Kad›nlarda Saç Dökülmeleri ve Demir Eksikli¤i
Hair Loss Observed in Women and Iron Deficiency
Özlem Dicle
Akdeniz Üniversitesi T›p Fakültesi, Deri ve Zührevi Hastal›klar Anabilim Dal›, Antalya, Türkiye
Y
Yaazz››flflmmaa AAddrreessii//AAddddrreessss ffoorr CCoorrrreessppoonnddeennccee:: Dr. Özlem Dicle, Akdeniz Üniversitesi T›p Fakültesi, Deri ve Zührevi Hastal›klar Anabilim Dal›, Antalya, Türkiye E-posta: oyerebakan@akdeniz.edu.tr GGeelliiflfl TTaarriihhii//RReecceeiivveedd:: 10.02.2010 KKaabbuull TTaarriihhii//AAcccceepptteedd:: 13.02.2010
Özet
Toplumda demir eksikli¤inin yayg›n görülmesi, demir eksikli¤ine ba¤l› dermatolojik sorunlar›n da yayg›n olmas›na yol açabilir. Dermatoloji kliniklerine yap›lan baflvurular›n önemli bir sebebi olan alopesilerin tipleri ve demir eksikli¤i ile iliflkisi konusundaki araflt›rmalar tart›flmal› sonuçlar bildirmekte, mevcut bilgiler bir karara varmak için yeterli olmamaktad›r. (Türkderm 2010; 44: 3-7)
Anahtar Kelimeler: Saç dökülmeleri, demir eksikli¤i, demir eksikli¤i anemisi, androgenetik alopesi, telojen efluviyum
Summary
Being a common state in the society, iron deficiency might lead to an increase in the dermatological problems associated with it. Alopecia is an important finding among the patients referring to dermatology clinics but studies on different types of alopecia and their relationship with iron deficiency states are controversial and the present data are not sufficient to draw definite conclusions. (Turkderm 2010; 44: 3-7)
Key Words: Hair loss, iron deficiency, iron deficiency anemia, androgenetic alopecia, telogen effluvium
Türkderm-Deri Hastal›klar› ve Frengi Arflivi Dergisi, Galenos Yay›nevi taraf›ndan bas›lm›flt›r. Her hakk› sakl›d›r. Turkderm-Archives of the Turkish Dermatology and Venerology, published by Galenos Publishing. All rights reserved.
Girifl
Dermatolojik sorunlar aras›nda önemli bir yer tutan saç dökülmeleri üretken dönemdeki kad›nlarda çok yayg›n görülmekte, bu yak›nmayla olan baflvurular sa¤l›k
hiz-meti veren kurumlarda önemli bir yer tutmaktad›r1-5.
Bu kiflilerde saç dökülmesi bazen saç yo¤unlu¤unda azalmayla birlikte farkl› alopesik görünümlere neden olmakta bazen de klinik olarak belirgin bir seyrelme saptanmamaktad›r. Hastalar›n büyük bir ço¤unlu¤unu diffüz telojen efluvium (TE), alopesi areata (AA) ve farkl› modellerde androgenetik alopesiler
oluflturmak-tad›r3-5. Non-menapozal kad›nlarda androgenetik
alo-pesi (AGA), yafl ve etnik gruplara göre farkl›l›k
göster-mekle beraber %3-13 oran›nda gözlenir2,4,6. Belirgin bir
seyrelme olmaks›z›n artm›fl saç dökülmesi ile seyreden kronik telojen efluvium görülme oran› da çeflitli
ülke-lerde %30-35 civar›nda verilmektedir7.
Pratikte saç dökülmesi yak›nmas›yla gelen kad›n hastalarda tan› ve nedene yönelik yaklafl›mlar çok
net olmay›p genellikle tart›flmal›d›r8-10. Demir
eksikli-¤i (DE) ve demir eksiklieksikli-¤i anemisi (DEA) etiyolojik faktörler aras›nda düflünülmektedir. Serum ferritin düzeylerine bak›lmas› genellikle saç dökülmesiyle gelen kad›n hastalarda rutin araflt›rman›n bir parça-s› olarak istenmekte ve parça-s›kl›kla tedavilere demir des-te¤i eklenmektedir. Ancak pratikte yap›lan bu uy-gulamay› destekleyecek veriler net de¤ildir. Kad›nlarda anemi olmaks›z›n DE’nin diffüz saç dökül-melerinde etiyolojik bir rol oynad›¤› ilk kez 1963
y›-l›nda Hard11taraf›ndan öne sürülmüfltür. Bu tarihten
sonra, kad›nlarda gözlenen saç dökülmeleri ile serum ferritin düzeyleri aras›ndaki iliflkiyi araflt›ran birçok
çal›flma yap›lm›flt›r2,7,8,12-19. Bu çal›flmalar›n hemen tümü
kad›n hastalarda ve sikatrissiz alopesilerde yap›lan gözlemsel çal›flmalard›r. Çal›flmalarda, DE ve DEA’ ya
ait laboratuar de¤er ve alopesi tan›mlar›nda farkl›l›klar
var-d›r20. Rushton serum ferritin düzeyi için kritik eflik de¤erin 40
μg/L oldu¤unu, bunun alt›na düflen düzeylerde kad›nlarda
telojen efluviumun bafllad›¤›n› gözlemlemifltir12. Baz›
çal›fl-malarda belirlenen DE ve/veya DEA ile alopesi aras›ndaki di-rek iliflkili2,7,8,12-14,17,18di¤erlerinde gösterilememifltir15,16,19ve
ko-nuyla ilgili tart›flmalar devam etmektedir21-24.
Demir Eksikli¤i ve Demir Eksikli¤i Anemisi
DE, dünyada çok yayg›n görülen bir beslenme bozuklu¤u tü-rüdür. Hastal›¤›n görülme s›kl›¤›, geliflmekte olan ülkelerde
daha fazla olmak üzere25-28, cinsiyet ve yafl gruplar›na göre
farkl›l›k göstermekte29,30, çeflitli etnik ve sosyoekonomik
grup-larda %10-70 aras›nda de¤iflmektedir30. DE’ye ba¤l› anemi
görülme oran› da ‹ran’da yap›lan bir çal›flmada %28,526,
Ken-ya’da yap›lan bir çal›flmada %211,27. Türkiye’de yap›lan bir
ça-l›flmada ise %15,431buna karfl›n ABD’de %1,2-4,928civar›nda
bildirilmifltir. Yafl ilerledikçe DEA s›kl›¤› artmakta29ve hastal›k
kad›nlarda daha yayg›n görülmektedir.30
Vücutta demirin büyük bir ço¤unlu¤u eritrosit hemoglobi-ni (%65) içinde yer almaktad›r. Bunun d›fl›nda yaklafl›k %10’u miyoglobinde ve di¤er doku enzim ve sitokromla-r›ndad›r. Geri kalan demir ise karaci¤er, retiküloendotelyal sistem makrofajlar› ve kemik ili¤inde depolan›r. Premeno-pozal kad›nlarda toplam vücut demiri özellikle de depola-nan k›sm› erkeklere göre daha azd›r. Demir dolafl›ma kat›l-d›¤›nda transferine ba¤lan›r ve kullan›laca¤› ya da depo edilece¤i dokuya tafl›n›r. Fizyolojik koflullarda, demir
emili-mi, tafl›nmas› ve depolanmas› bir denge içerisindedir32.
Demir eksikli¤ine ba¤l› ciddi anemilerde deri ve konjonkti-valarda solukluk, taflikardi ve tansiyon düflüklü¤ü beklenir. Koilonifli, glossit ve angüler stomatit DEA’da görülen deri
bulgular› aras›nda yer almaktad›r20. Bir baflka bulgu olan
pruritusun demir depolar›n›n takviye edilmesiyle düzeldi¤i
de bildirilmifltir33. DE’nin klasik belirtileri anemi belirtilerine
benzer. Anemik olmayan hastalarda ise demir eksikli¤inin en önemli klinik bulgusu kronik yorgunluktur zira demir oksidatif metabolizmadaki enzimler için gerekmektedir. Eriflkinlerde yorgunlu¤un yan›nda, çal›flma kapasitesinde ve egzersiz tolerans›nda azalma, çocuk ve adolesanlarda motor ve mental geliflmede olumsuz etkilenmeye yol açar20,30. Tüm bu bulgular›n yan› s›ra DE olan hastalar›n,
anemi olsa bile tamam›yla asemptomatik olabilecekleri
unutulmamal›d›r30,32.
DE araflt›r›lmas›nda hemoglobin konsantrasyonu ve hema-tokrit ölçümü, bu testlerin ucuz ve standart olmas› nede-niyle s›kl›kla kullan›lmaktad›r. Dünya sa¤l›k örgütü önerisi-ne göre aönerisi-neminin laboratuar tan›s› için kad›nlarda Hb <12
g/dL ve erkekler için Hb <13 g/dL olmas› gerekmektedir30.
Normal hemoglobin de¤erleri demir eksikli¤i varl›¤›n› d›fl-lamaz çünkü hemoglobinin anemi tan› ölçütlerine uyacak flekilde düflmesinden önce kiflinin normal demir depolar›n-dan çok fazla miktarda kay›p olmas› gerekmektedir. Alt s›-n›rda MCH (mean corpuscular hemoglobin) ile normal he-moglobin de¤erleri anemi olmaks›z›n DE’ye iflaret edebilir ve bu da en iyi serum ferritin düzeyi ile ölçülmektedir. Sa-dece DE’ de çok düflük ferritin de¤erleri olur bu nedenle se-rum ferritin ölçümü demir depolar›n› gösterme yönünden
oldukça duyarl›d›r20,30,32. Her ne kadar ferritin hücre içi demir
depo proteini ise de küçük bir miktar ferritin dolafl›ma geç-mekte ve laboratuar olarak ölçülebilgeç-mektedir. 1 ng/mL se-rum ferritini yaklafl›k 8 mg depo demire eflde¤erdir. ‹nfla-masyon olmaks›z›n (normal serum CRP konsantrasyonunda, <0,5 mg/dL) 30 μg/L düzeyinin alt›ndaki ferritin de¤erleri
demir eksikli¤ini göstermektedir32. Ferritin ayn› zamanda
akut faz reaktan› oldu¤undan inflamasyon varl›¤›nda nor-mal serum ferritin düzeyleri DE’ yi d›fllatmaz. Bu durumda transferin satürasyonu ölçülmelidir. Çünkü transferin tafl›-nan demiri ba¤layan tek proteindir ve kemik ili¤i demir
de-polar›n› yans›t›r34. Sonuçta DE ve DEA’ n›n tan›s› için
istene-cek laboratuar testler bafllang›çta tam kan say›m›, ferritin olmal› gere¤inde total demir ba¤lama kapasitesine, serum
demir düzeyi ve transferin satürasyonuna bak›lmal›d›r20,30,33.
Demir Eksikli¤i ve Androgenetik Alopesi
AGA ile demir depolar›nda azalma aras›nda bir iliflki olabi-lece¤i, demir eklenmesinin tedaviyi olumlu yönde
etkiledi-¤i yolunda görüfller ilk olarak Rushton ve ark.’n›n8 diffüz
alopesisi olan 50 premenopozal kad›n hastay› biyokimyasal ve trikolojik olarak de¤erlendirdikleri çal›flmada dikkat çekmektedir. Bu çal›flmada kulland›klar› diffüz alopesi ifa-desini çal›flmalar›n›n sonucunda elde ettikleri trikolojik ve-rilerle AGA’y› tan›mlamak için kulland›klar› anlafl›lmakta-d›r. Otuz alt› AGA hastas›nda (tüm olgular›n %72’si) serum ferritin düzeyi 40 μg/L’nin alt›nda bulunmufltur ki bu de¤er kontrol olgular›nda saptad›klar› en düflük de¤erdir. Ayn› araflt›rmac›lar daha sonra yapt›klar› bir baflka çal›flmada, se-rum ferritin düzeyi 40 μg/L de¤eri alt›na düfltü¤ünde saç dökülmesinin bafllayaca¤›n› ve bu de¤erin kritik eflik olufl-turdu¤unu öne sürmüfllerdir. Di¤er taraftan çal›flmalar›nda AGA olgular›nda serum ferritin düzeyi 40 μg/L seviyesinden yüksek hastalar›n siproteron asetat ve etinil östradiol
teda-visine daha iyi yan›t verdi¤ini belirlemifllerdir12.
Daha sonraki y›llarda yap›lan 2 çal›flmada ise demir
depola-r› ile alopesi aras›ndaki iliflki gösterilememifltir15,16. Ayd›ngöz
ve ark.15diffüz alopesi ve kad›n tipi alopesi olarak iki farkl›
flekilde tan›mlad›klar› AGA’n›n farkl› varyantlar› olan 43 hastan›n serum ferritin ve Hb de¤erlerini 46 kontrol ile kar-fl›laflt›rm›fllar ve gerek demir depolar›nda azalma gerekse DEA yönünden saç dökülmesi olan hastalar lehine anlaml› bir farkl›l›k saptamam›fllard›r. Serum ferritin de¤eri hasta grubunda %32,5, kontrol grubunda %45,6 oranlar›nda 15 μg/L’nin alt›nda bulunmufltur. Çal›flmalar›nda sa¤l›kl› kontrollerin yafllar› verilmedi¤inden hasta ve kontrol olgu-lar›n›n yafl da¤›l›m› aç›s›ndan standardize edilip edilmedi¤i
anlafl›lamamaktad›r. Sinclair ve ark16. ise 6 aydan uzun
süre-dir diffüz saç kayb› yak›nmas› olan 194 kad›n hastan›n 117’sinde histopatolojik olarak AGA tan›s› koymufllard›r. Çal›flmadaki toplam 194 olgunun sadece 12’sinde (%6,2) serum ferritin düzeyini 20 μg/L alt›nda bulmufllard›r ve bunlar›n 7’si AGA olarak de¤erlendirilen olgulard›r. Anti-androjen tedaviye demir deste¤i de eklenen bu hastalar›n 4’ünde saç hacminde art›fl saptanm›fl di¤erlerinde ise yan›t al›namam›flt›r. Araflt›rmac›lar elde ettikleri bulgular›n›, de-mir ile saç dökülmesi aras›ndaki iliflkinin, saç dökülmelerin-de rutin araflt›rmalarda ferritin düzeylerinin istenmesinin ve saç dökülmesi tedavisinde demir verilmesinin çok net
Daha sonra demirin farkl› saç dökülmelerinde önemli bir
rol oynayabilece¤i görüflü Kantor ve ark17. taraf›ndan öne
sürülmüfltür. Araflt›rmac›lar AGA’da predispozan bir de¤ifl-kenin alopesiyi tetikleyebilece¤ini ve DE ile tetiklenmifl alo-pesilerde hastalar›n›n demir tedavisinden daha fazla yarar-lanabilece¤ini belirtmektedir. Çal›flmalar›nda AGA, TE ve AA tan›s› konan 106 hastan›n serum hemoglobin ve ferritin düzeylerini de¤erlendirmifllerdir. Bu çal›flmada AGA tan›s›
Olsen’in35tan›mlad›¤›, ön saç çizgisinin korunarak orta
hat-ta saç ayr›m çizgisinin fronhat-tal bölgede daha genifl olup ver-tekse do¤ru darald›¤› çam a¤ac› görüntüsü modeline göre al›nm›flt›r. Hasta grubunda yer alan 52 AGA olgular›nda se-rum Hb düzeylerinde kontrollere göre fark izlenmezken or-talama serum ferritin de¤erleri anlaml› olarak düflük bulun-mufltur. Anemi olmaks›z›n serum ferritin düflüklü¤ünün
AGA’y› tetikleyebilece¤i görüflünü öne sürmüfllerdir17.
Son olarak yeni bir çal›flmada, Rushton’›n konuyla ilgili ilk çal›flmas›na benzer flekilde, saç dökülmesi olan hastalar se-rum ferritin düzeyleri de dahil olmak üzere biyokimyasal olarak de¤erlendirilmifl, 13-81 yafl aras›ndaki 181 hastan›n
159’unda trikogram yöntemi ile AGA saptanm›flt›r19. Bregy
ve Trüeb’in19bu çal›flmas›nda AGA klinik tan›m› Ludwig
mo-deline göre36yap›lm›flt›r. AGA olgular› trikogram
bulgular›-na göre aktif, ya da telojen dökülmeyle kombine olacak fle-killerde alt gruplara ayr›lm›flt›r. Tüm AGA olgular›nda ve alt gruplarda trikogram sonuçlar›yla elde edilen telojen saç de¤erleri aras›nda korelasyon saptanmam›flt›r. AGA hasta-lar›nda serum ferritin düzeylerinin de¤erlendirildi¤i çal›fl-malar Tablo 1’ de yer almaktad›r.
Demir Eksikli¤i ve Telojen Efluvium
TE ve demir aras›ndaki iliflkiyi araflt›ran çal›flmalarda da
kar-fl›t sonuçlar elde edilmifltir. Rushton ve ark.2kesitsel
çal›flma-lar›nda tümü kad›n 200 kronik TE hastas›nda serum ferritin de¤erlerini %95 oran›nda 70 μg/L de¤erinin alt›nda, %65 oran›nda 40 μg/L de¤erinin alt›nda bulmufllard›r. Ayn› arafl-t›rmac›lar 22 kronik TE hastas›nda 6 ay süre ile günlük demir ve L-lysine al›m› sonras›nda serum ferritin düzeyinin artt›¤›
ve telojen saç oran›n›n azald›¤›n› bildirmifllerdir2 . Rushton
daha sonra saptad›klar› bu bulguyu çift kör plasebo kontrol-lü bir çal›flmada do¤rulam›flt›r. On iki kronik TE hastas›ndan 7’sine önceki çal›flmada verilen ayn› tedaviyi, demir (72 mg)
ve L-lysine (1,5 gr) tedavisini, 5’ine ise plasebo vermifltir. Te-davi alan grupta serum ferritin düzeyi artm›fl ve dökülen saç-lar plasebo grupta %9, tedavi alansaç-larda %31 oran›nda azal-m›flt›r. ‹statistiksel anlaml›l›ktan söz edilmemifltir, p de¤eri verilmemifltir. Her 3 çal›flmada kad›n hastalar›n yafl aral›klar›
da bilinmemektedir. Daha sonra yap›lan Sinclair16ve Kantor
ve ark.’n›n17çal›flmalar› ise TE’de demirin önemini
destekle-yecek veriler göstermemifltir. Sinclair ve ark16büyük k›sm›n›
AGA olarak tan›mlad›klar› tüm hastalar aras›nda demir dü-zeyinin düflük saptand›¤› 12 olgunun sadece 3’ünü demir ek-sikli¤ine ba¤l› geliflmifl kronik TE olarak de¤erlendirilmifltir ve bu 3 hastaya 6 ay kadar süre ile verilen demir tedavisinin saç dökülmesinde düzeltme yaratmad›¤›n› vurgulam›fllard›r. Çal›flmalar›nda AGA ve kronik TE tan›s› alan hastalar›n yafl da¤›l›mlar› ayr› olarak verilmemifltir.
Kantor ve ark17. ise 18-71 yafllar› aras›ndaki toplam 30 TE
ol-gusunda genel olarak bakt›klar›nda serum Hb ve ferritin de-¤erlerinin normalden farkl› olmad›¤›n› ancak sadece 40 yafl alt›ndaki 4 olguda hem Hb hem de serum ferritin düzeyleri-nin 6 kontrol olguya göre anlaml› düflük oldu¤unu
belirle-mifllerdir. Bregy ve Trüeb19de trikolojik olarak
de¤erlendiri-len ve TE tan›s› alan (22 olgu) ve AGA’yla kombine TE tan›s› alan (113 olgu) toplam 135 hastan›n sadece 12’sinin serum ferritin de¤erini 10 μg/L’nin alt›nda bulmufl ve telojen saç de-¤erleri ile serum ferritin dede-¤erleri aras›nda korelasyon sapta-mam›flt›r. TE olgular›nda serum ferritin düzeylerinin de¤er-lendirildi¤i çal›flmalar Tablo 2’ de yer almaktad›r.
Demir Eksikli¤i ve Alopesi Areata
‹nflamatuar bir hastal›k olan AA’da demir eksikli¤inin ek bir rol oynay›p oynamad›¤›n› de¤erlendiren çal›flma say›s› çok
de¤ildir. White ve ark.13 21kad›n AA hastas›nda DE’ yi %71
oran›nda, DEA’y› %14 oran›nda saptam›fllard›r. Erkek hasta-lar›nda ise DE ve DEA gözlenmemifltir. Çal›flmahasta-lar›nda kon-trol grubu kullan›lmam›fl, normal popülasyonda saptanan DE görülme oranlar›yla sonuçlar›n› de¤erlendirmifllerdir. Demi-rin saç büyümesinde önemli bir rol oynad›¤›n› ve serum fer-ritin düzeyi 40 μg/L’nin alt›nda olan AA hastalar›nda, t›pk› AGA tedavisine demir eklenmesinde oldu¤u gibi demir tak-viyesinin ek yarar sa¤layaca¤›n› öne sürmüfllerdir. Daha son-ra yap›lan baflka bir kontrolsüz çal›flmada 21 kad›n hastada
Tablo 1. Androgenetik alopesi hastalar›nda demir eksikli¤ini araflt›ran çal›flmalara ait bilgiler
Kaynak no Yafl ortalamas› (aral›¤›) Hasta say›s› Alopesi tan›m›/Tan› yöntemi Ferritin düzeyleri
8 32 (14-54) 50 Diffüz alopesi/Trikogram %72 hastada 40 μg/L alt›nda
15 24 (?) 33 Diffüz alopesi/Klinik %32,5 oran›nda 15 μg/L alt›nda
32,16 (?) 10 Kad›n tipi alopesi/Klinik Kontrol grubuna göre istatistiksel fark yok
16 ? (11-72)* 117 AGA/Histopatolojik 7 hastada 20 μg/L alt›nda
17 44,3 (18-71) 52 Olsen modeli AGA/Klinik Ortalama de¤er 37,3 μg/L
Ölçüm aral›¤› 20-153
Kontrol grubuna göre anlaml› düflük
19 42,82 (13-81) 159 Ludwig modeli Ortalama de¤er 54,95 μg/L
AGA/Klinik ve Trikogram Ölçüm aral›¤› 3-304
Ferritin düzeyi ile telojen saç de¤erleri aras›nda korelasyon yok *Çal›flmada de¤erlendirilen TE olgular› da dahil verilen yafl aral›¤›
serum ferritin seviyesi %24 oran›nda 15 μg/L’nin alt›nda sap-tanm›fl ancak bu oran›n normal popülasyonda beklenenden
farkl› olmad›¤› fleklinde yorumlanm›flt›r.14
Bu grup hastalarda yap›lan tek kontrollü çal›flmada ise 17 AA hastas›nda serum ferritin düzeylerinin normallere göre anlaml› olarak düflük ç›kt›¤› belirlenmifltir. Ayn› çal›flmada-ki 7 alopesi üniversalis ve alopesi totalis olgusunda ise ayn›
bulgu saptanmam›flt›r17. Araflt›rmac›lar etyopatogenetik
olarak farkl› bir yerde olan AA’da sürpriz olarak de¤erlen-dirdikleri bu bulgular›n› “eflik hipotezi” ile yani azalm›fl de-mir depolar›n›n farkl› tiplerde alopesi geliflme efli¤ini düflü-rebilece¤i fleklinde aç›klam›fllard›r.
Sonuç
Çal›flmalardaki alopesi tan›mlar› aras›ndaki belirgin farkl›-l›klar, DE’ nin de¤erlendirilmesinde kullan›lan farkl› ferritin düzeyleri, yöntem farkl›l›klar› ve DE ’nin toplumda s›k göz-lenebilen bir patoloji olmas›, DE ve DEA ’n›n saç dökülme-sindeki yerini saptamaya yönelik çabalarda sonuca varmay› zorlaflt›rmaktad›r. Demir eksikli¤inin alopesi varl›¤›yla ilifl-kisine dair kan›tlar, bu iliflkinin bir neden-sonuç iliflkisi olup olmad›¤› veya flu ana kadar hiç de¤erlendirilmeyen baflka de¤iflkenler gündeme geldi¤inde, bu iliflkinin varl›¤›n› sür-dürüp sürdürmeyece¤i ortaya konabilmifl de¤ildir. Hemog-lobin, serum ferritin düzeyi gibi de¤iflkenlerin alopesiye ne-den olup olmad›¤› konusunda karara varabilmek için fark-l› merkezlerde benzer araflt›rmalar›n tekrarlanarak benzer sonuçlara ulafl›labilmesi gerekmektedir. Alopesiyi tetikle-me olas›l›¤› olan ve henüz bilintetikle-meyen baflka de¤iflkenlerin de var olabilece¤i göz önünde tutularak, çoklu analizlerle gerçek nedensel iliflkilerin ortaya konmas›, tedavi ve korun-ma konusundaki uygulakorun-malara önemli katk› sa¤layacakt›r.
Kaynaklar
1. Van Netse DJ, Rushton DH: Hair problems in women. Clin Dermatol 1997;15:113-25.
2. Rushton DH, Norris MJ, Dover R, Busuttil N: Causes of hair loss and the developments in hair rejuvenation. Int Journal of Cosmetics Science 2002;24:17-23.
3. McMichael AJ, Pearce DJ, Wasserrman D et al: Alopecia in the United States: outpatient utilization and common prescribing patterns. J Am Acad Dermatol 2007;57:49-51.
4. Xu F, Sheng YY, Mu ZL et al: Prevalence and types of andro-genetic alopecia is Shanghai, China: a community-based study. Br J Dermatol 2009;160:629-32.
5. Kyriakis K, Paltatzidou K, Kosma E, Sofouri E, Tadros A, Rac-hioti E. Alopecia areata prevalence by gender and age. J Eur Acad Dermatol Venereol 2009;23:572-3.
6. Venning VA, Dawber RPR: Patterned andrgenic alopecia in women. J Am Acad Dermatol 1998;18:1073-7.
7. Rushton DH: Nutritional factors and hair loss. Clin Dermatol 2002;27:396-404.
8. Rushton DH, Ramsay ID, James KC, Norris MJ, Gilkes JJ. Bioc-hemical and trichological characterization of diffuse alopecia in women. Br J Dermatol 1990;123:187-97.
9. Futterweit W, Dunaif A, Yeh HC, kingsley P: The prevalence of hyperandrogenism in 109 consecutive female patients with diffuse alopecia. J Am Acad Dermatol 1998;19:831-6. 10. Yerebakan Ö, Köfllü A, Altunay ‹, Dirican A: SAHA Sendromunda
Ludwig modeli androgenetik alopesi Turkderm 1995;29:88-92. 11. Hard S: Non-anemic iron deficiency as an etiologic factor
in diffuse loss of hair of the scalp in women. Acta Derm Venereol 1963;43:562-9.
12. Rushton DH, Ramsay ID: The importance of adequate serum ferritin levels during oral cyproterone acetate and ethinyl oes-tradiol treatment of diffuse androgen-dependent alopecia in women. Clin Endocrinol 1992;36:421-7.
13. White MI, Currie J, Williams MP: A study of the tissue iron sta-tus of patients with alopecia areata. Br J Dermatol 1994;130:261-3.
14. Boffa MJ, Wood P, Griffiths CE: Iron status of patients with alopecia areata. Br J Dermatol 1995;132:662-4.
15. Aydingoz IE, Ferhanoglu B, Guney O: Does tissue iron status ha-ve a role in female alopecia? J Eur Acad Dermatol Venereol 1999;13:65-7.
16. Sinclair R: There is no clear association between low serum ferritin and chronic diffuse telogen hair loss. Br J Dermatol 2002;147:982-4.
17. Kantor J, Kessler LJ, Brooks DG, Cotsarelis G: Decreased serum ferritin is associated with alopecia in women. J Invest Derma-tol 2003;121:985-8.
18. Deloche C, Bastien P, Chadoutaud S et al: Low iron stores: a risk factor for excessive hair loss in non-menopausal women. Eur J Dermatol. 2007 Nov-Dec;17:507-12.
19. Bregy A, Trüeb RM: No asociation between serum ferritin le-vels >10 μg/l and hair loss activity in women. Dermatology 2008;217:1-6.
20. Trost LB, Bergfeld WF, Calogeras E: The diagnosis and the tre-atment of iron deficiency and its potential relationship to ha-ir loss. J Am Acad Dermatol 2006;54:824-44.
21. Rushton DH: Decreased serum ferritin and alopecia in women. J Invest Dermatol 2003;121:xvii-iii.
22. Chamberlain AJ, Dawber RPR: Significance of iron status in ha-ir loss in women. Br J Dermatol 2003;149:428.
Tablo 2. Telojen efluvium hastalar›nda demir eksikli¤ini araflt›ran çal›flmalara ait bilgiler
Kaynak no Yafl ortalamas› (aral›¤›) Hasta say›s› Alopesi tan›m›/Tan› yöntemi Ferritin düzeyleri
2 ? 200 Kronik TE/Klinik %65 hastada 40 μg/L alt›nda
%95 hastada 70 μg/L alt›nda
16 ? (11-72)* 77 Kronik TE/Histopatolojik 3 hastada 20 μg/L alt›nda
17 47,9 (18-71) 30 TE/Klinik Ortalama de¤er 50,1 μg/L
Ölçüm aral›¤› 10-215
Kontrol grubuna göre istatistiksel fark yok
19 39,23 (13-60) 22 TE/Trikogram Ortalama de¤er 40,09 μg/L
Ölçüm aral›¤› 2-209
43,10 (13-75) 135 TE ve AGA/Trikogram Ortalama de¤er 55,30 μg/L
Ölçüm aral›¤› 2-304
Ferritin düzeyi ile telojen saç de¤erleri aras›nda korelasyon yok *Çal›flmada de¤erlendirilen AGA olgular› da dahil verilen yafl aral›¤›
23. Olsen EA: Iron deficiency and hair loss: the jury is stil out. J Am Acad Dermatol 2006;54:903-6.
24. Rushton H, Dover R, Norris MJ, Gilkes JJH: Iron and hair loss in women: what is deficiency? This is the real question! J Am Acad Dermatol 2007;56:518-9.
25. Stoltzfus RJ: Iron deficiency: global prevalence and consequ-ences. Food Nutr Bull 2003;24:99-103.
26. Karimi M, Kadivar R, Yarmohammadi H: Assessment of the prevalence of iron deficiency anemia, by serum ferritin, in pregnant women of Southern Iran. Med Sci Monit 2002; 8:CR488-92.
27. Leenstra T, Kariuki SK, Kurtis JD, Oloo AJ, Kager PA, ter Kuile FO: Prevalence and severity of anemia and iron deficiency: cross-sectional studies in adolescent schoolgirls in western Kenya. Eur J Clin Nutr 2004;58:681-91.
28. Cusick SE, Mei Z, Freedman DS et al: Unexplained decline in the prevalence of anemia among US children and women between 1988-1994 and 1999-2002. Am J Clin Nutr 2008;88:1611-7.
29. Patel KV: Epidemiology of anemia in older adults. Semin He-matol 2008;45:210-7.
30. Killip S, Bennet JM, Chambers MD: Iron deficiency anemia. Am Fam Physician, 2007;75:671-8.
31. Soydal U, Y›ld›r›m RC, Aycan S: The prevalence of iron defici-ency anemia in the workers of Ankara Soil and Fertilizer Rese-arch Institute and the related factors. Turkiye Klinikleri J Med Sci 2001;21:391-5.
32. Gisbert JP, Gomollon F: An update on iron physiology. World J Gastroenterol 2009;15:4617-26.
33. Valseccchi R, Cainelli T: Generalized pruritus: a manifestation of iron deficiency. Arch Dermatol 1983;229:630.
34. Koulaouzidis A, Said E, Cottier R, Saeed AA: Soluble transferin receptors and iron deficiency, a step beyond ferritin. A syste-matic review. J Gastrointestin Liver Dis 2009;18:345-52. 35. Olsen EA. The midline part: an important physical clue to the
clinical diagnosis of androgenetic alopecia in women. J Am Acad Dermatol 1999;40:106-9.
36. Ludwig E: Classification of the types of androgenetic alopecia (common baldness) occuring in the female sex. Br J Dermatol 1977;97:247-54.
