb ra ni ce, La tin ce ve Yu nan ca eser ler bas - mýþ lar dýr. Bu nu, Er me ni top lu lu ðun 1567’de ve Rum top lu lu ðun 1627’de Ýs tan - bul’da kur du ðu mat ba alar iz le miþ tir. An cak, azýn lýk lar ta ra fýn dan ku ru lan ve ge - liþ ti ri len bu mat ba alar da, Türk çe ve Arap ça ki tap ba sý mý na izin ve ril me miþ tir.

Öte yan dan bu dö nem de, Arap harf le riy le ba sýl mýþ; Türk çe, Fars ça ve Arap ça ki - tap lar ya ban cý ül ke ler den Ýs tan bul’a ge ti ri le rek sa týl mýþ týr. 1588 yý lýn da III. Mu rat

1 Mat ba acý lý ðýn ge li þi mi ile il gi li ola rak bkz. Rem zi Bal kan lý, Mu ka ye se li Ba sýn ve Pro pa gan da, I- II, An ka ra 1961, s. 16; M. Nu ri Ýnu ður, Ba sýn ve Ya yýn Ta ri hi, Ýs tan bul 1978, s. 28 vd.; Fu at Sü - rey ya Oral, Türk Ba sýn Ta ri hi, Bi rin ci Ki tap, byy., ts., s. 12 vd; En ver Beh nan Þa pol yo, Türk Ga - ze te ci li ði Ta ri hi, An ka ra 1971, s. 18-25; Os man Er soy, Tür ki ye’ye Mat ba anýn Gi ri þi ve Ýlk Ba sý lan Eser - ler, An ka ra 1959, s. 10-15.

(3)

ta ra fýn dan ya yýn la nan bir fer man, ya ban cý la rýn Ýs tan bul’da bu tür ki tap lar sat - ma sý na izin ver mek te dir².

Ýlk Os man lý mat ba asý nýn ku ru luþ ha zýr lýk la rý na 18. yüz yý lýn ilk çey re ðin de, Ýb - ra him Mü te fer ri ka ve Sa id Efen di ta ra fýn dan baþ lan mýþ, mat baa için ruh sat ta - le bin den ön ce, Ýb ra him Mü te fer ri ka, mat ba anýn fay da la rý ný an la tan “Ve si let’üt- Týbâa” ad lý bir la yi ha yý Sad ra zam Ýb ra him Pa þa’ya sun muþ tur. Þey hü lis lam ve dö ne min ön de ge len ule ma sý nýn olum lu gö rüþ le ri ni içe ren ya zý lý be yan lar (tak - riz ler) ve þey hü lis lam dan lü zum gö rü len þerî fet va alýn dýk tan son ra, pa di þah III.

Ah met, hatt-ý hü ma yun la; fý kýh, tef sir, ha dis ve ke lam ki tap la rý ba sý mý dý þýn da mat baa ku rul ma sý ný uy gun bul muþ tur³. Dev le tin hi ma ye sin de ve ken di top lu - mu nun kül tü rel ih ti yaç la rý ný kar þý la ya cak eser le ri bas mak ama cý na yö ne lik bu ilk Os man lý mat ba asýn da⁴ba sý lan ilk eser, 1141 (1729) ta rih li “Van ku lu Lü ga ti” ad lý ter cü me bir ki tap týr. Bun dan son ra, her ye ni ki tap ba sý mý için sad ra zam dan ta - lep te bu lu nul muþ, alý nan izin üze ri ne ba sým ger çek leþ ti ril miþ tir. Bu ilk mat baa, de ði þik ki þi ler elin de, dö ne min pa di þah la rýn dan iþ le til me si ne da ir alý nan ye ni le - me fer man la rýy la 1798 yý lý na ka dar sür dü rül müþ tür. Ýkin ci mat baa 1796’da Has - köy’de, üçün cü mat baa 1802’de Üs kü dar’da, dör dün cü mat baa 1831’de Tak vim-i Ve ka yi’nin ba sý mý için Ba ye zýt’da ku rul muþ tur. Bu mat ba ala rýn ya ný sý ra, 1786 yý - lýn da, Fran sýz kon so los lu ðun da da Türk çe bas ký ya pa bi len bir mat baa bu lun - mak ta dýr⁵.

Dö ne min en önem li kit le ile ti þim ara cý olan ve ilk ör nek le ri Ro ma Ým pa ra tor - lu ðu’na ka dar gö tü rü len ga ze te nin, Av ru pa’da or ta ya çý ký þý 17. yüz yýl baþ la rý na rast la mak ta dýr. 1794 yý lýn da Ýs tan bul’da Fran sýz kon so los lu ðu mat ba asýn da ve 1824 yý lýn da Ýz mir’de Fran sýz ca ba sý lan ga ze te ler, Os man lý top rak la rýn da ki ilk ga - ze te ler dir. Ön ce li ði iti ba riy le, 1828 yý lýn da Mý sýr’da Arap ça ve Türk çe ba sý lan “Ve - ka yi-i Mýs ri ye” ga ze te si de zik re di le bi lir. Ýç ve dýþ þart la rýn da et ki siy le, Os man lý

2 Mus ta fa Nu ri Pa þa, Ne ta yic ül-Vu ku at, sad. Ne þet Ça ða tay, I-IV, 3. bas ký, c. III-IV, An ka ra 1992, s. 147; Se lim Nüz het, Türk Mat ba acý lý ðý, Ýs tan bul 1928, s. 8 vd.; Ser ver R. Ýs kit, Tür ki ye’de Mat - bu at Re jim le ri, Tah lil ve Ta rih çe, Ýs tan bul 1939, s. 3, 4; Ha san Re fik Er tuð, Ba sýn ve Ya yýn Ha re ket - le ri Ta ri hi, 1.cilt, Ýs tan bul 1970, s. 87 vd.; Þa pol yo, s. 25 vd.; Al pay Ka ba ca lý, Türk Ya yýn Ta ri hi, Ýs tan bul 1987, s. 9 vd.; Er soy, s. 18 vd.; Hi da yet Nu hoð lu, “Os man lý Mat ba acý lý ðý”, Türk ler, c.

14, An ka ra 2002, s. 927.

3 III. Ah med’in mat baa açýl ma sý na da ir fer ma ný ve bu ko nu da ki Þey hü lis lam fet va sý için bkz.

el-Cev herî, Sýhâhu’l-Cev herî (Van ku lu Lü ga ti), ter. Mus ta fa el-Vânî, c. I, Kos tan ti niy ye 1141, gi - riþ bö lü mü; Ay rý ca bkz. Se lim Nüz het, Türk Mat ba acý lý ðý, s. 100-102; Ah med Re fik, La le Dev ri (1130-1143), Ýs tan bul 1331, s. 78-80; Ýs ma il Ha mi Da niþ mend, Ýzah lý Os man lý Ta ri hi Kro no lo ji si, c.

4, Ýs tan bul 1972, s. 16-17; Ýs ma il Hak ký Uzun çar þý lý, Os man lý Ta ri hi, 4. cilt, 1. Ký sým, 5. bas ký, An ka ra 1995, s. 158-162; Ka ba ca lý, s. 96-104; Oral, s. 46 vd.; Ab bas Par mak sý zoð lu, Türk Ga - ze te ci lik ve Ba sýn Ta ri hi, Ýs tan bul 1959, s. 3-10.

4 Nu hoð lu, s. 929.

5 Bkz. Se lim Nüz het, Türk Mat ba acý lý ðý, s. 37 vd.; Ser ver R. Ýs kit, Tür ki ye’de Neþ ri yat Ha re ket le ri Ta - ri hi ne Bir Ba kýþ, Ýs tan bul 1939, s. 3 vd.; Ýnu ður, s. 147-155; Ka ba ca lý, s. 40-71.

(4)

Dev le ti bu kit le ile ti þim ara cý na da ha faz la ka yýt sýz ka la ma mýþ ve so nun da II.

Mah mut ya yýn la dý ðý hatt-ý hü ma yun la⁶; “þer’ ve ni za ma do ku nur bir ta ra fý ol ma - dý ðý ve pek çok fay da sý ola ca ðý nýn her kes ta ra fýn dan ka bul edil di ði” ge rek çe siy le ga ze te çý kar ma dü þün ce si ne onay ver miþ ve Tak vim-i Ve ka yi ad lý ilk Türk çe ga ze - te 1831 yý lýn da ya yýn lan ma ya baþ la mýþ týr. Resmî ni te lik te ki bu ga ze te; Fran sýz ca, Rum ca, Er me ni ce, Arap ça ve Fars ça dil le rin de de ba sýl mýþ týr⁷.

B. Hu kukî Dü zen

Tür ki ye’de ilk mat baa, ki tap ve ga ze te ba sým gi ri þi mi azýn lýk lar ta ra fýn dan ger çek leþ ti ril miþ tir. Os man lý Dev le ti’nin ken di eser le ri ni ço ðalt mak ama cýy la bu tek ni ðe kar þý ön ce le ri bir il gi duy ma mýþ ol ma sý, ken di top rak la rýn da ki azýn lýk la - rýn bu yön de ki fa ali yet le ri ni en gel le yi ci bir ni te lik oluþ tur ma mýþ týr. II. Ba ye zid dö ne mi ile bir lik te mat ba anýn Os man lý ül ke si nin de ði þik böl ge le rin de yay gýn - laþ ma sý ve ba sý lan ki tap lar⁸, Os man lý Dev le ti’nin ken di top rak la rýn da ki ba sým ve ya yým gi ri þim le rin den ha ber dar ol du ðu nu ve da ha da önem li si bun la ra izin ver - di ði ni gös ter mek te dir. An cak, bu dö nem de ba sým ve ya yým ha re ket le ri ni ele alan ge nel ve so yut hu kukî bir dü zen le me ya pýl ma mýþ týr. Mev cut hu kukî bel ge ler, ida - re hu ku kun da ki bi rel iþ lem⁹ni te li ðin de olup; mat baa kur mak ve ki tap bas mak ve sat mak¹⁰ama cýy la azýn lýk lar ta ra fýn dan is te nen izin ta le bi ve pa di þah lar ca bun - la ra ve ri len izin fer man la rýy la il gi li dir. Yö ne ti ci ler, Arap ça ve Türk çe dil le rin de ki - tap bas ma mak ve kýþ kýr tý cý ya yýn yap ma mak kay dýy la azýn lýk la rýn ba sým ve ya yým fa ali yet le ri ne ka rýþ ma mýþ lar, zor luk çý kar ma mýþ lar dýr. Bu nun la bir lik te, Er me ni, Rum ve Ciz vit mat ba ala rý; po li tik fa ali ye te gi riþ tik le ri, di ni pro pa gan da yap týk la rý

6 Ta rih-i Ah med Lüt fi, 3. cilt, Ýs tan bul 1292, s. 156-157; Ay rý ca bkz. Ham za Ça kýr, Os man lý da Ba sýn Ýk ti dar Ýliþ ki le ri, An ka ra 2002, s. 127 vd.

7 Ge nel ola rak ga ze te ci lik ve Türk ga ze te ci li ði için bkz. Bal kan lý, s. 15-16; Se lim Nüz het, Türk Ga ze te ci li ði, Ýs tan bul 1931, s. 7 vd.; Oral, s. 23 vd.; Þa pol yo, s. 10-18; Ýnu ður, s. 156 vd.; Or han Ko loð lu, “Türk çe-Dý þý Ba sýn”, Tan zi mat tan Cum hu ri ye te Tür ki ye An sik lo pe di si (TCTA), s. 94-97; Ýs - kit, Mat bu at Re jim le ri, s. 12; Er tuð, s. 135 vd; Or han Ko loð lu, Tak vi mi Ve ka yi, byy., ts.; Par mak - sý zoð lu, s. 10 vd.; Hýf zý To puz, II. Mah mut’tan Hol ding le re Türk Ba sýn Ta ri hi, Ýs tan bul 2003, s. 13 vd.; Al pay Ka ba ca lý, Baþ lan gýç tan Gü nü mü ze Tür ki ye’de Ba sýn San sü rü, Ýs tan bul 1990, s. 13-14;

Ze ki Arý kan, “Tan zi mat ve Meþ ru ti yet Dö nem le rin de Ýz mir Ba sý ný”, TCTA, s. 103-104; Ca vit Or - han Tü ten gil, Ye ni Os man lý lar’dan Bu Ya na Ýn gil te re’de Türk Ga ze te ci li ði, Ýs tan bul 1969, s. 1 vd.;

Tür ki ye’de Ya ban cý Dil de Ba sýn, Sem poz yum Bil di ri le ri(16-17-18 Ma yýs 1984), Ýs tan bul Üni ver si - te si Ya yýn la rý No: 3342, Ýs tan bul 1985; Ne si mi Ya zý cý, “Tan zi mat Dö ne mi Ba sý ný Ko nu sun da Bir De ðer len dir me”, Tan zi mat’ýn 150. Yýl dö nü mü Ulus la ra ra sý Sem poz yu mu (An ka ra: 31 Ekim-3 Ka sým 1989), An ka ra 1994, s. 56-76.

8 Er soy, s. 51-56; Ni ya zi Ber kes, Tür ki ye’de Çað daþ laþ ma, Ýs tan bul 2002, s. 58-59; Ka ba ca lý, Ya yýn Ta ri hi, s.16.

9 Ýl Han Özay, Gü ný þý ðýn da Yö ne tim, Ýs tan bul 1996, s. 324 vd.

10 III. Mu rad ta ra fýn dan ve ri len ki tap sa tý þý na yö ne lik fer ma nýn içe ri ði için bkz. Oral, s. 50-51.

(5)

ve mez hep ça týþ ma la rý ný kö rük le dik le ri ge rek çe le riy le, za man za man dev let ta ra - fýn dan ka pa týl mýþ lar dýr¹¹.

Tan zi mat ön ce si dö nem de, Av ru pa’da çý kan ga ze te le rin Os man lý Ým pa ra tor - lu ðu ile il gi li ha ber le ri nin ta kip edil di ði, özel lik le Av ru pa ül ke le rin de da imî el çi - lik le rin ku rul ma sýy la bir lik te bu ta ki bin yo ðun laþ tý ðý, ger çek dý þý ha ber ler do la - yý sýy la il gi li ül ke le rin ma kam la rý nez din de ha re ke te ge çil di ði ve tek zip için gi ri - þim ler de bu lu nul du ðu gö rül mek te dir¹². Ni te kim Ha ri ci ye Nezâre ti Teþ ki la tý’ný dü zen le yen ilk ni zamnâme de¹³, ku ru lan mat bu at mü dür lü ðü bün ye sin de, Os - man lý Dev le ti top rak la rý içe ri sin de çe þit li dil ler de ba sý lan ga ze te le rin; dil bi len uz man lar ca in ce len me si, asýl sýz ve dev let aley hi ne gö rü len ya zý la rýn ter cü me edi le rek ge rek li ce vap la rýn ve ril me si ve ya zýþ ma la rýn ya pýl ma sý ama cýy la bir bi - rim oluþ tu rul muþ tur.

Mat baa ve ba sým la il gi li Os man lý-Türk top lu mu na yö ne lik ilk dü zen le me, mat baa kur ma te þeb bü sü üze ri ne Ýb ra him Mü te fer ri ka ve Sa id Efen di’ye ve ri len izin fer ma nýy la or ta ya çýk mak ta dýr. Þey hü lis lam dan alý nan fet va içe ri ði ne uy gun ola rak hatt-ý hü ma yun da da be lir til di ði üze re, bu mat baa di ni ilim ler içe rik li ki - tap ba sa ma ya cak, ba sý la cak eser ler de ta yin edi len ule ma ve ka dý lar ta ra fýn dan tas hih edi le cek tir.

Ku ru lan ilk Os man lý mat ba ala rý nýn ve ga ze te si nin resmî ni te lik te ol ma sý, özel mat ba ala rýn ve ya yýn cý lý ðýn yay gýn ol ma ma sý, ge nel hu kukî bir dü zen le me ih ti ya cý nýn his se dil me me sin de et ki li ol muþ tur¹⁴. Bu ara da, di ni ilim le re yö ne lik ki tap bas ma ya sa ðý III. Se lim dö ne mi ne ka dar sür müþ ve bu yön de ki ilk ki tap 1803’te ba sýl mýþ týr¹⁵.

II. TAN ZÝ MAT DÖ NE MÝN DE BA SIM ve YA YIM

A. Ba sým ve Ya yým Fa ali yet le ri

Tan zi mat’ýn ila nýn dan son ra ilk ol mak üze re, ikin ci Türk çe ga ze te, Churc hill ad lý bir Ýn gi liz ta ra fýn dan 1840 yý lýn da ya yýn la nan Ce ri de-i Ha va dis’tir¹⁶. Tak vim-i Ve ka yi ile bir lik te Tan zi mat-ý Hay ri ye’nin hal ka da ha iyi du yu rul ma sý ama cýy la

11 Er soy, s. 21, 47.

12 Bir ör nek ola rak bkz. BOA, H.H. 5764.

13 Ni zamnâme met ni için bkz. Ah met Al týn taþ, Ha ri ci ye Nezâre ti, Baþ ba kan lýk Os man lý Ar þi vi Kü - tüp ha ne si, 5515, Ýs tan bul 1990, s. 9-25; Ke mal Gir gin, Ha ri ci ye Ta ri hi miz, 3. bas ký, Ýs tan bul 2005, s. 48-63.

14 Ýs kit, Mat bu at Re jim le ri, s. 7.

15 Ka ba ca lý, Ba sýn San sü rü, Ýs tan bul 1990, s. 12.

16 Ga ze ti nin sa ra ya su nu muy la il gi li bkz. Ýra de-i Da hi li ye, 949; Ýra de-i Ha ri ci ye, 278.

(6)

ya yý ný na izin ve ri len bu ga ze te ye, o sý ra da Ýz mir’de ya yýn lan mak ta olan iki Fran - sýz ca ga ze te de ol du ðu gi bi ha zi ne yar dý mý ya pýl ma sý da ka rar laþ tý rýl mýþ týr¹⁷.

1840 ta rih li pa di þah ira de siy le, Tak vim-i Ve ka yi’nin ya yým lan ma sý için ku ru - lan dev let mat ba asý Tak vim ha ne-i Âmi re, ba sým mas raf la rý pe þin öden mek þar - týy la özel ki þi le rin ki tap bas ma is tek le ri ni kar þý la ya cak þe kil de bir dü zen le me ye ka vuþ tu rul muþ tur¹⁸. Yer li ve ya ban cý ki þi le re ait özel mat ba alar da da bel li þart - lar la ki tap ba sý mý na izin ve ril me ye baþ lan mýþ týr¹⁹.

Tan zi mat Dö ne mi’nde 1849 yý lý ile be ra ber ilk Türk çe der gi le rin ya yýn lan dý ðý gö rü lür. Ga ze te ler de ol du ðu gi bi, der gi ler için de ya yýn iz ni alýn ma sý ge rek mek te - dir. Der gi ya yý mý, za man la, git tik çe ar tan bir sa yý da de vam et miþ tir²⁰. Azýn lýk lar - ca, Tan zi mat Fer ma ný’nýn ila ný ný ta kip eden sü reç te de, baþ ta Ýs tan bul ve Ýz mir ol - mak üze re, ga ze te ler ön cü lü ðün de ba sým ve ya yým fa ali yet le ri sür dü rül müþ tür²¹. 1860’ta Agah Efen di’nin iç ve dýþ ko nu la rý ele ala cak Türk çe bir ga ze te çý kar mak için yap tý ðý mü ra ca at uy gun gö rül müþ, mas raf la rý ve ge li ri ken di si ne ait ol mak üze re Ter cü man-ý Ah val ad lý ga ze te yi çý kar mak üze re ruh sat ve ril miþ tir²². Þi na si Efen di’nin Tas vir-i Efkâr ad lý Türk çe ga ze te çý kar mak için yap tý ðý baþ vu ru da ka bul edil miþ ve 1862’de bu ga ze te ba sýl ma ya baþ lan mýþ týr²³. Bu sý ra da ya yýn lan mak ta olan Türk çe ga ze te ler den; Tak vim-i Ve ka yi resmî, Ce ri de-i Ha va dis ya rý resmî, Ter - cü man-ý Ahvâl ve Tas vir-i Efkâr ise özel ga ze te ola rak ni te len di ril miþ tir²⁴. Ter cü - man-ý Ahvâl ve Tas vir-i Efkâr’ýn ya yýn lan ma ya baþ lan dý ðý dö nem, ay ný za man da, ger çek an lam da Türk ga ze te ci li ði nin baþ lan gý cý ola rak ka bul edil miþ tir²⁵.

17 Re þat Kay nar, Mus ta fa Re þit Pa þa ve Tan zi mat, 2. bas ký, An ka ra 1985, s. 315-316; Ya zý cý, s. 59.

18 Bu ko nu da ki Tak vim-i Ve ka yi içe ri ði ile il gi li ola rak bkz. Ýs kit, Neþ ri yat Ha re ket le ri, s. 30-31; Ha san Re fik Er tuð, Tür ki ye’de Ba sýn ve Ya yýn Mev zu atý nýn Do ðu þu ve Ge li þi mi, Yü zün cü Yýl Ar ma ða ný, An ka ra 1959, s. 40; Ka ba ca lý, Ba sýn San sü rü, s. 15.

19 Bkz. BOA, A. AMD., 23/29, 29 Zil hic ce 1266; BOA, A. MKT. MVL., 37/92, 14 Re bi ülev vel 1267;

BOA, A. AMD., 28/30, 28 Sa fer 1267; BOA, A. MKT. MHM., 375/16, 18 Þev val 1283; BOA, A.

MKT. MHM., 407/48, 19 Mu har rem 1285.

20 Ya zý cý, s. 69-72.

21 Ýz mir’de Rum ca Ana to lia Ga ze te si (BOA, HR. MKT., 2/33, 10 Sa fer 1260), ge li ri Ýtal yan mül te - ci le re da ðý tý la cak Ýtal yan ca bir ga ze te (BOA, A. AMD., 15/100, 17 Mu har rem 1266), Fran sýz Ka - yol ta ra fýn dan çý ka rý lan ay lýk Er me ni ce ga ze te (BOA, A. MKT. MVL., 40/80, 22 Ce ma zi ye lev vel 1267), Ýz mir’de Ak sed ya Ga ze te si (BOA, A. MKT. UM., 563/11, 11 Zil ka de 1278), Er me ni ce Man zu me-i Efkâr Ga ze te si (BOA, A. MKT. MHM., 403/51, 5 Zil hic ce 1284), Ma ke don ya ad lý Bul gar ca ga ze te (BOA, A. MKT. MHM., 420/72, 3 Ce ma zi ye la hir 1285), azýn lýk lar ca ya yýn la nan ga ze te ler ara sýn da sa yý la bi lir.

22 BOA, Mec lis-i Mah sus, 822, 7 Zil hic ce 1276.

23 BOA, Ýra de Mec lis-i Vâlâ, 19983, 4 Re bi ülev vel 1277; Ya zý cý, s. 68.

24 Ah med Ra sim, Matbûât Ta ri hi ne Med hal-Ýlk Bü yük Mu har rir ler den Þinâsî-, Ýs tan bul 1927, s. 6; Se lim Nez het, Türk Ga ze te ci li ði, s. 35 vd.

25 Ýnu ður, s. 181.

(7)

26 Bü lent Var lýk, “Ye rel Ba sý nýn Ön cü sü: Vilâyet Ga ze te le ri”, TCTA, s. 99-102; To puz, s. 31-34; Ya - zý cý, s. 72-75.

27 BOA, A. MKT. MHM., 360/20, 27 Sa fer 1283; BOA, A. MKT. MHM., 388/7, 4 Re bi üla hir 1284.

28 DüstûrI. Ter tip, 1. cilt, s. 609.

29 DüstûrI. Ter tip, 1. cilt, s. 630.

30 Ýs kit, Mat bu at Re jim le ri, s. 24-27.

31 Ser kiz Ka ra koç, Matbûât, Mat ba alar, Hakk-ý Te’lif Ka nun la rý, Ýs tan bul 1339/1342, s. 143.

1864 Vi la yet Nizâmnâme si’nin uy gu la ma sý çer çe ve sin de, her vi la yet mer ke - zin de bir mat baa açýl ma sý he def len miþ tir. Bu uy gu la ma ile, il ki 1865 yý lýn da Tu - na vi la ye tin de ol mak üze re, pek çok vi la yet te bu gün kü ye rel ba sý nýn ön cü sü ola - rak ka bul edi le bi le cek vi la yet ga ze te le ri çý ka rýl mýþ týr²⁶. Ba sý lan vi la yet ga ze te si nüs ha la rý mer ke ze de gön de ril miþ tir²⁷. 1864 ta rih li Vi la yet Nizâmnâme si’nin 9.

mad de si ne gö re²⁸, vi la yet mat ba ala rý, “mek tup çu luk” ad lý bir bi ri min yö ne ti mi al týn da bu lu na cak týr. 1871 ta rih li Ýdâre-i Umûmi ye-i Vilâyât Ni zam na me si’nin mek tup çu la rýn va zi fe si ni dü zen le yen 20. mad de si ne gö re de; vi la yet mat ba ala rý - nýn yö ne ti mi ve hü kü met ta ra fýn dan res mi ve ya gay rý res mi bir ko nu nun vi la yet ga ze te le rin de ya yýn lan ma sý nýn is ten me si du ru mun da müs ved de le rin dü zen len - me si ve in ce len me si ay ný þe kil de mek tup çu ya ait bir gö rev dir²⁹.

1867’den iti ba ren Ýs tan bul ba sý ný iyi ce ge liþ miþ ve de ði þik tür de ga ze te ler ya - yýn lan ma ya baþ lan mýþ týr. An cak, 1867’de Âlî Pa þa hü kü me ti ta ra fýn dan ya yýn la - nan Ka rarnâme nin or ta ya koy du ðu ba sýn dü ze ni, pek çok ga ze te ci yi yurt dý þý na çýk mak zo run da bý rak mýþ ve yurt dý þý Türk ba sý ný ný do ður muþ tur. Ali Su avi, Na - mýk Ke mal, Zi ya Pa þa ve Agah Efen di bu kap sam da yurt dý þý na çý kan ga ze te ci ler ara sýn da dýr. Muh bir, Hür ri yet, Ulûm, Ýn kýlâp ve Ýs tikbâl de yurt dý þýn da çý ka rý lan ga ze te ler ara sýn da sa yý la bi lir³⁰.

B. Hu kukî Dü zen

1. Tan zi ma týn Ýla nýn dan 1857 Mat baa Ni zamnâme si ne Ka dar Olan Dö nem

1839 Gül ha ne Hat tý ve 1856 Is la hat Fer ma ný’nda ba sým ve ya yý ma iliþ kin bir dü zen le me ye rast lan ma mak ta dýr. Bu dö nem de, mat baa açýl ma sý, ki tap ve di ðer ev ra kýn ba sý la bil me si ira de-i se niy ye ile ve ri le cek iz ne bað lý dýr³¹. Tan zi mat la bir - lik te baþ la yan ka nun laþ týr ma sü re ci ne rað men, özel lik le Türk le re ait mat baa ve ba sýn da ki sa yý nýn ka mu oyu oluþ tu ra cak ve si ya sal et ki do ðu ra cak bir dü ze ye ulaþ ma ma sý, ge nel bir dü zen le me ih ti ya cý ný his set tir me miþ ol ma lý dýr. An cak git - tik çe ar tan bi rey sel ta lep le re ve ri len izin ler den an la þýl dý ðý ka da rýy la, Os man lý yö ne ti mi, bu dö nem, ba sým ve ya yý mýn da yer le þik ba zý ku ral lar oluþ tur muþ tur.

1841 ta rih li bir Ýra de, Tak vim ha ne-i Âmi re’de ba sý la cak çe þit li ki tap ve ri sa le - nin ön ce den izin al ma dan ba sý la ma ya ca ðý ný be lirt mek te dir. 1845 ta rih li Po lis

(8)

32 Po lis Ni za mý’nýn met ni için bkz. Me sut Gül mez, “Po lis Ör gü tü nün Ýlk Ku ru luþ Bel ge si ve Kay - na ðý”, Am me Ýda re si Der gi si, c. 16, sy. 4, Ara lýk 1983, An ka ra, s. 13-15.

33 BOA, A. MKT. NZD., 21/82, 15 Sa fer 1267; BOA, A. MKT. MVL., 37/92, 14 Re bi ülev vel 1267;

BOA, A. MKT. MHM., 28/4, 25 Re bi ülev vel 1267; BOA, A. AMD., 28/30, 28 Sa fer 1267; Ýs kit, Neþ ri yat Ha re ket le ri, s. 32; Er tuð, s. 192; Ka ba ca lý, Ba sýn San sü rü, s. 15.

34 Kay nar, s. 316.

35 BOA, A. AMD., 15/100; BOA, A. MKT. NZD., 21/82; BOA, A. MKT. NZD., 30/70, 25 Ce ma zi ye lev - vel 1267; BOA, A. MKT. MVL., 52/77, 13 Re cep 1268; BOA, Ýra de Mec lis-i Vâlâ 875, 29 Sa fer 1258; BOA, Ýra de Da hi li ye, 1113.

36 BOA, HR. MKT., 2/33; BOA, HR. MKT., 5/35, 24 Ce ma zi ye la hýr 1260; BOA, A. MKT. MVL., 41/8, 28 Ce ma zi ye lev vel 1267.

37 Ser kiz Ka ra koç, Kül liyât-ý Kavânîn, c. 8, Bel ge No. 5867, 17 Sa fer 1272.

38 HR. MKT., 92/15, 10 Sa fer 1271.

39 BOA, HR. MKT., 28/97, 15 Mu har rem 1266; BOA, A. MKT. MHM., 28/4, 25 Re bi ülev vel 1267;

BOA, HR. MKT., 60/79, 17 Ra ma zan 1269.

40 BOA, HR. MKT., 12/18, 20 Re bi üla hýr 1262.

Ni za mý’nýn 13. mad de sin de; ah lak ve ge nel âdâbý bo za cak tüm ko nu lar da, ba sý - mev le ri ne, ki ta bev le ri ne ve ki tap çý la ra dik kat edil me si, dý þar dan ge len her tür - lü ki tap, ri sa le ve ev ra kýn ya yým lan ma dan ön ce gö rü le rek, ge re ken le rin ya sak lan - ma sý ve el ko nul ma sý is ten mek te dir³². Ül ke nin ba zý ký sým la rýn da izin siz mat baa açýl ma sý ve ba sým üze ri ne ya yýn la nan 1849 ta rih li Ýra de, ba sým ve ya yým için ma - hal li yö ne tim ler den izin alýn ma sý ný ge rek li gör mek te dir. Özel mat ba alar da ba sý - la cak ki tap ve ben ze ri þey ler de; bir nüs ha sý ný ön ce den Tak vimhâne-i Âmi re’ye ve rip Tak vimhâne Nezâre ti’nden ruh sat al mak, ba sý la cak ki tap ve ri sa le den do - la yý bel li bir mik tar ver gi öde mek ve din ve dev le te do ku na cak ko nu la rý iþ le me - mek ge rek mek te dir³³.

Ya rý resmî Ce ri de-i Ha va dis’e ya yýn iz ni, müs ved de si nin ba sým dan ön ce Tak - vim-i Ve ka yi Na zý rý’na su nul ma sý þar týy la ve ril miþ tir³⁴. Azýn lýk lar ca ya yýn la nan ga ze te le rin, ba sý mýn dan ev vel müs ved de le ri nin gö rül me si ne ve si ya si ko nu la rý ele al ma ma sý na özen gös te ril miþ tir³⁵. Bu dö nem de, dev le tin yö ne tim ve si ya set tar zý na ay ký rý ve hal kýn zih ni ni ka rýþ tý rý cý ya zý lar içer di ði ge rek çe siy le, ki tap lar yak tý rýl mýþ, ga ze te ler ka pa týl mýþ³⁶, za rar lý gö rü len ya yýn la rýn ül ke ye gi ri þi nin ön - len me si için güm rük ler de ge rek li ted bir le rin alýn ma sý is ten miþ tir³⁷. Çar þý ve pa - zar lar da sa tý lan ve uy gun suz ve çir kin ta bir ler içe ren des tan lar top lat tý rý la rak ya - kýl mýþ ve bu tür ya yýn la ra izin ve ril me me si ka rar laþ tý rýl mýþ týr³⁸.

Bu ara da, ül ke dý þýn da ki ba sým ve ya yým da iz len me ye de vam edil miþ tir. Os - man lý Dev le ti aley hin de, ger çek dý þý ya yýn la rýn ön le nil me si ne ça lý þý la rak, bu tür ya zý lar ya yýn la yan ga ze te ler hak kýn da il gi li ku rum lar nez din de þi ka yet te bu lu nul - muþ, ba zý la rý nýn top lat tý rýl ma sý is te ne rek Os man lý top rak la rý na so kul ma ma sý na ça lý þýl mýþ týr³⁹. Os man lý Dev le ti le hi ne ka mu oyu oluþ tur mak ama cýy la ül ke ha ri - cin de ki ga ze te le re pa ra sal yar dým da ya pýl mýþ týr⁴⁰.

(9)

41 BOA, A. MKT. UM., 262/50, 5 Re bi üla hýr 1273; BOA, Ýra de Mec lis-i Vâlâ, 16095, 12 Ce ma zi - ye la hýr 1273.

42 DüstûrI. Ter tip 2. cilt, s. 227-228.

43 Ka ra koç, Nizâmnâme’de, da ha son ra ki ta rih li Ce za Ka nunnâme si’ne atýf ya pýl ma sý ný;

Nizâmnâme nin tan zi mi sý ra sýn da Ce za Ka nunnâme si La yi ha sý’nýn ha zýr ol ma sý na bað lar ken (Ka ra koç, Matbûât, s. 144, d.n. 5), Ýs kit bu du ru mu, Nizâmnâme nin da ha ön ce ha zýr lan mak la bir lik te, bek le ti le rek Ce za Ka nunnâme si’nden son ra ya yým lan ma sý na bað la mak ta dýr (Ýs kit, Mat bu at Re jim le ri, s. 846).

Mat baa ve ba sým ve ya yým da “izin sis te mi”, ba sý lý eser le rin idarî ma kam lar ca san sü re tâbi tu tul ma sý ve ya yýn la rýn içe ri ði ne iliþ kin ký sýt la ma lar ön gö rül me si bu dö ne min yer leþ miþ uy gu la ma la rý ola rak dik kat çek mek te dir.

2. 1857 Mat baa Ni zamnâme si

Ge rek Ýs tan bul ve ge rek se taþ ra da, key fi ki tap ve ga ze te ba sým ve ya yý mý ný en - gel le mek ve mat ba ala ra bir dü zen ver mek ama cýy la Mec lis-i Âlî-i Tan zi mat ta ra - fýn dan bir Nizâmna me ha zýr lan mýþ týr⁴¹. 20 Cemâzi yelâhýr 1273/15 Þu bat 1857 ta - rih li Mat baa Nizâmnâme si, Os man lý ba sým ta ri hi nin ilk ge nel dü zen le yi ci met ni ni te li ðin de dir ve bi ri hu su si ol mak üze re 10 mad de den oluþ mak ta dýr⁴². Bu na gö - re, mat baa aç mak is te yen le rin ta le bi Mec lis-i Maârif ve Zap ti ye ta ra fýn dan in ce - le ne cek, ki tap ve ri sa le bas týr mak is te yen le rin du ru mu de ðer len di ri lip; “mül ken ve dev le ten za rar lý ol ma dý ðý” be lir le nen le re, Sadâret’in iz ni ni içe ren bir bel ge ve - ri le cek tir. Ya ban cý dev let te ba sý mat baa aça bil mek, ki tap ve ri sa le ba sa bil mek için ön ce lik le Ha ri ci ye Nezâre tin den izin al mak zo run da dýr. Ay ný þe kil de, ya ban cý dev let te ba sýn dan ga ze te çý kar mak is te yen ler, Ha ri ci ye Nezâre tin den izin ve ruh sat al ma dýk ça mat baa ku ra ma ya cak týr.

Mülk ve dev le te za ra rý olan ki tap ve ri sa le le ri bas tý ran la rýn, bas týr dýk la rý þey - le re Zap ti ye ta ra fýn dan el ko nu la cak týr. Nizâmnâme hü küm le ri ne ay ký rý ha re ket eden mat ba alar (bas mahâne ler), mer kez de Zap ti ye Nezâre ti ve taþ ra da va li ler ta ra fýn dan ka pa tý la cak ve Ka nunnâme de ki⁴³cezâî hü küm le re gö re ce za lan dý rý la - cak lar dýr.

Mat baa Nizâmnâme si’nde, ga ze te ko nu sun da, ya ban cý te baa ile il gi li ola rak kýsmî bir dü zen le me ye yer ve ril miþ se de, Türk çe ga ze te ler hak kýn da bir dü zen le - me ön gö rül me miþ tir. Zi ra, is min den de an la þý la ca ðý üze re, bu Nizâmnâme mat - ba alar ile il gi li dir. Kal dý ki, bu sý ra da ya yýn la nan Türk çe ga ze te ler, resmî Tak vim-i Ve ka yi ile ya rý resmî Ce ri de-i Ha va dis’ten iba ret olup, bir dü zen le me yi ge rek ti re - cek bo yut ta gö rül me miþ tir. Ni zamnâme ile bir lik te, mat baa ku rul ma sý ve eser ba sý mý nýn iz ne bað lan ma sý ile san sür ve -Ka nunnâme ye atýf þek lin de- yap tý rým uy gu la ma sý ge nel bir dü zen le me kap sa mý na alýn mak is ten miþ tir.

(10)

44 Nizâmnâme için bkz. DüstûrI. Ter tip 2. cilt, s. 229-230; Düstûr, Ýs tan bul 1282, s. 697-698.

45 1282 ta rih li Düstûr’da ki Nizâmnâme 7 mad de den oluþ mak ta dýr. 1289 ta rih li I. Ter tip 2. cilt Dustûr’da ki Nizâmnâme ise, 1282 ta rih li Dustûr’da ki ilk 6 mad de yi içer mek te olup, 7. mad de bu lun ma mak ta dýr. Ýs kit’in ver di ði Nizâmnâme ge rek çe maz ba ta sýn da da gö rül dü ðü üze re Nizâmnâme 7 mad de den oluþ mak ta dýr (Ýs kit, Neþ ri yat Ha re ket le ri, s. 51-52).

47 Ýs kit, Neþ ri yat Ha re ket le ri, s. 41 vd

49 DüstûrI. Ter tip 3. cilt, s. 431.

C. Te’lîf Nizâmnâme si

8 Re cep 1273/4 Mart 1857 ta rih li Nizâmnâme esas ola rak “Ki tap Tab’ý Hak kýn - da Nizâmnâme” baþ lý ðý ný⁴⁴ta þý sa da, mad de le ri⁴⁵te mel de, te’lîf hak la rýy la il gi li dü zen le me ler içer mek te dir. Bun dan ön ce, 1850’de ku rul muþ olan En cü men-i Dâniþ Nizâmnâme si ge re ðin ce mü el lif le re ba zý hak lar ve ril miþ ti. Mat baa Nizâmnâme si’nin 8. mad de si de te’lif hak kýy la il gi liy di. Bu sý ra da, ge çer li olan te kel ci lik (in hisâr) il ke si ge re ði, bir ki þi bas týr dý ðý ki tap la rýn tü mü elin den çý kýp tü ke nin ce ye ka dar “zil yed” ola rak ka bul edi lir ve baþ ka sý o ki ta bý bas tý ra maz dý.

Te’lif Nizâmnâme si ile bir lik te, te kel ci lik kal dý rýl mak la her kes is te di ði ki ta bý bas - tý ra bi le cek ti. Bu nun la bir lik te, mü el li fe, ese ri üze rin de ha yat ta ol du ðu müd det - çe bas ma im ti ya zý ve ri le cek, an cak bir söz leþ me ve üc ret kar þý lý ðýn da bu im ti yaz baþ ka sý na dev re di le bi le cek ti. Söz leþ me sü re si bit ti ðin de im ti yaz so na erer, is te - nir se ay ný ki þi ve ya bir baþ ka sý ta ra fýn dan tek rar söz leþ me ya pýl mak ge re kir di.

Dev let de, te’lif üc re ti öde mek þar týy la bu bas ký yý ger çek leþ ti re bi lir di. Söz leþ me - de be lir le nen sa yý dan faz la bas ký ya pýl ma sý ya sak lan dý ðýn dan, bu hük mü ih lal eden ler ka nu nen ce za lan dý rý la cak tý. Nizâmnâme’de, ye ni bir ki tap ba sýl dý ðýn da ge rek li yer le re gön de ril me si de hük me bað lan mak ta dýr.

1870 ta rih li okul ki tap la rýy la il gi li Te’lif ve Ter cü me Nizâmnâme si⁴⁶de te’lîfle il gi li hü küm ler içer mek te dir⁴⁷. 1872 yý lýn da, 1857 ta rih li Nizâmnâme ye ek le me ya pýl mýþ ve mü el lif le rin eser le ri üze rin de ki hak ký 40 se ne ola rak be lir len miþ ve bu hak kýn va ris le re ge çe bi le ce ði be lir til miþ tir⁴⁸. Bu Nizâmnâme ye ikin ci bir ila - ve 1876 yý lýn da ya pýl mýþ týr. Bu ra da, mü el li fi, im ti yaz sa hi bi ve ya bun la rýn va ris - le ri nin ha yat ta ol ma ma sý du ru mun da ki tap ba sý mý nýn na sýl ola ca ðý dü zen len - miþ tir⁴⁹.

3. 1858 Ce za Ka nunnâme si’nde Ba sým ve Ya yým la Ýl gi li Hü küm ler

1858 ta rih li Cezâ Ka nunnâme-i Hü ma yu nu’nun ba zý mad de le ri mat baa ve ba sýn la il gi li dü zen le me ler içer mek te dir. Ýn san la rý, ilan ya pýþ tý ra rak ve ya ba sý lý ka ðýt lar ya yýn la ya rak, Mu kad di me Bö lü mü’nün 2. fas lýn da be lir ti len; dev le tin iç gü ven li ði ni ih lal edi ci suç la rý (cinâyet) iþ le me ðe doð ru dan doð ru ya tah rik eden ler,

(11)

50 Bkz. DüstûrI. Ter tip, 1. cilt, s. 567, 568, 583.

51 BOA, A. AMKT. UM., 563/11, 11 Zil ka de 1278; BOA, A. AMKT. NZD., 415/51, 29 Þev val 1278;

BOA, A. AMKT. MHM., 315/78, 24 Ce ma zi ye lev vel 1281.

52 BOA, A. AMKT. MHM., 253/8, 25 Re cep 1279.

53 BOA, A. MKT. NZD., 288/73, 21 Mu har rem 1276.

66. mad de ye gö re, o suç la rý fii len iþ le yen ler gi bi ce za lan dý rý la cak lar dýr. Ruh sat sýz mat baa ku ran lar ve ruh sa týz mat ba alar da za rar lý ba sým ve ya yým da bu lu nan lar ile il gi li hü küm ler içe ren 13. fa sýl da ki 137. mad de; ruh sat sýz ola rak mat baa aça rak ki tap ve ev rak ba san la rýn mat ba ala rý nýn ka pa tý la ca ðý ný ve ay rý ca pa ra ce za sý na çarp tý rý la cak la rý ný hük me bað la mak ta dýr. 138. mad de ye gö re, ruh sat lý mat ba - alar da; sal ta nat-ý se niy ye, er bab-ý hü kü met ve teb’a-i sal ta nat-ý se niy ye den olan bir mil let aley hin de ga ze te ve ya ki tap ve za rar lý ev rak ba sýp ya yan la rýn, ön ce lik le bas týr dýk la rý þey ler zap te di le cek(el ko nu la cak), suç de re ce si ne gö re de mat baa ge çi ci ola rak ve ya ta ma men ka pa tý la cak, ay rý ca pa ra ce za sý da uy gu la na cak týr.

139. mad de de, umûmi ada ba ay ký rý ola rak edep siz ce re sim ba san, bas tý ran ve neþ re den kim se ler ha pis ve pa ra ce za sý na çarp tý rý la cak týr. 213. mad de, ba sý lý ka ðýt as ma ve yay ma yo luy la asýl sýz is nat lar da bu lun ma yý ce za lan dýr mak ta dýr.

214. mad de ye gö re, mü el li fin im ti ya zý aley hi ne ola rak ki tap ba san ve bas tý ran bir tür sah te kar lýk yap mýþ ola ca ðýn dan, bas týr mýþ ol du ðu ki tap ve ben ze ri þey le re el - ko nu la rak im ti yaz sa hi bi ne ve ri le cek ve bu ki þi le re pa ra ce za sý tat bik edi le cek tir⁵⁰. Ka nu nun uy gu lan ma sü re cin de, ül ke için de ya yýn la nan ve ya ül ke ye so - kul mak is te nen ya yýn lar iz len miþ, za rar lý ola rak ka bul edi len ler hak kýn da ted bir - ler alýn mýþ⁵¹, mü na se bet siz ve yan lýþ þey ler yaz dý ðý ge rek çe siy le Tas vir-i Efkâr hak kýn da in ce le me baþ la týl mýþ⁵², tas hih olun mak üze re Ce ri de-i Ha va dis ga ze te si top lat tý rýl mýþ týr⁵³.

4. Os man lý Dev le tin de Ya yýn la nan Fran sýz ca, Rum ca, Er me ni ce ve Bul gar ca Ga ze te ler Hak kýn da Nizâmnâme

Os man lý top rak la rýn da ba sý lan ve ya yýn la nan çe þit li dil ler de ki ga ze te ler de kýþ kýr tý cý ni te lik te ba zý ya zý lar gö rül müþ ve bu tür ya yýn la rýn önü nü al mak üze re ga ze te le re bir be yan na me ve ril miþ tir. Bu na gö re:

-Os man lý Dev le ti nin tu tum ve dav ra nýþ la rý ný be lir le mek ve de net le mek ten ka çý ný la cak,

-Doð ru dan doð ru ya sal ta nat-ý se niy ye ile il gi li ol ma yýp, Os man lý Dev le ti ile ya ban cý dev let ler ara sýn da ki dost ça mü na se bet le re za rar ve re bi le cek po li tik me - se le le re da ir ya zý ya zý la ma ya cak,

(12)

54 BOA, Ýra de Ha ri ci ye, 8435, 8 Mu har rem 1275.

55 Ör nek için bkz. Tü lin Sü mer, “Tür ki ye’de Ýlk De fa Ya ban cý Kay nak lý Za rar lý Ya yýn lar Hak kýn da Ted bir ler”, Bel ge ler le Türk Ta ri hi Der gi si, sy. 22, Tem muz 1969, Ýs tan bul, s. 68-71; Ay rý ca bkz. Ya - zý cý, s. 63 d.n. 23.

56 Ya zý cý, s. 64.

57 BOA, Ýra de Mec lis-i Mah sus, 822; BOA, Ýra de Mec lis-i Vâlâ, 19983.

-Eya let ler le il gi li ha ber ve rir ken, ge rek li yer le re gös te ril mek si zin eya let ler le il gi li ya zý ya yýn la na ma ya cak,

-Ga ze te nin ba sý la ca ðý gün de net len mek üze re bir nüs ha sý nýn ta yin olu nan me mu ra gös te ril me si ne va kit ol ma ya ca ðýn dan mü el lif ta ra fýn dan ga ze te nin baþ - lý ca ko nu la rý me mu ra þi fa hen ifa de olu nup, me mu run bu ko nu da ola bi le cek uya rý la rý na uyu la cak,

-Bir ta kým ya lan ha ber le rin ya yýn lan ma ma sý için, ga ze te nin ba sý mýn dan ön - ce il gi li me mu ra da ný þý la cak,

-Av ru pa ga ze te le rin de ya yýn la nan ba zý ha ber le rin dü zel til me si kap sa mýn da, il gi li me mur ta ra fýn dan ka le me alý na cak ya zý la rýn, Os man lý Dev le ti’nde ya yýn ya - pan ga ze te ler de ya yým lan ma sý na ga ze te ci ler mec bur ola cak,

-Ga ze te mü el lif le ri bu dü zen le me ye ay ký rý ha re ket et tik le rin de, ön ce lik le uya - rý la cak, üç de fa ya pý la cak uya rý ya mü el lif ler ta ra fýn dan uyul ma dý ðý tak dir de, ga - ze te ler ge çi ci ve ya ke sin ola rak ka pa tý la cak lar dýr⁵⁴.

Dev let, pa ra sal yar dým baþ ta ol mak üze re çe þit li yön ler den des tek ol mak la bir lik te, ka pi tü las yon la rýn da et ki siy le, ya ban cý ga ze te le rin olum suz gör dü ðü ya - yýn la rýy la ba þa çý ka ma dý ðýn da, ki mi za man, o ga ze te le rin et ki si ni sa týn al mak su - re tiy le gi der me yi dü þün müþ tür⁵⁵.

Ga ze te çý kar ma im ti yaz la rýn da yer ve ri len ve müs ved de le rin ba sým dan ön ce kon trol edil me si ni þart ký lan il ke, 1864 Nizâmnâme si’nden bir müd det ön ce yü - rür lük ten kal dý rýl mýþ týr⁵⁶.

5. 1864 Matbûât Nizâmnâme si

Ter cü man-ý Ahvâl ve Tas vir-i Efkâr’a, mas raf ve ge lir le ri ken di le ri ne ait ol mak ve ku rul ma ni zam la rýn da be lir til di ði üze re; dev le tin ni zam ve usûlü ne uy gun ya - yýn yap mak kay dýy la ruh sat ve ril miþ ti⁵⁷. An cak Ýs tan bul’da ve ül ke nin fark lý böl - ge le rin de ga ze te ve ben ze ri ev rak bas mak için ya pý lan ta lep le re ruh sat ve ril mek le bir lik te, ay rýn tý lý ve cezâî hü küm ler içe ren özel bir dü zen le me nin ol ma ma sý, çe - þit li so run la rýn or ta ya çýk ma sý ný da be ra be rin de ge tir miþ ti. Bu se bep le, Ha ri ci ye Nezâre ti bün ye sin de oluþ tu ru lan ko mis yon ta ra fýn dan ka le me alý nan ve Mec lis-i

(13)

58 BOA, Ýra de Mec lis-i Vâlâ, 23411, 15 Cemâzi ye la hir 1281.

59 Nizâmnâme nin asýl met ni için bkz. Mec lis-i Tan zi mat Def te ri, No: 2, s. 62-66; DüstûrI. Ter tip 2.

cilt, s. 220-226. Özet bil gi için bkz. Ýs kit, Mat bu at Re jim le ri, s. 15 vd; Er tuð, s. 197; Ýnu ður, s.

190-192; Sa ðay, s. 17; Or han Ko loð lu, “Os man lý Ba sý ný: Ýçe ri ði ve Re ji mi”, TCTA, s. 79; To puz, s. 45; Ya zý cý, s. 76-77.

60 Ebuz zi ya Tev fik, Mu kad di me, Mat bu at ve Mat ba alar Hak kýn da ki Ka nun La yi ha la rý ve En cü - me nin Maz ba ta sý, Mec li si Me bu san Za být Ce ri de si, Cilt: 3, TBMM Ba sý me vi, An ka ra 1982, s. 17.

Vâlâ Ka vanîn Da ire si ta ra fýn dan son þek li ve ri len ni zam na me yü rür lü ðe kon muþ - tur⁵⁸. 2 Þa ban 1281/31 Ara lýk 1864 ta rih li “Der saâdet ve Memâlik-i Þâhâne de Tab’

ve Neþr Olu nan Her Nev’ Ga ze te ve Evrâk-ý Havâdis-i Mül ki ye ve Po li ti ka Tab’ ve Neþ ri Hak kýn da Nizâmnâme” ya da ký sa ca Matbûât Nizâmnâme si⁵⁹, 1852 ta rih li Fran sýz ka nu nun dan ter cü me edil miþ tir⁶⁰.

Nizâmnâme, ge nel hü küm ler ve cezâ hü küm le ri ol mak üze re iki fa sýl ha lin de, top lam 35 mad de den oluþ mak ta dýr. Nizâmnâme’ye gö re; han gi dil de olur sa ol - sun, sü re li ve sü re li ol ma yan ga ze te ve ben ze ri ya yýn lar ruh sat alýn mak sý zýn ba - sý lýp ya yýn la na ma ya cak týr. Ruh sat ta le bi, Os man lý Dev le ti te ba asýn ca Maârif Nezâre ti’ne, ya ban cý te ba aca ise Ha ri ci ye Nezâre ti’ne ya pý la cak týr. 30 ya þý ný ta - mam la mýþ, Ce za Ka nu nun da ki ci na yet ve cün ha lar dan hü küm giy me miþ ve þah - si hak la ra ta ma men sa hip ol duk la rý an la þý lan is tek li le re matbûat ka le min ce ruh - sat ve ri le cek tir. Mer kez de Matbûât Mü dür lü ðü, taþ ra da ise ma hal li yö ne tim ce ga ze te le re gön de ri le cek res mi ya zý lar üc ret siz ba sý la cak týr. Ga ze te nin sa hi bi ve - ya so rum lu mü dü rü, ga ze te de ki im za sýz her ya zý dan do ða bi le cek so rum lu luk lar - dan me sul ol du ðu gi bi, im za lý ya zý lar da ki so rum lu luk lar dan da müþ te re ken me - sul dür.

Ni zamnâme de ce vap hak ký na da yer ve ril miþ tir. Bu na gö re, bir ga ze te de bir ki þi nin is mi açýk ça ve ya ima su re tiy le ve ri le rek bir ya zý ya yýn lan mýþ ve o ki þi ta - ra fýn dan ga ze te ci ye ce vap gön de ril miþ se, bu ce vap ga ze te nin ilk ve ya ikin ci nüs - ha sýn da üc ret siz ola rak ya yýn la na cak týr. Os man lý Dev le ti aley hi ne sal dý rý ve düþ - man lýk fi kir le ri ni ih ti va eden ya ban cý mem le ket ler de ba sýl mýþ ga ze te ve ya yýn la - rýn ül ke ye gi ri þi ya sak lan mýþ týr.

Ruh sat sýz ga ze te çý kar mak, ga ze te nin im za lý nüs ha sý ný il gi li mer cie gön der - me mek ve im za sýz ga ze te ya yýn la mak, hü kü me tin gön der di ði res mi ya zý la rý ya - yýn la ma mak, ce vap hak ký na yer ver me mek, dev le tin iç gü ven li ði ni ve asa yi þi ni ih lal ni te li ðin de ki suç la rý iþ le me ye ga ze te ara cý lý ðýy la tah rik et mek, ge nel adap ve mil li ah la ka ay ký rý; din le ri ve mez hep le ri, hü küm dar ve ha ne dan ai le si ni, na - zýr la rý, dost ve müt te fik bu lu nan hü küm dar la rý, mec lis, mah ke me ve dev let çe teþ kil olu na cak he yet le ri, dev let me mur la rý ný ve hiz met li le ri ve ya ban cý dip lo - mat la rý ve hal ký kü çük dü þü rü cü ya yýn lar yap mak ya sak lan mýþ ve ya pan lar için çe þit li ce za lar ön gö rül müþ tür. Nizâmnâme de, hü küm dar baþ ta ol mak üze re, ba zý

(14)

61 DüstûrI. Ter tip, 3. cilt, s. 443; Ýs kit, Mat bu at Re jim le ri, s. 41.

62 Düstûr2. Ter tip, c. 1, Ýs tan bul 1329, s. 403.

63 Ýs kit, Mat bu at Re jim le ri, s. 23-27; Ça kýr, s. 35.

üst dü zey mer ci le re kar þý ya pý lan ya yýn lar do la yý sýy la hük mo lu na cak ce za lar ye - ri ne, is te nir se, ga ze te nin 1 ay hü kü met ta ra fýn dan ka pa tý la bi le ce ði hük me bað - lan mýþ týr. 29. mad de uya rýn ca, 2 se ne içe ri sin de, Ni zam na me hü küm le ri çer çe - ve sin de mah ke me ta ra fýn dan üç ke re aley hi ne hü küm ve ril miþ olan ga ze te hü - kü met ta ra fýn dan ge çi ci ola rak ve ya ta ma men ka pa tý la bi le cek tir. Hü küm dar, dev - let gö rev li le ri ve ya ban cý üst dü zey ki þi le re kar þý bu Ni zam na me çer çe ve sin de iþ - le nen suç la rýn ce za sý, Bâbýâli’de beþ ki þi den olu þa cak ko mis yon da ha zýr la na cak maz ba ta üze ri ne Mec lis-i Ahkâm-ý Ad li ye’de ka rar laþ tý rý la cak, di ðer mad de ler - den kay nak la nan suç la rýn ce za sý Zap ti ye Mah ke me le ri ta ra fýn dan gö rü le rek so - nu ca bað la na cak týr. Böy le ce, ba zý suç lar ba ký mýn dan özel bir yar gý la ma usu lü ve mah ke me ön gö rül müþ ol mak ta dýr.

10 Þa ban 1292(1875)’de 1864 Mat bu at Nizâmna me si’ne bir mad de ila ve edil - miþ ti. Bu na gö re, ga ze te le rin çý ka ra cak la rý ila ve ler, tevcîhât (rüt be-ma kam ver - me), res mi teb li gat ve önem li ko nu la ra da ir res mi tel graf la ra mün ha sýr olup, zi - hin le ri ka rýþ tý cý ni te lik te, as lý as ta rý ol ma yan ya zý la ra yer ve ren ga ze te ler, Matbûât Nizâmnâme sin de ki di ðer hü küm ler ya ný sý ra, 1 ay dan 3 aya ka dar ka pa - tý la bi le cek ti⁶¹.

1864 Matbûât Ni zamnâme si, 11 Re cep 1327/29 Tem muz 1909 ta rih li Matbûât Ka nu nu ile yü rür lük ten kal dý rýl mýþ týr⁶². An cak, ilk ba sýn ka nu nu ola rak da ka bul edi len Matbûât Ni zamnâme si hu ku ken 45 yýl yü rür lük te kal mýþ gi bi gö rün se de, 1867 yý lýn da Ka rarnâme-i Âlî’nin ila ný ve yü rür lü ðü ile bir lik te, hü küm le ri esa sen as ký ya alýn mýþ bir bel ge du ru mun da dýr. Sü rek li uy gu la ma sý 3 yýl olan Ni zam - nâme, ha kim uy gu la ma met ni olan Ka rarnâme-i Âlî’nin göl ge sin de kal mýþ týr.

6. Ka rarnâme-i Âlî ve Uy gu la ma sý

Ter cü man-ý Ahvâl ve Tas vir-i Efkâr’ý, za man la ya yýn ha ya tý na ka tý lan di ðer Türk çe ga ze te ler iz le miþ ti. Bun lar içe ri sin de, özel lik le Tas vir-i Efkâr ve Ali Su avi yö ne ti min de ki Muh bir’in hü kü me ti eleþ ti ren si ya si ni te lik te ki ya zý la rý, Âlî Pa þa ta ra fýn dan bir ka rarnâme ya yýn lan ma sý na yo laç tý⁶³. Ka rarnâme de; Ýs tan bul’da çe þit li dil ler de ya yýn la nan ga ze te le rin kul lan mýþ ol duk la rý di lin ve ta kýn dýk la rý tav rýn mem le ke tin ge nel men fa at le ri ne ay ký rý bir nok ta ya var dý ðý, düþ man en tri - ka la rý na alet olu na rak dev le tin esas la rý na dil uza tan ya lan ha ber le rin ve za rar lý fi kir le rin ya yýl dý ðý be lir til mek tey di. Ya lan ve yan lýþ ha ber ya ya rak, hal kýn zi hin le ri ni ka rýþ tý ran ve so nuç ta halk ara sýn da düþ man lýk ya ra tan la ra kar þý ka yýt sýz kal ma ma -

(15)

64 Ka rarnâme-i Âlî met ni için bkz. Takvîm-i Vekâyi’, 875, 10 Zil ka de 1283.

65 Ýnu ður, s. 194.

66 Ebuz zi ya Tev fik, s. 18.

67 M. Ka ya Bil ge gil, Ya kýn Çað Türk Kül tür ve Ede bi ya tý Üze ri ne Araþ týr ma lar I Ye ni Os man lý lar, An ka ra 1976, s. 106.

nýn hü kü me tin gö rev le rin den ol du ðu ha týr la tý la rak, asa yiþ ve dü ze nin ko run ma - sý ný ih lal eden ga ze te ve ri sa le le rin, dev let ve mil le te yö ne lik za rar la rý ný ön le mek ama cýy la, Matbûât Ni zamnâme si’nin hü küm le ri ne ila ve ola rak, ön le yi ci ve yo la ge ti ri ci bir ta kým ted bir le rin alýn ma sý na ka rar ve ril di ði ilan edil mek tey di. Bu ka - ra rýn ge çi ci su ret te ol du ðu ve uy gu lan ma sý ný ge rek li ký lan se bep le rin or ta dan kalk ma sýy la da yü rür lük ten kal ka ca ðý açýk lan mak tay dý⁶⁴. Böy le ce Ka rarnâme, Matbûat Ni zamnâme si’nin yü rür lü ðü nü as ký ya al mak ta ve idârî ka rar la hü kü me te ga ze te ka pat ma yet ki si ver mek tey di. Ni te kim Ka rarnâme nin uy gu lan ma sü re cin de pek çok ga ze te ka pa týl mýþ ve bir çok ga ze te ci yurt dý þý na çýk mak zo run da kal mýþ týr⁶⁵. Ge çi ci ol du ðu be lir til miþ ol ma sý na rað men, Ka rarnâme, 1867 yý lýn dan Sul tan Ab dü la ziz’in hal’i ta ri hi ne ka dar 10 yýl yü rür lük te kal mýþ, V. Mu rad’ýn 3 ay lýk yö - ne ti mi bo yun ca uy gu lan ma mýþ, Ab dül ha mid’in tah ta çýk ma sýy la tek rar ic ra ya ko nu la rak, 1324 Tem muz ayý na ka dar, top lam 33 se ne tat bik im ka ný bul muþ tur⁶⁶. Ba sý ný kon trol al tý na al mak ama cýy la ya yýn la nan Ka rarnâme ay ný za man da bu dö nem de ba sý nýn gü cü ne de iþa ret eder. Ka mu oyu üze rin de ki et ki siy le, özel - lik le yer li ba sýn, bu dö nem de, si ya sal mu ha le fe tin tem sil ci si ko nu mun da dýr. Ör - güt lü mu ha le fe tin ilk tem sil ci si ola rak ka bul edi len Ye ni Os man lý lar ha re ke ti nin tem sil ci le ri ga ze te ci ler den oluþ mak ta dýr. Meþrûtî yö ne tim sis te mi ni ön gö ren Ye ni Os man lý lar, fi kir le ri ni dö ne min ye ga ne kit le ile ti þim ara cý olan ga ze te ler de - ki ya zý la rýn da di le ge tir mek tey di ler⁶⁷. Hü kü me ti he def alan bu ya zý lar, çok geç - me den hü kü met ta ra fýn dan ilan edi len Ka rarnâme ile kar þý lýk bul muþ tur.

1875’te, 1864 ta rih li Matbûât Nizâmnâme si hü küm le ri ni as ký ya alan se bep - le rin or ta dan kalk tý ðý var sa yý la rak ve gün den gü ne ba sýn da ki ar týþ göz önü ne alý - na rak, Nizâmnâme hü küm le ri nin tâdil ve ýslâh edi lip gü nün þart la rý na uy gun ha - le ge ti ril me si için bir ko mis yon oluþ tu rul du. Ko mis yon ta ra fýn dan ha zýr la nan Ni - zamnâme Lâyi ha sý Þûrâ-yý Dev let’e ha va le olun du. Ön ce Tan zi mat Da ire si’nde, da ha son ra da He yet-i Umûmi ye’de mü za ke re edil di. 1864 ta rih li Nizâmnâme esas alý na rak ha zýr la nan ve üç fa sýl ve 31 mad de den olu þan Lâyi ha; ga ze te çý kar - mak için ruh sat ala cak lar dan kefâlet ak çe si alýn ma sý ný, ge rek Os man lý te ba asýn - dan ve ge rek se ec nebî te ba adan ga ze te çý kar mak is te yen le rin Ha ri ci ye Nezâre ti’ne di lek çe ile mü ra ca at et me le ri ni, Matbûât Ýda re si’nin mev cut du ru mu na uy gun ola - rak Ha ri ci ye Nezâre ti ne bað lý kal ma sý ný; ga ze te çý ka ra cak la rýn otuz ya þý ný dol dur - muþ ol ma la rý ný, Nizâmnâme de ki þart la rýn ye ri ne ge ti ril me si ne rað men ruh sat ver me de hü kü me te tak dir yet ki si ta nýn ma sý ný hük me bað la mak tay dý. Ay rý ca La -

(16)

68 BOA, Y.E.E., 112/9, 29 Zil hic ce 1291.

69 Bu ba sý na uy gu la nan ilk san sür ola rak da ka bul edil mek te dir. Bkz. Ýnu ður, s. 238-239.

70 Ka ba ca lý, Ba sýn San sü rü, s. 5 vd.; Ka yý han Ýçel, Kit le Ha ber leþ me Hu ku ku, 5. bas ký, Ýs tan bul 2001, s. 27 vd.

71 Ýçel, s. 23 vd.

yi ha nýn 21. mad de si, 14. mad de de dü zen le nen; âdap ve ah la ka ay ký rý lýk, Os man - lý ül ke sin de ki din ve mez hep le re ga ze te va sý ta sýy la ha ka ret ve 17. mad de de ki, ki - þi ler aley hi ne ga ze te ara cý lý ðýy la ya yýn ya pýl ma sý du ru mun da, ge rek ti ðin de bu mad de ler de ki cezâî hü küm ler ye ri ne, is te nir se, yar gý la ma ya pýl mak sý zýn hü kü - met ta ra fýn dan üç aya ka dar ya yý nýn dur du ru la bi le ce ði ni ön gör mek tey di⁶⁸. An - cak, bu Lâyi ha nýn yü rür lü ðe gir di ði ne da ir bir bil gi ye ula þý la ma mýþ týr.

1876 yý lýn da ise, ga ze te ler de si ya si ma ka le ya yýn la ma yý kay da bað la ma ya ka dar va ran çe þit li emirnâme ler ya yýn lan dý. 11 Ma yýs 1876’da Mah mud Ne dim Pa þa ta - ra fýn dan çý ka rý lan ve 3 gün yü rür lük te ka lan bir Ka rarnâme, Os man lý top rak la rýn da ya yýn la nan ga ze te le rin ba sým dan ev vel de ne ti mi ni ön gör mek tey di⁶⁹.

SO NUÇ

Ba tý’da ve Os man lý Dev le ti’nde ba sým ve ya yýn araç la rý nýn ge li þi min de ve dü - zen len me sin de ön ce dinî son ra da si ya si oto ri te nin yak la þý mý önem li ol muþ tur.

Her iki top lum da, ba sým ve ya yýn araç la rý nýn or ta ya çýk tý ðý dö nem de; ilmî, fikrî, sos yal ve si ya sal alan da dinî meþrûiye tin ol duk ça önem li bir rol oy na dý ðý ger - çek tir. Ni te kim, Ba tý’da ilk san sür ve ki tap ya sak la ma la rý ki li se eliy le or ta ya çýk - mýþ týr. Ger çi Os man lý Dev le ti’nde, dinî oto ri te nin ya sak ko yu cu ve en gel le yi ci tav rý na iþa ret eden net bir bil gi ye kay nak lar iþa ret et mez se de, Os man lý mat ba - asý nýn ku ru lu þun da ve ilk Os man lý ga ze te si nin ya yým lan ma sýn da þer’i meþrûlu - ðun des te ði ne ge rek du yul muþ tur. Bu nun la bir lik te, ilk Os man lý mat ba asý nýn ku - rul ma sý ön ce si ne ka dar va ran uy gu la ma ör nek le rin den de ha re ket le, ya sak la ma si ya sal oto ri te ta ra fýn dan ge ti ril se de, “ya sak la ma ko nu su” ki mi za man dinî bir ni te lik ta þý ya bil mek tey di⁷⁰.

Hak ve öz gür lük mü ca de le si nin bir par ça sý ola rak, ba sým ve ya yým öz gür lü - ðüy le il gi li ilk dü zen le me le re, Ba tý’da, 17. yüz yýl son la rýn da Ýn gil te re’de, 1776 Ame ri ka Vir jin ya Hak lar Bil dir ge si’nde, 1789 Fran sýz Ýn san ve Yurt taþ Hak la rý Bil - dir ge si’nde yer ve ril miþ ve 1791 Ame ri ka Ana ya sa sý’nda ba sýn öz gür lü ðü gü ven - ce ye ka vuþ tu rul muþ tur⁷¹. Os man lý Dev le ti’nde Tan zi mat la bir lik te ilan edi len ilk te mel bel ge ler olan Tan zi mat Fer ma ný ve Is la hat Fer ma ný’nda ba sým ve ya yý ma iliþ kin bir dü zen le me ye rast lan ma mak ta dýr. Ba sým gi ri þim le ri ve özel lik le de Os - man lý top rak la rýn da ba sý nýn or ta ya çý ký þý, bir dü þün ce ve ifa de öz gür lü ðü ara cý ol mak tan zi ya de, da ha çok pra tik ne den le re da yan mýþ týr. Tan zi mat Dö ne mi’nde

(17)

bu ge rek li lik da ha çok Tan zi mat ile ge ti ri len ye ni lik le rin hal ka du yu rul ma sý þek - lin de olup, dev let ya ra rý ný ön ce le mek te dir. Ni te kim Türk çe ba sýn,1860 yý lý na ka - dar bi ri resmî di ðe ri ya rý resmî ola rak ka bul edi len iki ga ze te den oluþ mak ta dýr.

Ge nel ni te lik li ilk dü zen le me olan 1857 Mat baa Ni zamnâme si ön ce si mat baa açýl ma sý; ruh sat alýn ma sý na, ki tap ve özel lik le de azýn lýk la rýn elin de bu lu nan ga - ze te ba sý mý, ön ce den müs ved de le ri nin gö rü lüp izin ve ril me si (san sür) þar tý na bað lý dýr. Ay rý ca, si ya si ni te lik li ve din ve dev le te do ku nur ko nu la rý içe ren ya zý lar ya yýn la na maz dý. Ar tan sa yý da mat baa ku rul ma sý, ki tap ba sýl ma sý, azýn lýk lar ta ra - fýn dan ya yýn la nan ga ze te sa yý sýn da ki ar týþ ve za man za man izin siz ba sým ve hoþ kar þý lan ma yan ya yýn içe ri ði ge nel bir dü zen le me yi ge rek tir miþ ve 1857 Mat baa Nizâmnâme si ilan edil miþ tir. Bu nu ay ný yýl ya yým la nan Te’lif Nizâmnâme si, 1858 Cezâ Ka nunnâme si’nde ki ba sým ve ya yým la il gi li dü zen le me ler ve azýn lýk ba sý - nýy la il gi li bir nizâmnâme iz le miþ tir. Bu ya sal me tin le rin uy gu lan ma sý na bað lý ola rak, ba sým ve ya yým araç la rý na za man za man el kon muþ, ki tap lar ya kýl mýþ, ki - mi za man ga ze te ler top la týl mýþ ve ka pa týl mýþ týr.

1860 yý lý ile bir lik te or ta ya çýk ma ya baþ la yan Türk çe özel ga ze te ler ve bun la - rýn bir kýs mýn da yer ve ri len si ya sal eleþ ti ri ler 1864 Matbûât Nizâmnâme si’ni or - ta ya çý kar mýþ týr. Ga ze te le re uy gu la nan, ya yým ön ce si san sü re son ve ril miþ se de, nizâmnâme, ga ze te le rin “izin alýp ya yýn lan ma” esa sý ný de vam et tir miþ tir. Ga ze te sa hi bi ve ya so rum lu mü dü rün so rum lu luk çer çe ve si çi zi lir ken ce vap hak ký na yer ve ril miþ, ba sýn suç la rý dü zen len miþ ve bel li suç lar ba ký mýn dan, is te nir se idâre - ye ka pat ma ce za sý yet ki si ta nýn mýþ týr. Mec lis-i Vâlâ ve Zap ti ye Mah ke me si Nizâmnâme de yar gý la ma ma ka mý ola rak ön gö rül müþ tür.

Ba sý nýn ya vaþ ya vaþ ka mu oyu oluþ tu ra cak bir güç ve si ya sal mu ha le fe tin ara cý ha li ne gel me si hü kü me ti ha re ke te ge çir miþ ve 1867 Ka rarnâme si’nin ya yý mý ile bir lik te, hü kü me te, 1864 Nizâmnâme si’ni as ký ya ala rak idâri ka rar la ga ze te le ri kýs men ve ya ta ma men ka pat ma yet ki si ta nýn mýþ týr. Ge çi ci ola ca ðý be lir til me si ne rað men bu Ka rarnâme 1909 yý lý na ka dar yü rür lük te kal mýþ týr. Bu dö nem le bir lik te, si ya sal ik ti dar-ba sýn iliþ ki si hep tar tý þý la ge len bir ko nu ol muþ tur.