Düşünme ve Zekâ
Prof. Dr. Güler Bahadır Dr. Nilüfer Alçalar
İ. Ü. İstanbul Tıp Fakültesi
2
Amaç
Düşünme, problem çözme ve zekâ
konularını kavramak
4
Öğrenim Hedefleri:
Öğrenciler;
Düşünmeyi tanımlayabilmeli
Problem çözme aşamalarını sayabilmeli
Piaget’nin kuramını açıklayabilmeli
Zekanın tanımını yapabilmeli
Zeka kuramlarının özelliklerini söyleyebilmeli
Zeka bölümü kavramını açıklayabilmeli
Zeka geriliklerini sayabilmeli
Düşünme nedir?
6
Düşünme
Nesneler yerine onların simgelerini (symbole)
kullanarak yapılan bir zihin işlevi ve problemlere
çözüm arama biçimidir
Problem Çözme Aşamaları
Hazırlık
Kuluçka
Kavrayış ya da aydınlanma
Değerlendirme ve düzeltme
8
JEAN PIAGET (1896-1980)
İnsanın bilişsel gelişimi konusunda öncü
çalışmalarıyla bilinir
Kuramını kendi çocukları ve diğer çocuklarla 50 yılı aşkın bir süre boyunca yaptığı titiz çalışmaları neticesinde
oluşturdu
Piaget çocuk aklının
10
Piaget’nin Bilişsel Gelişim Dönemleri
Duyusal-Motor Dönem (0 ay - 24 ay)
İşlem Öncesi Dönem (2 yaş- 7 yaş)
Somut İşlemler Dönemi (7 yaş – 11yaş)
Soyut İşlemler Dönemi (11 yaş ve üstü)
Duyusal-Motor Dönem (0-2 Yaş)
Bu dönemde bebekler kendi bedenleriyle çevre arasındaki ilişkileri kurmakla meşguldürler
Göreli olarak iyi gelişmiş duyu organlarının sayesinde bunu yapabilirler
Görme, dokunma, duyma ve emme yoluyla
kendilerine ve çevreye dair izlenimler toplarlar
Piaget bu döneme duyusal-motor dönem adını
12
Duyusal-Motor Dönem (0-2 Yaş)
Bebek sayısız deneme sonucu dışsal dünya ile kendisinin birbirlerinin uzantıları
olmadıklarını ve bilakis ayrık olduklarını fark eder
Yine bebekler bir nesnenin elle yer
değiştirebileceğini (nedensellik kavramı) kavrarlar
Bu dönemde edindikleri en önemli keşiflerden bir tanesi nesne devamlılığı (sürekliliği)
kavramıdır
Duyusal Motor Dönem (0-2 Yaş)
Bu, bir nesne gözden kaybolsa dahi
(annenin mutfağa gitmesi, oyuncak topun
koltuğun altına girmesi) yok olmadıklarını-
varlıklarına devam ettiklerini fark etmektir
14
Nesne Devamlılığı (Sürekliliği)
İşlem Öncesi Dönem (2-7 Yaş)
Bu dönemin gelişimsel görevleri:
Dil öğrenmeye ve sembollerle düşünmeye başlar
Mantık yürütebilir ancak olayları sadece bir
yönleriyle düşünebilir (nesneleri sınıflandırırken, en belirgin bir özelliğini, örneğin renklerini, göz önünde bulundurmak gibi)
16
İşlem Öncesi Dönem (2-7 Yaş)
Bu dönemde çocuklar nesnelerin en dikkat çekici özelliklerine odaklaşır diğer
özellikleri gözden kaçırırlar
Çokça sorular sorarlar, her şeyin cevabını bilmek isterler, bildiklerinden emin
görünürler ancak bildiklerini nasıl
bildiklerini açıklayamazlar
Deney: (Korunum İlkesi)
18
Somut İşlemler Dönem (7-11 Yaş)
Bu dönemin gelişimsel görevleri:
Somut problemler çözebilir
Korunum ilkesi edinir
Önce miktarların (sayılar, uzunluk, alan) korunumu, sonra ağrılık, sonra da hacim
korunumu edinir (Buna “gelişimde ardışıklık”
denir)
Olayların, nesnelerin birden fazla yön- özelliğini hesaba katarak düşünebilir
Somut İşlemler Dönem (7-11 Yaş)
Bu dönemde sınıflama, sınıflandırma, karşılaştırma, dört işlem yapma ve
dönüştürme gibi beceriler gelişerek, çocuğun işlemleri muhakeme edişi mantıklı bir hale
gelir
Ben merkezci düşünceden uzaklaşmaya
başlar ve ikinci bir kişinin yerine kendilerini
20
Somut İşlemler Dönem (7-11 Yaş)
Ulus, cesaret, olgu, onur, erdem, gibi terimlerde ifade edilen soyut anlamları bilmezler
Benzer şekilde, deyimler ve atasözlerindeki soyut anlatımı anlayamazlar
Somut işlemler dönemi, zihinsel işlem yapma yeteneğinin henüz gelişmediği işlem öncesi düşünce ile mantık işletme yoluyla muhakeme yapabilen soyut düşünce arasında bir geçiş dönemi olarak kabul edilebilir
Soyut İşlemler Dönem (11yaş ve sonrası)
Bu dönemde bireyin ayırt etme,
değişkenleri belirleme ve kontrol etme, hayal kurma, soyut kavramları
algılayabilme gibi becerileri gelişir
Genelleme, tümdengelim, tümevarım gibi
zihinsel işlemler yapılabilir
22
Soyut İşlemler Dönem (11yaş ve sonrası)
Soyut düşünme yetisini kazanmayı Piaget
bireyin uyum sağlama çabasının bir ürünü olarak görür
Birey artık kendi düşünce süreçlerinin
farkındadır, kendi düşüncelerini eleştirir, diğer bilinen gerçekleri ölçüt alarak kendi yargılarının doğruluğunu yoklayabilir
Son dönem olan bu dönemden sonra bilişsel yapıda nitel bir gelişme ortaya çıkmaz. Ancak, geliştirilen yaşantılara bağlı olarak nicel
gelişmeler her zaman mümkündür
Zekâ (Intelligence) nedir?
24
Zekâ (Intelligence)
Soyut düşünme yeteneği
Problem çözme yeteneği
Yeni durumlara uyum
Öğrenebilme yeteneği
Yaratıcı düşünebilme
Kişinin yeni durum ve engeller karşısında
deneyimlerinden yararlanarak gerekeni
yapması
26
Zekâ Kuramları
Spearman (1915) “İki Faktör Kuramı”
Thurstone (1938) “7 Bileşen Kuramı”
Cattell (1971) “İki Küme Zihinsel Yetenek Kuramı”
Gardner (1983) “Çok Yönlü Zekâ Teorisi”
Zekâ Kuramları Spearman’ın
“İki Faktör Kuramı”
Kaynağından çıkan suyun birçok farklı yöne dağılması gibi, genel zekâ özel alanlardaki yeteneklere dağılır (Spearman, 1915)
28
Thurstone’ın
“7 Bileşen Kuramı”
Uzaysal yetenek
Algısal hız
Sayısal yetenek
Sözel yetenek
Bellek
Kelime bilgisi
Akıl yürütme
Bu yetenekler göreceli olarak birbirinden bağımsızdır
(Thurstone, 1938)
Cattell’in
“İki Küme Zihinsel Yetenek Kuramı”
1. Küme : Kristalize zekâ Mantık yürütme Sözel beceriler Sayısal beceriler 2. Küme : Akışkan zekâ
Görsel uzaysal yetenekler
30
Howard Gardner’ın Çok Yönlü Zekâ
Teorisi (Multiple Intelligences Theory)
• ZEKA,içinde yaşanılan toplumda faydalı bir şeyler yapabilme kapasitesidir
• Her insanda kendine özgü bulunan yetenek ve beceriler bütünüdür;
• Kişi becerisini bulunduğu ortama, mekana, zamana göre geliştirir
• Her birey sahip olduğu zekâlarla birlikte
32
Çoklu zeka kuramı
Zeka tek bir boyutta değildir, aksine her birey çeşitli zeka türlerine sahip olabilir
Bütün çocuklar bu zekâ türlerine çeşitli düzeylerde sahip olarak doğarlar, ancak bu zekâ türlerinden bazıları daha çok gelişmiştir
Zekâ türleri çeşitli yöntemlerle geliştirilebilir.
Dolayısıyla, her insan kendi zekasını arttırma ve geliştirme yeteneğine sahiptir
Gardner’ın
“Çok Yönlü Zekâ Teorisi” (1983)
34
Gardner’ın
“Çok Yönlü Zekâ Teorisi” (1983)
Dilsel zekâ (Linguistik, sözel zekâ)
Mantıksal, matematiksel zekâ
Görsel, uzaysal zekâ (Alansal, resim zekâsı)
Müziksel, ritmik zekâ
Sosyal zekâ (Kişiler arası zekâ)
İçsel zekâ (Kişinin kendine dönük zekâsı)
Bedensel, kinestetik zekâ (Beden zekâsı)
Doğa zekası
Varoluşçu zeka
Dilsel Zekâ
Sözel iletişimi iyi
Kelime oyunlarını sever
Hafızası iyi
Espriler yapar
Duygu ve düşüncelerini iyi ifade eder
Hikâye , masal, fıkraları ayrıntılı anlatır
36
Mantıksal, Matematiksel Zekâ
Matematik etkinliklerini sever
Problem çözme, sorgulama yetenekleri gelişmiştir
Mantık oyunlarını, yap bozları sever
Fen’e ve deneylere ilgi duyar
Aletlerin nasıl çalıştığını sorgular
Üst düzey düşünce becerilerini kullanır
38
Görsel, Uzaysal Zekâ
Görsel hayal gücü iyidir
Resim çizmekten hoşlanır
Sanatsal etkinliklerden zevk alır
Yaşıtlarından daha hayalcidir
Görsel sunuşları sever
Video ve bilgisayar oyunlarını sever
Bulmacadan hoşlanır
Müziksel, Ritmik Zekâ
Müzikle ilgilidir
Bir enstrüman çalabilir
Şarkı söylemeyi sever, birçok şarkı bilir
Melodileri hatırlar
Tempo tutar
Çevresindeki seslere karşı duyarlıdır
40
Sosyal, Kişiler Arası Zekâ
Birçok arkadaşı vardır
Grubun doğal lideridir
Yaşıtları ile konuşmaktan zevk alır
Arkadaşlarının sorunlarına çözüm önerilerinde bulunur
Ses, jest ve mimiklerini iyi kullanır
Başkaları için duygular taşır
İçsel, Kişinin Kendine Dönük Zekâsı
Kendini yönlendirebilir
Özgüveni yüksektir
Bağımsızlık gösterir
Birçok hobisi vardır
Kendine saygısı yüksektir
Kendi kendine çalışmayı sever
42
Bedensel, Kinestetik Zekâ
Bir ya da daha fazla sporda başarılıdır
Uzun süre oturduğunda kıpırdanır
Nesneleri parçalayıp, birleştirmeyi sever
Yeni şeyleri eller
Kendini tiyatrovari şekilde ifade etmeyi sever
Koşma, atlama vb. sever
Doğa Zekası
Doğadaki canlıların yaşamına ilgi duyar
Farklı canlı türlerinin isimlerine karşı dikkatlidir; çiçek türleri, hayvan türleri onlar için çok çekicidir
Seyahat etmeyi, belgeseller izlemeyi severken, doğa ve gezi dergilerini
incelemekten hoşlanır
44
Var mı Arttıran?
Tüm zeka alanlarına ek bir dokuzuncu zeka
alanı olarak Gardner (1999), hayatın anlamı ve hayatın başlangıcı gibi insanın var oluşu
hakkındaki sorulara karşı duyarlılık olarak
tanımladığı Varoluşçu Zeka’dan (Existential Intelligence) bahseder. Ancak bununla ilgili araştırmalar devam etmektedir
46
Gardner’ e göre,
Zekanın gelişiminde çevresel etkenler
1-Kaynaklara ulaşım şansı : Aile çok fakirse çocuk keman, piyano gibi müzikal zekayı geliştirebilecek
enstrümanlara ulaşamadığından bu zekanın güçlenmesi, gelişmesi zorlaşabilir
2-Tarihsel, kültürel faktörler : Okulda matematik ve fen’e dayalı programlar önemseniyorsa, kişinin mantık, matematik zekası gelişebilir
3- Coğrafi faktörler : Köyde yetişmiş bir çocuk apartmanda büyümüş bir çocuğa oranla bedensel zekasını daha çok geliştirebilir
4-Ailesel faktörler : Ressam olmak isteyen bir
çocuğun ailesi avukat olmasını istiyorsa çocuğun dil zekası desteklenecektir
5-Durumsal faktörler : Kalabalık bir ailede büyümüş ve kalabalık bir ailede yaşayan bireyler doğalarında sosyallik olmadıkça kendilerini geliştirmek için daha
48
Zekânın Gelişimi
(Kalıtım mı? Çevre mi ?)
Zekânın Gelişimi
(Kalıtım mı, Çevre mi etkili ?)
Gizil güç olarak gelen, doğuşta potansiyel olarak var olan zekânın sınırları,
kalıtımsal olarak büyük ölçüde belirlenmiştir
Ancak, bu sınırlar içinde ulaşılan gerçek
50
Zekânın Ölçülmesi
Zekâ bölümü (IQ)
Zekâ yaşı
Doğum yaşı
Zekâ Yaşı
Z.B.= x 100 Doğum Yaşı
Zekânın Ölçülmesi
İlk zekâ testi, 1905 yılında Binet ve Simon
tarafından geliştirilmiştir
52
Zekâ Testleri
Stanford- Binet zekâ ölçeği
Wechsler zekâ ölçeği (yetişkin)(WAIS)
Wechsler zekâ ölçeği (çocuk) (WISC-R)
Cattell zekâ testi (2. ve 3. form)
Porteus zekâ testi
Alexander zekâ testi
54
56
58
Testlerin Özellikleri
Geçerlik
Güvenirlik
Normlar
Standardizasyon
60
Testlerin Özellikleri
Geçerlik: Testin neyi ölçmek için hazırlanmışsa onu ölçmesi gerekir. Örneğin, kişilik testi olarak hazırlanmış bir test zekayı ölçmek amacıyla
kullanılamaz
Güvenirlik: Aynı testin ve ya eşdeğerinin aynı kişi ya da grup üzerine yeniden
uygulandığında,yaklaşık aynı değeri vermesidir
Testlerin Özellikleri
Normlar: İyi bir test standart bir gruba ya da gruplara dayanan normlara sahip
olmalıdır.Normlar bir kişinin puanının başka kişilerin puanları ile karşılaştırılmasını sağlar
Standardizasyon: Testler mesleki yeterliliği olan uzman kişilerce uygulanmalı,uygulamada belirli bir düzen,yönerge,zaman sınırlaması gibi koşullar değişmeden aynı biçimde
62
Zekada çan eğrisi
Zekâ Bölümü Dağılımı
0-24 İdio
25-49 Embesil
50-69 Debil
70-79 Düşük zekâlı
80-89 Tutuk zekâlı
90-109 Normal
110-119 İleri zekâlı
120-129 Üstün zekâlı
130-139 Çok üstün zekâlı
140 ve Dahi
64
Zeka Geriliği Nedir?
Zeka geriliği kişinin yaşına ve konumuna uygun işlevselliği gösterememesiyle belirlidir
Bunun yanı sıra motor gelişimi, dili kullanma yeteneği bozuk, anlama ve kavramada
yaşıtlarından geride bir düzeydedir
66
Zeka geriliğinin sebepleri:
1. Kalıtımsal (soyaçekim)
2. Gebelik sırasında annenin ve bebeğin karşılaştığı tehlikeler
3. Doğum sırasında çocuğun beyninin zedelenmesi, beynin oksijensiz kalması
4. Enfeksiyonlar, kafa travmaları ve zehirlenmeler
5. Kafatasının yapı anormallikleri
Zeka geriliği tanısı konması için;
Başlangıcın 18 yaşından önce olması
Ortalamanın altında zeka işlevselliğinin görülmesi (yani IQ’ nun 70 veya altında olması)
İletişim, kendine bakım, ev yaşamı, toplumsal/kişiler
arası beceriler, toplumun sağladığı olanakları kullanma, kendi kendini yönetip yönlendirme, okulla ilgili işlevsel beceriler, iş, boş zamanlar, sağlık ve güvenlik
alanlarından en az ikisinde o sıradaki uyum işlevinde eşzamanlı yetersizliklerin veya bozuklukların olması
68
Sıklık
Araştırmalara göre, zeka geriliğinin yaygınlığı %1 olarak bildirilmektedir.
Erkeklerde kızlardan daha sık gözlenir.
Hafif derecede zeka geriliklerinin toplumda görülme oranı %2-3 iken orta ve ağır
derecedekilerin oranı % 0,3 tür.
Ayırıcı tanı
Özel öğrenme bozuklukları
DEHB (Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu)
Çocukluk depresyonu gibi psikiyatrik rahatsızlıklar
70
Tedavi
Zeka geriliğini tedavi edecek ilaç yoktur
Zeka geriliği olanlarda ergenlik çağında
görülebilecek saldırganlık, davranış bozuklukları veya psikiyatrik rahatsızlıklar için ilaç
kullanılabilir
Genelde bu çocuklarda ayrıca görülebilen bedensel hastalıklar için de tedavi gerekir
Tedavi
(devam) Zeka geriliği olan çocukların tedavisi için,
kendilerine bakabilmeleri ve ileride başkalarına bağımlı olmadan yaşamlarını sürdürmeleri için gerekli becerilerin kazandırılması, mevcut
kapasitelerinin tamamını kullanabilmeleri için
gerekli eğitimin verilmesi ve ailelerinin psikolojik danışmanlık alması gereklidir
72
Duygusal Zekâ
(Emotional Quotient)
74
Duygusal Zekâ
(Emotional Quotient)
Salovey ve Mayer’e (1990) göre, kişinin kendisinin ve diğerlerinin duygularını
izleme, bunlar arasında ayrım yapma ve bu bilgiyi düşünce ve eylemlerde
kullanma becerisini içeren, sosyal zekânın
bir alt kümesidir
Duygu - Zeka İlişkisi
Duygusal zeka konusundaki çalışmalar, zeka
seviyeleri en üst düzeyde olan bireylerin gerek iş gerekse özel yaşamlarında neden her zaman en iyi olmadıklarını araştırmakla başlamıştır
(Cooper & Sawaf, 1997)
Duygusal zekanın arkasındaki temel önerme,
‘başarının ve mutluluğun zekanın ötesinde daha başka şeylere bağlı olduğudur’
76
EQ+IQ= Bireysel Başarı
Önemli olan EQ ve IQ
arasında uygun dengenin sağlanabilmesi ve IQ-EQ sinerjisidir. Biri diğerinin yerine asla düşünülemez.
Her biri insanlarda farklı oranda vardır
Duygusal Zeka (EQ)
Salovey ve Mayer, duygusal zekayı dört boyutta ele aldıkları bir yetenek modeli oluşturmuşlardır:
1. Duyguları algılama ve tanımlama
2. Duyguları düşüncede kaynaştırma
3. Duyguları anlama
78
Duygusal Zeka (EQ)
Kendi beden dilini kontrol edebilmek, başkalarının beden diline duyarlı
olmak
Empati göstermek
Uzlaşmaya dayalı ilişki kurmak
İnsanlarla olumlu ilişkiler içinde olmak
Başkalarını hesaba katmak
Yüksek duygusal enerji
Çalışmaya istekli olmak
İyimserlik
Değişime istek duymak
Kendini yönlendirebilmek
Hoşgörülü olmak
Alçakgönüllü olmak
Olumsuz duygularla başa çıkma
Stresle başa çıkma
Kararlılık
80
