Bilim ve Teknik
4
H A B E R L E R ‹
R a ş i t G ü r d i l e k
Samanyolu Takvimi
Gökadamız Samanyolu’nun genç-lik dönemlerinde demirden ağır me-tallerin nasıl oluştuğunu araştıran bir grup Amerikalı gökbilimci, kimyasal elementlerin gökada çapında oluşu-munun çeşitli aşamalarını belirlediler. Oklahoma City Community Üni-versitesi’nden Debra Burris’in yöne-timindeki ekibin, Büyük Patla-ma’dan, birkaç milyar sonrasına ka-dar uzanan süre içinde belirle-diği aşamaların,
gökbi-limcilere evre-nin ilk dö- nemler i n -d e o r t a -ya çık-mış bazı gö-kadaların garip bi-çim, bileşim ve
davranış-ları konusunda ışık tutabileceği bil-diriliyor.
Ekibin bu bulgulara ulaşmak için, Samanyolu halesinde 100 kadar yıldızı incelemiş. Yıldızlar seçilirken bunlaqrın Güneş’e görece yakın, yaşlı ve metal bakımından Gü-neş’ten en az 10-100 kat fakir olma-larına dikkat edilmiş. Gökbilim di-linde Büyük Patlama’da oluşmuş
hidrojen ve helyum dışındaki tüm elementlere metal deniyor. Bazı me-taller, kendilerini üreten yıldızlar belli bir olgunluk noktasına gelme-den oluşmadıkları için, gözlenen yıl-dızlardaki bu metallerin oranı, göka-danın ilk dönemlerindeki koşullar ve yıldız popülasyonları konusunda ye-ni araştırmalara ışık tutabilecek.
Debra Burris ve arkadaşlarının gözlemleri sonucu oluşturdukları gö-kada takvimi şöyle:
Yıldız Öncesi Dönem: Büyük Patlama, hidrojen, döteryum (ağır hidrojen), helyum ve lityum ele-mentlerini üretiyor.
Dev Kütleli Yıldızlar Dönemi: Gökadamızda ağır elementler
oluşu-munun ilk aşamasına damgasını vu-ran, Güneş’ten en az 10 kat daha kütleli, ve en fazla birkaç milyon yıl-lık ömürleri olan dev yıldızlar. Bu sü-perdevler, bilinen elementlerin hep-sinden az miktarda üretmiş olmakla birlikte, bunların imzaları, stronti-um, ytrium ve zirkonyum gibi ele-mentlerin bolluğu. Süpernova patla-malarıyla uzaya saçılan ve yeni yıl-dızları oluşturacak gaz bulutla-rını zenginleştiren bu elementler, ye-ni kuşak y ı l d ı z -l a r a ak- tarıl-dı. Europyum Dönemi: Bundan sonraki 30-100 milyon yıl, elementlerin oluşum sürecine Güneş’ten 8-10 kat daha kütleli yıl-dızlar egemen oldu. Bir öncekilere göre biraz daha uzun ömürlü olan bu yıldızlar, Samanyolu’nun baryum, europyum gibi daha ağır elementler-le, periyodik tablonun lantalidler grubunun seryum gibi öteki ele-mentlerle zenginleşmesini sağla-dılar.
