-1958) Demokrat Parti İktidarı Döneminde Doğuda Bir Üniversite Kurma Çabaları (1950

(1)

ISSN: 1309 4173 (Online) 1309 - 4688 (Print) Volume 6 Issue 6, p. 149-163, December 2014

JHS

H i s t o r y S t u d i e s Volume 6 Issue 6 December

2014

Demokrat Parti İktidarı Döneminde Doğuda Bir Üniversite Kurma Çabaları (1950-1958)

Attempts to Establish a University in Eastern Turkey during Democrat Party Rule (1950-1958)

Yrd. Doç. Dr. Abdulaziz Kardaş Yüzüncü Yıl Üniversitesi - Van

Öz: Bu makale Cumhuriyet’in 15’inci yılında gündeme gelen, Doğu Anadolu Bölgesi’nde bir üniversite kurulması projesinin gelişimini incelemektedir. Atatürk tarafından Van Gölü sahilinde kurulması önerilen üniversite II. Dünya Savaşı’nın başlaması nedeniyle ertelenmiş, savaştan sonra Van’da bir üniversite inşaatına başlanmışsa da önemli bir aşama kaydedilemeden planlar tekrar değişmiştir. Demokrat Parti Hükümeti doğu’da bir üniversite kurulması için ödenek ayırmışsa da Amerika’nın Nebraska Üniversitesi’yle yapılan iş birliğinin sonucu üniversitenin Erzurum’da kurulmasına karar verilmişti.

Anahtar Kelimeler: Doğu Anadolu, Üniversite, Van, Atatürk, Demokrat Parti

Abstract: This article examines the development of the project to establish a university in Eastern Turkey, which was brought to the agenda on the 15th anniversary of the republic in 1938. Atatürk suggested the foundation of a university along the coast of Lake Van but the project was postponed as WWII erupted. After the war the construction project started but plans were changed again before the construction was finalized. While Demokrat Party government allocated a budget for the construction of a university in Eastern Anatolia, the cooperation with the Nebraska University resulted with the construction of university in Erzurum rather than in Van.

Keywords: Eastern Anatolia, University, Van, Atatürk, Democrat Party

A. Doğuda Bir Üniversite Kurma Fikri ve Yapılan İlk Çalışmalar

Osmanlı Devleti’nin eğitim faaliyetlerinde önemli rol oynayan medreseler,¹ Cumhuriyetin ilk yıllarına kadar varlığını sürdürmüştü. Bu dönemde gerçekleştirilen eğitim seferberliği kapsamında okullaşma oranı artırılmaya çalışılırken, birçok vilâyetten Ankara’ya memleketlerine medrese açılması ile ilgili talepler ulaştırılmıştı.² Özellikle milletvekilleri ve din adamlarının yeni medreselerin açılması yönündeki talepleri ön plana çıkmış ancak medreselerin kapatılması ile bu talepler sonuçsuz kalmıştı.

Diğer taraftan hükümet, Cumhuriyetin ilk on yılında eğitim alanında yaptığı çalışmalarda yükseköğretime de yer vermişti. Bu bağlamda İstanbul Darülfünun’u ıslah edilerek üniversiteye çevrilmiş, Ankara Üniversitesi’nin fakültelerini hazırlama faaliyetine girişilmiş ve

1 Kadri Kemal Kop, “Bitlis”, Ülkü Dergisi, (Yeni Seri), S: 78, Birincikânun/Aralık 1944, s.7.

2Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi BCA., 030.10.6.33.14. Mesela, Bitlis Mebusu Resul Bey, 1 Aralık 1923’te TBMM Başkanlığı’ndan 1924 eğitim yılında faaliyete başlayacak şekilde Bitlis’te Şeriye ve Evkaf Vekâleti tarafından bir Dar’ül-Hilâfe Medresesi’nin açılmasını talep etmişti. Talep, Başvekâlete iletilmiş ve Başvekâlet de talebi onaylamıştı. BCA. 030.10.6.33.14. Tevhid-i Tedrisat Kanunu’ndan önce gerçekleşen bu başvuruda olduğu gibi, Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da eğitimde medreseler etkin bir rol oynuyordu. Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile birlikte eğitim-öğretimdeki ikilik kaldırılmıştır.

(2)

Demokrat Parti İktidarı Döneminde Doğuda Bir Üniversite Kurma Çabaları (1950-1958)

JHS 150

2014

Doğu Anadolu’da bir üniversitenin gerekliliği dillendirilmeye başlanmıştı.³ Böylece, Doğu’da bir üniversitenin kurulması ile ilgili altyapı çalışmaları başlatılmıştı.⁴

Doğu’da bir üniversitenin kurulması çalışmalarında, bu dönemde doğudaki komşu ülkelerle kurulan sıkı ilişkiler ve Türkiye’nin önderliğinde buralarda başlayan uyanma ve birlikte hareket etme fikri etkili olmuştu. Bunun yanında Türk inkılâbının bu ülkelerde yayılmasıyla, buralardan yüksek kültür merkezleri oluşturmak yoluyla, komşu devletlerin bilim ve düşünce hareketleri ile bir bağlantı kurulması amaçlanmıştı. Kurulacak üniversite, Türk kültür politikasının Doğu’daki üssü olacak⁵ ve buranın kalkındırılmasındaki⁶ yetersizliğin bir nebze de olsa giderilmesi sağlanacaktı.⁷ Ayrıca bu girişimle Doğu’nun sanayileşmesi ve iktisadi seviyesinin yükseltilmesine olanak yaratılacaktı.⁸ Bununla ilgili olarak, Atatürk, 1 Kasım 1937’de TBMM’nin açış konuşmasında, Van Gölü sahillerinde bir üniversitenin kurulması⁹ gerektiğini belirtmişti.

Atatürk’ün konuşmasındaki direktifler üzerine,¹⁰ bakanlıklar kendilerine verilen görevler doğrultusunda çalışmalara başlamışlardı.¹¹ Doğu’nun kültür hayatında büyük bir inkişâf yapacak olan üniversitenin kurulabileceği alanları tetkik etmek amacıyla Kültür Bakanı Saffet Arıkan,¹² Eski Maarif Vekili Birinci Umumi Müfettiş Abidin Özmen, bayındırlık müdürleri ve Güzel Sanatlar Akademisi hocalarından oluşan bir heyetle Diyarbakır, Siirt, Bitlis, Muş, Ahlat ve Van’da tetkikler yapmıştı.¹³ Arıkan, burada yaptığı tetkiklerden sonra bir rapor

3 Leo J. Fenske, Eight Years in Turkey, Richards Publishing Co. Minnesota 1983, s.1.

4Cumhuriyet ve Üniversitelerimiz, Başbakanlık Basımevi, Ankara 1999, s.117.

5Hıfzırrahman Raşit Öymen,“Yeni Üniversitelerimiz”, Eğitim Hareketleri Dergisi,Yıl: 1, S: 3, Mart 1955, s. 4;

Mustafa Ergün, Atatürk Devri Türk Eğitimi, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara 1982, s.148-149; Afet İnan, Atatürk Hakkında Hatıralar ve Belgeler,Yayına Hazırlayan: Arı İnan, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2007, s.306.

6Son Posta, 9 Birinciteşrin/Ekim 1937.

7Ulus, 14 İkinciteşrin/Kasım 1937.

8 B. Dülger, “Doğuda Üniversite Bir İhtiyaçtır”, Cumhuriyet, 1 Birinciteşrin/Ekim 1937.

9Atatürk’ün burada kurulacak üniversite ile ilgili sözleri şu şekildeydi; “Büyük davamız, en medeni ve en müreffeh millet olarak varlığımızı yükseltmektir. Bu, yalnız kurumlarında değil, düşüncelerinde temelli bir inkılâp yapmış olan büyük Türk Milleti’nin dinamik idealidir. Bu ideali en kısa bir zaman içinde başarmak için, fikir ve hareketi, beraber yürütmek mecburiyetindeyiz. Bu teşebbüste başarı, ancak türeli bir planla ve en rasyonel bir tarzda çalışmakla mümkün olabilir. Bu sebeple okuyup yazma bilmeyen tek vatandaş bırakmamak; memleketin büyük kalkınma savaşının ve yeni çatısının istediği teknik elemanları yetiştirmek; memleket davalarının ideolojisini anlayacak, anlatacak, nesilden nesile yaşatacak, fert ve kurumları yaratmak; işte bu önemli umdeleri en kısa zamanda temin etmek, Kültür Vekâleti’nin üzerine aldığı büyük ve ağır mecburiyetlerdir. İşaret ettiğim umdeleri, Türk gençliğinin dimağında ve Türk milletinin şuurunda daima canlı bir halde tutmak, üniversitelerimize ve yüksek okullarımıza düşen başlıca vazifedir. Bunun için memleketi şimdilik üç büyük kültür bölgesi halinde mütalaa ederek; Garp bölgesi için İstanbul Üniversitesi’nde başlanmış olan ıslahat programını daha radikal bir tarzda tatbik ederek Cumhuriyet’e cidden modern bir üniversite kazandırmak; merkez bölgesi için Ankara Üniversitesi’ni az zamanda kurmak lazımdır ve Doğu bölgesi için Van Gölü sahillerinin en güzel bir yerinde, her şubeden ilkokullarıyla ve nihayet üniversitesiyle modern bir kültür şehri yaratmak yolunda, şimdiden fiiliyata geçilmelidir.

Bu hayırlı teşebbüsün Doğu Vilâyetlerimiz gençliğine bahşedeceği feyiz, Cumhuriyet Hükümeti için ne mutlu bir eser olacaktır”. Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi (TBMM ZC.) V/20, İ: 1, (1.11.1937), s.7.

10TBMM ZC. V/20, İ: 1, (1.11.1937), s.7; Cumhuriyet, 2 İkinciteşrin/Kasım 1937; Belediyeler Dergisi, Yıl: 3, S:

26-27, Eylül-İlkteşrin/Ekim 1937, s.11; T.C. Bayındırlık Bakanlığı, Bayındırlık İşleri Dergisi, Yıl: 4, S: 7, İlkkânun/Aralık 1937, s.53.

11Cumhuriyet, 5 İkinciteşrin/Kasım 1937.

12 Saffet Arıkan, Van Gölü Havzası’na hareketinden önce “Riyaseticumhur Umumi Kâtibi Bay Hasan Rıza Soyak”a; “Van Gölü sahillerinde bir üniversite sitesi kurulması hakkında Atatürk’ün yılbaşı nutuklarındaki emirlerinin en kısa bir zamanda realize edilebilmesi için teferruatını yerinde görmek üzere ve Başvekil’in müsaadeleriyle Diyarbakır yolu ile hareket ediyorum. Ankara’ya avdetimde bu sitenin nerede kurulması hakkında emirlerini almak üzere Atatürk’ün kabul iradelerini bekleyeceğim.” (Atatürk Arşivi, D. No: 16, K. No: 177, D. No:

11, F. No: 1-1.) şeklinde bir yazı göndermiştir.

13Ayın Tarihi, S: 56, Temmuz 1938, s.27; Ulus, 12 Temmuz 1938.

(3)

Abdulaziz Kardaş

JHS 151 H i s t o r y S t u d i e s Volume 6 Issue 6 December

2014

hazırlayarak, Atatürk’e ve ilgili makamlara sunmuştu.¹⁴ Raporda; önce Van veya Ahlat civarında inşaat merkezlerinin kurulması,¹⁵yatılı-burslu sistem ile gençlerin lise çağından itibaren alınarak kurulması düşünülen üniversitenin alt yapısının hazırlanması ve çevre vilâyetlerin kültürel örgütlerinin güçlendirilmesi gibi konulara yer verilmişti.¹⁶

Atatürk, Van Gölü sahilinde yapılmasını tavsiye ettiği “modern kültür merkezi”ne çok önem vermişti.¹⁷ 1 Kasım 1938’de TBMM’nin açış nutkunda Atatürk, Doğu’da kurulacak üniversitenin yapılan etütlerle tespit edilen esaslar dairesinde Van Gölü civarında kurulması mesaisine hızla ve önemle devam edildiğini¹⁸ belirterek, bu alanda yapılan faaliyetleri¹⁹ dile getirmişti. Ancak Atatürk’ün vefatından sonra iktidar mevkiine geçen Hükümet, Van Gölü sahillerinde üniversite kurma işi ile gerektiği kadar ilgilenememişti.²⁰ Bu yöndeki ilk önemli teşebbüslerden sonra II. Dünya Savaşı’nın başlaması ve uzun savaş yılları, bu teşebbüse fazla bir hareket imkânı vermemişti. Nitekim Ankara Üniversitesi’nin kuruluşu da henüz tamamlanma²¹ safhasını yaşamaktaydı.²² Böylece Van Gölü sahillerinde kurulması²³ düşünülen üniversite için yapılan çalışmalar savaş ve ilgisizlik nedeniyle durma noktasına gelmişti.

II. Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru kurulması düşünülen üniversitenin eğitim, kültür ve sosyal potansiyelinin tespiti ve üniversitenin altyapısına katkı sağlamak amacıyla Van’da

“Üniversite Haftası” düzenlenmesi kararı alınmış ve bu amaçla İstanbul Üniversitesi Rektörü Tevfik Sağlam’ın başkanlığındaki 12 kişilik bir heyet Van’a gitmişti.²⁴ Heyetin Van’a gitmesiyle 6 Ağustos 1944’te “Van Üniversite Haftası” başlamış²⁵ ve altı gün sürmüştü.

Ancak savaş nedeniyle gerek bütçe yetersizliği ve gerekse bütün dikkatlerin asayiş ve ülke savunmasına toplanması nedeniyle kurulacak üniversite için yeterli çabalar gösterilememişti.

Hükümet, savaştan sonra normalleşmeye başlayan süreçte Van Gölü sahillerinde üniversite kurma işine yeniden el atmıştı.²⁶ Milli Eğitim Bakanı Tahsin Banguoğlu, 27 Ağustos 1948’de Van’a bir tetkik gezisi düzenlemiş ve daha önce yapımına başlanan Sanat Enstitüsü’nü eğitim-öğretime açmıştı.²⁷ Aynı yıl Van Lisesi de eksikliklerini tamamlayarak,²⁸

14 Kültür Bakanı Saffet Arıkan’ın hazırladığı rapor, 23 Aralık 1947 tarihinde Ulus’taki Maarif Vekâleti binasında çıkan yangında yanmıştır. Bitlis, 21 Mart 1956; H. R. Öymen,“Yeni Üniversitelerimiz”,…,s.5.

15 Üniversitenin tam olarak Van Gölü sahillerinin neresinde kurulması gerektiği ile ilgili tartışmalar devam ederken, Dâhiliye Vekâleti, 15 Aralık 1937’de Birinci Umumi Müfettiş Abidin Özmen’e bir yazı göndermişti. Gönderilen yazıda Van Gölü sahillerinde kurulması kararlaştırılan üniversitenin yeri kesinleşinceye kadar buradaki inşaat faaliyetlerinin durdurulması istenmiş ve büyük çaplı inşaatlara girişilmemesi gerektiği vurgulanmıştı. BCA.

490.01.1795.1277.1.

16Atatürk, bu raporun sonuçlarına Büyük Millet Meclisi’ndeki bir konuşmasında; “Tavsiye ettiğim bu yeni teşebbüslerin eğitmen ve öğretmen ihtiyacını ziyadeleştireceği şüphesizdir. Fakat bu cihet, hiçbir vakit işe başlama cesaretini kırmamalıdır. Vekâletin geçen yıl içinde bu yönde yaptığı tecrübeler çok ümit verici mahiyettedir”

şeklindeki sözleri ile temas etmişti. TBMM ZC. V/27, İ: 1, (1.11.1938), s.6.

17 Hasan Rıza Soyak, Atatürk’ten Hatıralar, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2008, s.460-461.

18TBMM ZC. V/27, İ: 1, (1.11.1938), s.6.

19 Ali Enver Toksoy, “Doğunun Tarihi Beldesi: Van”, Yarım Ay Dergisi, S: 98, 15 Mart 1939, s.18.

20 H. R. Soyak, Atatürk’ten Hatıralar,…, s.460-461.

21 Falih Rıfkı Atay, “Celal Bayar’ın Erzurum’daki Nutku”, Ulus, 7 Ekim 1947.

22H. R. Öymen,“Yeni Üniversitelerimiz”,…,s.5.

23TBMM ZC. V/20, İ: 1, (1.11.1937), s.7; Cumhuriyet, 2 İkinciteşrin/Kasım 1937; Belediyeler Dergisi, Yıl: 3, S:

26-27, Eylül-İlkteşrin/Ekim 1937, s.11.

24Van, 5 Ağustos 1944.

25Ayın Tarihi, S: 129, Ağustos 1944, s.1.

26TBMMTutanak Dergisi (TD.) VIII/24, B: 49 (17.2.1950), s.817.

27Van Sesi, 28 Ağustos 1948.

28BCA. 030.18.01.02.120.58.10.

(4)

JHS 152

2014

100 öğrenci²⁹ ile eğitime başlamıştı.³⁰ Ancak bu faaliyetler üniversitenin kurulması açısından yetersiz kalmıştı.

B. Demokrat Parti Dönemi’nde Yapılan Çalışmalar

Demokrat Parti (DP) kurulduğunda kabul edilen programda, eğitim ve öğretimin birliği savunulmuş; eğitimin bütün ülkeye yaygınlaştırılması ve ülke ihtiyaçlarına göre düzenlenmesi temel amaç olarak belirlenmişti. DP programında ayrıca, üniversite özerkliği savunulmuş ve Doğu bölgesinin kültür merkezi haline getirilmesinin zorunluluğu ifade edilmişti.³¹14 Mayıs 1950’de yapılan seçimle iktidara geçen DP, tüm ülkede uygulamasına geçilen kalkınma hareketleri kapsamında Doğu Anadolu’da bir üniversitenin kurulması konusunda ilk defa Atatürk tarafından ortaya atılan fikir, yeniden ele alınmış ve 1950’den itibaren hükümet programlarına dâhil edilmişti.³²

Cumhurbaşkanı Celâl Bayar, 1 Kasım 1950’de yaptığı TBMM’nin IX. Dönem Birinci Toplanma Yılını Açış Konuşmasında, DP iktidarını Atatürk’ün Van Gölü sahillerinin en güzel yerinde bir üniversitenin kurulmasını programına aldığını belirtmişti.³³ 9 Mart 1951-14 Mayıs 1954 tarihleri arasında Adnan Menderes’in başbakanlığında kurulan hükümetin programında üniversitenin kurulması konusu; “Doğu’da bir üniversitenin temeli atılacaktır”³⁴ şeklinde yer almıştı. DP iktidarının en önemli eğitim faaliyetleri arasında yer alan Doğu’da bir üniversite kurma yönündeki çabaları sonuçlandığında, dönemin Milli Eğitim Bakanı’nın ifadesiyle, bulunduğu yörenin maddi ve manevi gelişmesini de sağlayacaktı.³⁵

DP iktidarı, Doğu’da kurulacak üniversitenin yerini tespit ettirmek amacıyla zaman kaybettirmeden harekete geçmişti. Milli Eğitim Bakanlığı, üç üniversite (İstanbul Teknik Üniversitesi, Ankara Üniversitesi, İstanbul Üniversitesi) rektörlüklerine bir yazı göndermişti;

Doğu illerimizde bir yüksek ilim ve kültür merkezi vücuda getirilmesi hususu hükümet programında yer aldığından ve bunun Üniversitelerarası Kurul toplantısında bahis mevzuu edilmesi üzerine bu heyetçe de meselenin alâka ile karşılanarak belirtilen kanaate uygun olarak Doğu illerimizin en münasibinde, toprağımızın ve halkımızın ihtiyaçları bakımından hayati ehemmiyette bir enstitü tesis ederek başlamak, bunun organik inkişafının şartlarını hazırlamak suretiyle yarının Doğu Üniversitesi’nin, böyle bir tekâmül seyri içinde vücuda gelmesini sağlamanın en isabetli hareket tarzı olacağı.³⁶

Bununla beraber bu hususta nihai kararın, meselenin üniversiteler temsilcilerinden oluşan bir heyet tarafından incelenmesinden ve Doğu vilâyetlerinde bu maksatla yapılacak

29Van Sesi, 23 Eylül 1948.

30Van Sesi, 28 Eylül 1948;Van Sesi, 4 Ekim 1948.

31 Esma Torun, II. Dünya Savaşı Sonrası Türkiye’de Kültürel Değişimler –İç ve Dış Etkenler- 1945-1960,Yeniden Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Yayınları, İstanbul 2006, s.310.

32TBMM ZC. X/19, İ.75. (31.V.1957) Sıra Sayısı 218, s.1-2.

33 “Bugünkü iktidarın da programına alarak kendisine mal ettiği bu görüş, bir mütalaa ilavesine lüzum göstermeyecek kadar vazıhtır. Vaktiyle bu nutku müteakip Milli Eğitim Bakanı tarafından Van havalisinde tetkikata da girişilmişti. Eğitim işlerinde diğer mahallere nispetle daha geri kalmış olan Doğu bölgemizde böyle bir irfan müessesinin kurulması için bütün müşkülat iktiham olunmalı ve önümüzdeki bütçe yılında işe başlanmalıdır”.

TBMM TD. IX/2, B: 1 (1.11.1950), s.5.

34 Faik Kırbaşlı, 1920-1972 Döneminde Kalkınmada Öncelikli Yörelere İlişkin Hükümet Politikaları, T.C. Devlet Planlama Teşkilatı, Ankara 1973, s.111.

35 Sait Aşgın, Atatürk’ten Günümüze Doğu Anadolu, Ankara 2002, s.62.

36 Doğu Üniversitesi Hakkında Rapor, Doğu Üniversitesi Tetkik Komisyonu Üyeleri, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1952, s.4.

(5)

Abdulaziz Kardaş

2014

tetkiklerden sonra verilmesi lüzumlu görüldüğünden, her üniversiteden üç ile beş kişinin seçilmesi ve bunların Ankara’da yapılacak toplantıda bulunmalarının temini istenmişti. Bu istek üzerine üniversiteler senatolarınca seçilen on beş kişilik heyet,³⁷ 27 Temmuz 1951’de Ankara’da Milli Eğitim Bakanlığı’nda ilk toplantısını yaparak işe başlamıştı.³⁸ Heyet, Doğu Üniversitesi’nin kurulacağı alanı tetkik etmek üzere bölgeye gönderilmişti.³⁹ Gönderilen heyet, Bingöl, Muş, Bitlis, Van, Siirt, Diyarbakır gibi yerlerde tetkikler yapmıştı.⁴⁰ Heyette bulunan A. Afetinan’ın teklifi üniversitenin Ahlat’ta kurulması yönündeydi.⁴¹ Heyetin buradaki tetkiklerinden sonra 15 profesör⁴² adına Hamit Ongunsu, İlhami Civaoğlu, Besim Darkot ve Abdullah Türkmen bir rapor hazırlamışlardı.⁴³

Doğu Üniversitesi Tetkik Heyeti’nin raporunda, kurulacak üniversitenin, Murat Vadisi Havzası, yani Elazığ’dan Van Gölü’ne kadar uzanan ve kışları çok sert ve soğuk olan kuzey kısımları ile yazları çok sıcak olan güney kısımları arasında bir intikal bölgesi teşkil eden mihver, Doğu Üniversitesi’nin kurulması için en uygun bölge olduğu vurgulanmıştı.⁴⁴

Heyet, Doğu Üniversitesi’nin şubelerini tek bir yerleşkede kurmayı düşünmemişti.

Üniversitenin fakülte ve enstitülerini bir merkezde toplamayarak, bunları Van ve Elazığ bölgelerine serpiştirmenin uygun olacağını düşünmüştü. Heyet üyeleri, üniversitenin kuruluş yeri ve şekli konusunda tam bir görüş birliğine varamamıştı. Atatürk’ün düşündüğü esaslarla günün koşullarını yorumlamada tereddüde düşmüşlerdi. Ayrıca Doğu Bölgesi’nin değişik iktisadi ve ulaşım şartları ile mahalli istekleri de dikkate almak mecburiyetinde kalmışlardı. Bu nedenlerle heyet dört merkeze (Van, Erzurum, Elazığ ve Diyarbakır) fakülteleri yaymak ve dağıtmak suretiyle bir kuruluş plânı hazırlamıştı. Buna göre, Erzurum’da Güzel Sanatlar,

37 Seçilen heyet; İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Şehircilik Profesörü Kemal Ahmet Aru, Makine Fakültesi Kimya Profesörü İlhami Cıvaoğlu, Mimarlık Fakültesi Yapı Bilgisi Profesörü Mukbil Gökdoğan, Elektrik Fakültesi Yüksek Gerilim Profesörü Fuad Külünk, İnşaat Fakültesi Çelik ve Ahşap Yapılar Profesörü Abdullah Türkmen, Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Zootekni Profesörü Salahattin Batu, Tıp Fakültesi Anatomi Profesörü Muhittin Dilemre, Dil-Tarih ve Coğrafya Fakültesi Tarih Profesörü Afet İnan, Siyasal Bilgiler Fakültesi Coğrafya Profesörü Hamit Sadi Selen, Ziraat Fakültesi Nebat Yetiştirme Profesörü Celal Tarıman, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türkiye Coğrafyası Profesörü Besim Darkot, Tıp Fakültesi Hijyen Ord. Profesörü Muhittin Erel, Edebiyat Fakültesi Sonçağ Tarihi Ord. Profesörü Hamit Ongunsu, Fen Fakültesi Jeoloji Ord.

Profesörü Hamit Nafiz Pamir, Orman Fakültesi Silvikültür Profesörü Fikret Saatçioğlu’dan oluşuyordu. Doğu Üniversitesi Hakkında Rapor, Doğu Üniversitesi Tetkik Komisyonu Üyeleri, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1952, s.4.

38Doğu Üniversitesi Hakkında Rapor, …, s.5.

39Şark Postası, 20 Kasım 1952.

40Van Postası, 7 Temmuz 1953; 3 Ağustos 1951’de Celâl Bayar, Atatürk’ün isteği olan Doğuda bir üniversitenin kurulması için beraberinde profesörlerle Van’a gitmiştir. 4 Ağustos’ta Ahlat’a geçen Bayar, burada yaptığı konuşmada, “ üniversite hakkındaki sözlerim yalnız bir muhite ait değildir. Bütün Doğuyu istihdaf etmektedir.

Doğu Üniversitesi nerede kurulacak? Nasıl yapılacak, memleketimizin irfanını temsil eden güzide profesörlerimiz, muhterem hocalarımız bunu tetkik edip en iyi şeklini bulacak ve ifade edecekleridir. Biz bütçe imkânları nispetinde tahakkuk ettirmeğe çalışacağız” demişti. Akşam, 5 Ağustos 1951.

41 Bu teklifi şu şekilde dile getirmişti; “Van Gölü’nün Ahlat sırtlarından görüntüsü, hiçbir kıyısından bu kadar güzel olmasa gerek! Bu gölün enginliğini, rengini aynı zamanda haşmeti buradan en iyi görüntüyü veriyor. Ecdadımızın bu yeri seçme zevkine hayran olurken, buradan modern binalarıyla göle hâkim geniş arazi içinde, bir eğitim merkezini hayalimde kurdum. Doğu Üniversite sitesinin buralara kurulmasını ve Ahlat’ın uyuyan tarihi içinden çıkarak, canlı varlığına kavuşması bu bölgemize hayat vermesini diliyorum” A. Afetinan, Cumhuriyetin 50. Yılı İçin Köylerimiz, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1978, s.29.

42 1951’de Cumhurbaşkanı Celâl Bayar’la birlikte bu konuda tetkikler yapan 15 kişilik üniversite heyetinin hükümete verdiği raporda, Saffet Arıkan’ın yaptırdığı tetkiklere ait vesikalar kaybolmuş ve Bakanlık dosyalarında bulunamamıştı. “Atatürk Üniversitesi ve Van”, Van Sesi, 15 Ocak 1955.

43 Fehmi Yavuz, “Doğu Kalkınması ve Atatürk Üniversitesi”, Prof. Dr. İbrahim Yasa’ya Armağan, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara 1983, s.344-345 (345-356); Şarkın Sesi, 15 Ağustos 1953.

44Doğu Üniversitesi Hakkında Rapor,…, s.32.

(6)

JHS 154

2014

Elazığ’da Fen Fakültesi, Van’da Edebiyat Fakültesi, Diyarbakır’da Ziraat ve Veteriner Fakülteleri açılacaktı.⁴⁵

Fakültelerin arasındaki mesafelerin uzaklığı, büyük dağ silsileleriyle ayrılması ve doğal özellikleri bakımından bu tarzdaki kuruluşları pratik ihtiyaçlarla alakalı birer yüksekokul gibi düşünmek yanlış olmasa gerek. Heyet üyelerinin Doğu vilâyetleri hakkında daha önceden esaslı tetkiklere sahip olmadıkları hazırladıkları rapordan anlaşılmaktaydı.⁴⁶ Çünkü birbirinden bu kadar uzakta bulunan fakültelerin ilmi ve kültürel birlikteliğinin sağlanması oldukça güçtü.

Hazırlanan rapor doğrultusunda üniversitenin kurulması için 1953 bütçesine 1 milyon lira ödenek konulmuştu.⁴⁷ Hükümetin 1953 bütçesine Doğu’da kurulacak üniversite için ödenek koyması, işin ciddi surette ele alındığını göstermişti.⁴⁸ Bunun yanında, Doğu Üniversitesi Merkez Kurulu ve Hazırlık Bürosu için kadro tahsis edilmişti.⁴⁹ Cumhurbaşkanı Celâl Bayar mecliste yaptığı konuşmada Doğu Üniversitesi hakkındaki çalışmaları şu şekilde dile getirmişti;

Bugünkü iktidarın siyasi programında Doğu’da yüksek bir kültür merkezi tesisinin yer aldığı malumdur. Doğu’da bir üniversitenin tesisi yüksek meclisinizce kabul buyrulan ödenekle mütehassıs bir ilim heyetine icap eden tetkikler yaptırılmış ve neticede Doğu’da bir üniversitenin kurulması için lazım gelen şartların mevcut olduğu ve böyle bir müessesenin doğunun içtimai seviyesinin yükselmesine, maddi ve manevi bakımdan kalkınmasına hizmet edeceği kanaati teyit edilmiştir. Müstakbel Doğu Üniversitesi’nin kuruluş kanunu tasarısı hazırlanarak yüksek tasvibinize arz olunmuştur.⁵⁰

Milli Eğitim Bakanlığı, Doğu bölgesinde ilkokuldan başlayarak, lise ve sanat enstitülerine kadar her türlü okulların açılmasına, bunların bina ve personel ihtiyaçlarının giderilmesine dikkat etmişti. Bunun yanında yabancı ülkelerde benzerleri görülen çevre ilişkilerine sıkı sıkıya bağlı bir üniversitenin kurulması fikri üzerinde durulmuştu.⁵¹ Bu çalışmalar kapsamında, 25 Şubat 1953’te Doğu’da bir üniversitenin kuruluşunu hazırlayan ilk kanun, Milli Eğitim Bakanı Tevfik İleri zamanında 6059 sayılı “Doğu Üniversitesi Kuruluş Hazırlıkları Hakkında Kanun” çıkarılmış⁵² ve Doğu Üniversitesi için bütçeye 2 milyon lira ödenek konulmuştu.⁵³ Bu kanunun birinci maddesiyle Doğu vilâyetlerinde bir üniversite kurulmak üzere zaruri enstitü, yüksekokul, okul ve kurumları tesis için gerekli muameleleri yapmaya Milli Eğitim Bakanının yetkili⁵⁴ olduğu vurgulanmıştı.

Doğu Üniversitesi’nin kuruluş hazırlıklarının hızlandırılması ve birçok vilâyette tetkikler yapılması bölge halkı arasında büyük bir ilgi ve heyecan uyandırmıştı. Bu nedenle hemen hemen her vilâyet veya kaza halkı, üniversitenin kendi bölgelerinde kurulması için harekete geçmişti. Mesela, Doğu Üniversitesi’nin Van dışında başka bir vilâyette kurulması ile ilgili basında çıkan haberler üzerine Van merkez ve Gürpınar ile Başkale kazalarından Cumhurbaşkanı Celâl Bayar’a telgraflar gönderilmişti. Telgraflarda; “Doğu illerinin maddi ve manevi kalkınmasında en büyük rolü oynayacağına inanan büyük Atamızın hayatta iken ele

45H. R. Öymen,“Yeni Üniversitelerimiz”,…, s.6.

46H. R. Öymen,“Yeni Üniversitelerimiz”,…, s.6.

47Şark Postası, 20 Kasım 1952; Van Sesi, 3 Şubat 1953.

48 Nejat Baturay, “Doğu Üniversitesi”, Yeşil Bitlis, 20 Temmuz 1953.

49BCA. 030.18.01.133.67.15.

50Şark Postası, 4 Kasım 1952.

51TBMMTD, IX/20, 44. B. (16.2.1953), s.187.

52TBMM ZC. X/19, 75. İ. (31.5.1957), Sıra Sayısı 218, s.1-2.

53Van Sesi, 2 Mart 1953.

54TBMM TD, IX/20, 53. B. (25.2.1953), s.1022.

(7)

Abdulaziz Kardaş

2014

aldığı, maalesef ömrünün vefa etmemesi sebebiyle tahakkuk ettiremeyip vasiyet ettiği Doğu Üniversitesi’nin Van’da kurulması partimiz ve hükümetimiz için büyük bir şeref ve muvaffakiyet olacaktır”⁵⁵ şeklindeki ifadelere yer verilerek üniversitenin bir an önce Van’da kurularak Atatürk’ün vasiyetinin yerine getirilmesi istenmişti. Ancak Doğu Üniversitesi’nin güçlü adaylarından biri olan Erzurum’un birçok avantajı bulunmaktaydı; Erzurum’un tarihi ve kültürel bir merkez olması, Tortum Şelalesi’nin sağlayacağı teknik ve ekonomik imkânlar, şehrin geliştirdiği hayvancılık, geniş et sanayinin ilk tesisi olarak kurulan et kombinasının burada bulunması, ordu merkezi olarak milli savunmanın Erzurum’a sağladığı ayrıcalık, eskiden beri Türkiye-İran transit yolu üzerinde bulunması ve Doğu Anadolu’nun nüfus itibariyle en kalabalık şehri oluşunun yanında kısa bir zamanda büyük gelişmeler göstermesi⁵⁶ gibi avantajlar Erzurum’u Doğu Üniversitesi için rakiplerinin önüne geçirmişti.

C. Üniversitenin Kurulması için Tetkik Heyeti’nin Çalışmaları

Doğu Üniversitesi’nin yerini tespit etmek için, Milli Eğitim Bakanlığı Müsteşarı Reşat Tardu’nun başkanlığında üç üniversitenin öğretim üyelerinden oluşan yeni bir heyet oluşturularak Temmuz-Ağustos 1953’te Doğu vilâyetlerinde tetkik gezisine çıkmışlardı.

Heyet, Tarım Bakanlığı Müsteşarı İbrahim Sarkut, Prof. Abdullah Türkmen, Prof. C. Tarman, Prof. Bedri Gürsoy, Prof. Fehmi Yavuz ve Milli Eğitim Bakanlığı Yüksek Tedrisat Genel Müdürü Osman Faruk’tan oluşmaktaydı.⁵⁷ Doğu Üniversitesi’nin kurulacağı yeri tespit etmek için oluşturulan bu ikinci heyet, Siirt, Muş, Diyarbakır, Elazığ, Erzurum ve Kars’ta tetkiklerde bulunduktan sonra Van’ı ziyaret etmişti.⁵⁸ Ancak heyet, Van’da tetkikler yapmadan Ankara’ya dönmüştü. Heyetin Van’da tetkiklerde bulunmaması buradaki halkta derin bir üzüntüye sebep olmuştu.⁵⁹

Doğu Üniversitesi’nin yerini tespit etmek üzere Doğu vilâyetlerinde tetkiklerde bulunan heyet, Ankara’ya döndükten sonra raporunu hazırlamak üzere çalışmalarına başlamıştı. Heyet, 27 Ağustos’ta Milli Eğitim Bakanının başkanlığında bir toplantı yapacak ve bu hususta kesin kararını verecekti.⁶⁰ Verilecek karardan sonra 1953 yılı bütçesine konulacak ödenekle istimlak işleri tamamlanacak ve 1954 bütçesinde yapılacak tesisler için yeni ödenekler konulacaktı.⁶¹ Bu gelişmeleri yakından takip eden birçok Vanlı, Doğu Üniversitesi’nin Van’da kurulmasına katkı sağlamak amacıyla arazilerinden feragat etme kararı almıştı.⁶²

Üniversite tetkik heyeti, Doğu Üniversitesi’nin ağırlık merkezi olarak Fırat Nehri’nden başlayarak çeşitli yükselti ve geniş ovaları kapsayarak, Van Gölü sahillerine kadar uzanan

55BCA. 030.01.19.107.5.

56Van Postası, 27 Temmuz 1953.

57Van Postası, 15 Ağustos 1953.

59 Van yerel basınında bu üzüntü ve sitem şu şekilde yer almıştı; “Atatürk’ün yara almayan, yaralanmayan tek eseri ve ideali olarak kalan Van Üniversitesi’nin günün politika oyunlarına alet edilişi, bütün bunların en acısı. Van Üniversitesi’ni kısırlığa mahkûm eden Erzurumlu Milli Eğitim bakanının eserini ve Vanlıyı nasıl kündeye getirdiğini gör. Bizim yerimize sen ağla ulu Atatürk.” Ali Ş. “Van Üniversitesi İçin”, Van Sesi, 1 Ağustos 1953;

Van Sesi, 1 Ağustos 1953.

60 Doğu Üniversitesi konusunda Doğuda tetkiklerde bulunan heyet raporunu hazırlamaya başlamıştı. Hazırlanacak raporun yanında tali komisyonların da çalışmaları dikkate alınacak; 27 Ağustos’ta Milli Eğitim Bakanlığı’nda bakanın başkanlığında yapılacak olan toplantıda gerek ilk üniversite heyetinin ve gerekse ikinci defa tetkiklerde bulunan heyetin hazırladıkları raporlar incelenecek ve müzakereler sonunda Doğu Üniversitesi’nin nerelerde ve ne şekilde kurulacağına dair kati karar verilmiş olacaktı. Bu toplantıda alınacak olan karar Bakanlar Kuruluna sunulacak ve hemen ardından işe girişilecektir. İlk iş olarak istimlak işlemlerinin ve bazı tesislerin temellerinin atılması planlanlandı. Van Sesi, 25 Ağustos 1953.

(8)

JHS 156

2014

sahayı seçmişti. Heyet, burayı üniversite için gerekli beşeri, içtimai ve iktisadi şartlara sahip bir alan olarak görmüştü. Kurulacak üniversite edebiyat, ziraat, fen, orman ve maden fakültelerinden oluşacaktı. 1954’ten itibaren üniversitenin ilk araştırma ve geliştirme merkezi olmak üzere Van bölgesinde dil, edebiyat, tarih, arkeoloji, sosyoloji, coğrafya, ekonomi ve istatistik enstitüleri; Elazığ bölgesinde ise matematik, fizik, kimya, biyoloji ve madencilik araştırma enstitüleri peyderpey kurulacaktı. Erzurum, Diyarbakır bölgeleriyle başka hususiyetleri taşıyan bölgelerde üniversiteye katkı sağlayacak hayvancılık ve ziraata ait enstitü ve istasyonlar kurulacaktı.⁶³ Görüldüğü gibi bu heyet de birincisi gibi dağınık üniversite tipini tercih etmişti.

1. Kurulacak Üniversiteye “Atatürk Üniversitesi ” İsminin Verilmesi:

Doğu’da kurulması kararlaştırılan üniversite, dönemin basın ve kamuoyunda “Doğu Üniversitesi” olarak geçmekteydi. Bu üniversitenin adının “Atatürk Üniversitesi” şeklinde telaffuz edilmesi ilk defa 1 Kasım 1953’te Cumhurbaşkanı Celâl Bayar’ın TBMM’yi açış konuşmasında kurulacak yeni üniversitenin adı konulmuş oluyordu;

Doğu’da bir üniversitenin kurulması için yapılan hazırlıklar tamamlanmış, Doğu Anadolu’yu büyük bir medeniyet eserine kavuşturacak olan bu müessese tesis ve inşa safhasına girmiştir. Bu yeni üniversitenin Veteriner ve Güzel Sanatlar Fakülte ve Enstitüleri Erzurum’da; Sosyal İlimler Fakülte ve Enstitüleri Van’da; Mühendis Koleji Diyarbakır’da; Jeoloji, Biyoloji, Ziraat ve Orman Fakülte ve Enstitüleri Elazığ’da açılacaktır. Bu büyük ve yeni kültür müessesemize, yeni Türkiye’nin ve inkılâpların bânisi büyük şahsiyetin ismine izâfetle “Atatürk Üniversitesi” adını vermeyi uygun bulurum.⁶⁴

Bundan sonra Atatürk Üniversitesi’nin hazırlıkları üzerinde hummalı bir çalışma başlatılmış ve kurulacak fakültelerin inşalarına bir an evvel geçilebilmesi için istimlak faaliyetine büyük hız verilmişti.⁶⁵

2. Üçüncü Tetkik Heyeti’nin Çalışmaları:

Cumhurbaşkanı Celâl Bayar, ABD Başkanı Dwight Eisenhower’in davetlisi olarak 28 Ocak 1954’te Amerika’yı ziyaret etmişti.⁶⁶ Bayar, 27 Şubat 1954’e kadar süren ziyaretinden istifade ederek Amerika Hükümeti’nden Doğu vilâyetlerinde kurulacak olan Atatürk Üniversitesi’nin Amerikan usullerine göre kurulmasına yardım etmek üzere bir eğitim uzmanının görevlendirilmesini istemişti. Cumhurbaşkanı Bayar, şerefine Princeton Üniversitesi Başkanı Dr. Harold Dodds tarafından verilen öğle yemeğinden⁶⁷ sonra düzenlediği basın toplantısında bu hususu açıklamıştı.⁶⁸ Cumhurbaşkanı Bayar, Nebraska Eyaleti’nin Türkiye’nin Güneydoğu bölgesine bezediğini söylemiş⁶⁹ ve Amerika eğitim anlayışına göre kurulacak Atatürk Üniversitesi’nin⁷⁰ kuruluşunu tamamlaması aşamasında Nebraska Üniversitesi’nden işbirliği yapmasını istemişti.

63Şarkın Sesi,15 Ağustos 1953.

64TBMM TD, IX/25, 1.B. (1.9.1953), s.6; TBMM ZC. X/19, 75. İ. (31.5.1957) Sıra Sayısı 218, s.1-2.

65Yeşil Bitlis, 30 Aralık 1953.

66Akşam, 28 Ocak 1954.

67Akşam, 31 Ocak 1954.

68Van Postası, 15 Şubat 1954.

69Akşam, 7 Şubat 1954.

70Celâl Bayar’ın Söylev ve Demeçleri (1933-1955) Dış Politika, Derleyen: Özel Şahingiray, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 1999, s.130.

(9)

Abdulaziz Kardaş

2014

Hükümet, Doğu’da Atatürk Üniversitesi inşasının bitirilmesi ve eğitime başlanmasının sağlanması amacıyla Bayındırlık Bakanlığı’na yılda 12 milyon lirayı geçmemek üzere 60 milyon liraya kadar gelecek yıllara geçici taahhütlere girme salahiyetini veren⁷¹ 10 Mart 1954 tarih ve 6373 sayılı, “Doğu Vilâyetlerimizde Kurulacak (Atatürk Üniversitesi) İnşaatı İçin Gelecek Yıllara Sâri Taahhütlere Girişilmesi Hakkında Kanun” TBMM’de kabul edilmişti.⁷²

DP iktidarı, Atatürk Üniversitesi’nin kurulması ile ilgili olarak Milli Eğitim Bakanı Celâl Yardımcı’yı görevlendirmişti. Celâl Yardımcı, bu maksatla 22 Ağustos 1954’te Amerika’ya bir seyahat yapmış⁷³ ve bu seyahat sırasında faaliyetlerinden faydalanılmak istenen Nebraska Üniversitesi’ni de ziyaret etmişti. Burada Amerika üniversitelerinin yakın ve uzak memleketlerle çok alışık olduğu bir iş birliği plânı üzerinde durulmuştu. İşbirliği çerçevesinde bu üniversiteden bir heyet Doğu vilâyetlerinde tetkiklerde bulunmak üzere 1954 Temmuz’unda Türkiye’ye gelmiş⁷⁴ ve bu konuda Türk uzmanlarıyla ortak bir çalışma heyeti oluşturulmuştu. Bu çalışmalar sürerken üniversitenin kurulacağı yerle ilgili tartışmalar da bir taraftan devam ediyordu.

Atatürk Üniversitesi’nin Van dışında diğer vilâyetlerde kurulacağının dillendirilmesi nedeniyle Vanlılar Atatürk’ün direktiflerinden dışarı çıkıldığını görmekten müteessir olduklarını belirterek,⁷⁵ Van’da tetkiklerde bulunan Başbakan Adnan Menderes’ten⁷⁶ bu durumun düzeltilmesini istemişlerdi.⁷⁷ Adnan Menderes Vanlılara, Atatürk Üniversitesi ile ilgili olarak; “Atatürk Üniversitesi artık tahakkuk safhasındadır ve Van bu üniversitenin merkezlerinden biri olmaya namzettir”⁷⁸ demişti. Başbakan, Van’ı ziyaretinin ardından Anadolu Ajansı’na verdiği beyanatta Atatürk Üniversitesi’nin merkezlerden birisinin Van olacağını belirtmesi üzerine tetkikler yapmak üzere 3 Ekim’de bir heyetin Van’a gönderilmesi planlanmıştı.⁷⁹

Kurulacak Atatürk Üniversitesi ile ilgili çalışmalarda bulunmak üzere Amerika’nın Nebraska Üniversitesi’nden gelen heyet de Milli Eğitim Bakanı Celâl Yardımcı’yı makamında ziyaret ederek, çalışmalarına başlamıştı⁸⁰. Atatürk Üniversitesi ile ilgili tetkiklerde bulunmak üzere yerli ve yabancı uzmanlardan oluşan heyet, 3 Ekim 1954’te Van’a gitmişti. Amerika’nın Nebraska Üniversitesi’nden Ziraat Uzmanı Prof. Dr. W. V. Lambert, Mühendis Roy M.

Green, Halkla İlişkiler Uzmanı Dr. Knute O. Broady, Patoloji Uzmanı Prof. Carl Olson;

Bayındırlık Bakanlığı’ndan İmar İşleri Genel Müdür Yardımcısı Orhan Alsaç, Ziraat Bakanlığı Başmüşaviri Niyazi Öknay, Milli Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye üyesi Nusret Köymen’den oluşan heyet zaman kaybetmeden buradaki incelemelerine başlamıştı. Van milletvekilleri ve halk, Van’ın üniversiteye olan ihtiyaç ve isteklerini tarihi, coğrafi, iktisadi ve kültürel sahada inkişâfı ve kalkınması lazım gelen bu bölgenin üniversiteye kavuşmasıyla

71Akşam, 18 Şubat 1954.

72 Bu kanunun 1. Maddesi; 25 Şubat 1953 tarihli ve 6059 sayılı kanunla Doğu vilâyetlerimizde kurulmasına mezuniyet verilmiş olan üniversiteye “Atatürk Üniversitesi” adı verilmiştir. Madde 2: Atatürk Üniversitesi’nin bilûmum inşaat ve tesisatı için yıllık ödeme miktarı 12 milyon lirayı geçmemek üzere 60 milyon liraya kadar gelecek yıllara sâri taahhütlere girişmeye Nafia Vekili ve faizleri ile birlikte 30 milyon lirayı geçmemek üzere bono çıkarmaya Maliye Vekili salahiyetlidir. Bu taahhütlerin gerektirdiği tahsisat her yıl Nafia Vekâleti bütçesinde hususi bir fasla konulur. (TBMM ZC, IX/29, 63. İ. (10.3.1954), s.614; TBMM ZC. X/19, 75. İ. (31.5.1957) Sıra Sayısı 218, s.1-2.)

73Vatan, 23 Ağustos 1954.

74H. R. Öymen,“Yeni Üniversitelerimiz”,…,s.6.

76Zafer, 25 Eylül 1954.

80Van Postası, 9 Ekim 1954.

(10)

JHS 158

2014

büyük bir değişme olacağını anlatmışlardı. Amerikalı Prof. Dr. W.V. Lambert de, yaptığı konuşmada; “Van bölgesi hakikaten çok zengin ve tükenmez imkânlara maliktir. Biz, Amerikan dostlarınız size bir parça yardım edebilirsek çok bahtiyar olacağız”,⁸¹ demişti. Burada kurulacak üniversiteden Doğu’daki feodal yapının giderek yumuşatılıp, yok edilmesi ve Doğu’nun kalkınması için bir lokomotif görevi yapması beklenmekteydi.⁸²

Atatürk Üniversitesi’nin kuruluşu ile ilgili olmak üzere Doğu vilâyetlerinde tetkik gezisi yapmakta olan Amerikalı profesörlerle Türk ilim adamları Erzurum’da yapılan toplantıda Erzurumlu ileri gelenler; Erzurum’un tarihi, coğrafi, iktisadi ve sosyal durumu hakkında ilim adamlarına bilgi vermişlerdi. Binlerce Erzurumlunun bulunduğu bir toplantıda Amerikalı profesörler üniversitenin Erzurum’da kurulması halinde ne gibi yardımlar yapacaklarını sormuştu. Erzurumlu vatandaşlardan biri ayağa kalkarak 50 bin lirayı şahsen ve nakden vereceğini,⁸³ diğer Erzurumlular da bütün güçleriyle yardımlarda bulunacaklarını bildirmişlerdi. Amerikalı profesörler, bu durumdan çok memnun olmuşlar ve Profesör Lambert bir konuşma yaparak Doğu halkının üniversite mevzuunda heyecanlı ve haklı isteklerde bulunduğunu, Amerika’da da bu üniversitelerin halkın talep ve teşebbüsleriyle vücut bulduğunu, orada doksan yılda tekâmül eden halk üniversitelerinin, Türkiye’de çok kısa bir zamanda gelişebileceğini belirtmişti.⁸⁴

Doğu vilâyetlerindeki tetkiklerini tamamlayan heyet Ankara’ya dönmüş⁸⁵ ve çalışmalarını tamamladıktan sonra bir rapor hazırlayarak Milli Eğitim Bakanlığı’na sunmuştu.⁸⁶ Hazırlanan rapor gereğince Amerika’dan eğitim, ziraat, eğitim teşkilatçısı ve üniversite kamp mimarı olmak üzere dört kişilik bir uzman heyetinin gönderilmesi kararlaştırılmıştı.⁸⁷

Doğu Anadolu’nun sosyal, kültürel, iktisadi ve teknik bakımlarından kalkınmasında önemli rol oynayacak olan Atatürk Üniversitesi’nin kuruluşuna ait hazırlık ve tetkikler yapıldığı sırada Amerika’nın Türkiye ile teknik işbirliği faaliyetlerinin hacmini genişleten Amerika Dış Faaliyetler İdaresi (FOA), yeni üniversitenin kurulmasında Türkiye’ye yardım için Nebraska Üniversitesi ile temasa geçmişti. FOA’nın teklifi ve aracılığı ile 1954 sonlarında Atatürk Üniversitesi’nin tesisi hususunda Nebraska Üniversitesi ile işbirliği yapılmıştı.⁸⁸ Amerika’nın desteklemesi Cumhurbaşkanı Celâl Bayar’ın Amerika’yı ziyareti esnasında Dış Faaliyetler İdaresi Müdürü Harold Stassen ile yaptığı görüşmenin önemli bir sonucu olmuştu.⁸⁹ Nihayet, Nebraska Üniversitesi, Türkiye’ye dört uzman göndermiş⁹⁰ ve bunlar Türk uzmanlarıyla ortak çalışmalara başlamışlardı. Yapılan incelemeler sonunda Atatürk Üniversitesi’nin Amerikan Land Grant Üniversiteleri tipinde⁹¹ kurulması uygun görülmüştü.

Bu üniversiteler halk üniversiteleri olup, halk tarafından kurulur ve idare edilirdi. Bunlar araştırmalar yapmak, araştırmaları halka mal etmek ve bu sayede halkın üretim metotlarını iyileştirerek, onların hayat seviyelerinin yükselmesinde önemli hizmetler vermişlerdi. İşte

81Van Sesi, 4 Ekim 1954.

82 Fehmi Yavuz, “Doğu Kalkınması ve Atatürk Üniversitesi”, Prof. Dr. İbrahim Yasa’ya Armağan, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara 1983, s.347.

83Van Postası, 16 Ekim 1954.

86Demokrat Ağrı, 13 Mayıs 1955.

87Van Postası, 13 Kasım 1954.

88 TBMM ZC. X/19, 75. İ. (31.5.1957) Sıra Sayısı 218, s.1-2.

89Şarkın Sesi, 20 Aralık 1954.

90Yeşil Bitlis, 7 Ocak 1955.

91Karaköse, 21 Aralık 1954.

(11)

Abdulaziz Kardaş

2014

Atatürk Üniversitesi de Doğu Anadolu’nun şartlarına ve imkânlarına uyma derecesi göz önüne alınarak bu yolda çalışmalara yer verecekti.⁹²

Üniversitenin kurulacağı yeri tespit edecek heyetler, Van dışındaki yerlerde de tetkiklerde bulunmuştu. Heyetlerin yaptıkları tetkiklerden sonra bu üniversitenin dört vilâyette kurulması kararlaştırılmış ve nihayet Van’da kurulmasından vazgeçilmişti. Bu durum Atatürk’ün tavsiye ve temennilerine uymamaktaydı.⁹³ Bu sebeple Van halkı üzüntü duymuş ve bazı kurumlar harekete geçerek Cumhurbaşkanı Celâl Bayar ve hükümet makamlarına, Atatürk’ün vasiyetini hatırlatan telgraflar çekilerek,⁹⁴ Atatürk Üniversitesi’nin Van’da kurulması lüzumu üzerinde durulmuştu.

Doğu’da kurulması kararlaştırılan ve 23 Nisan 1955’te temelinin atılması planlanan ancak nerede kurulacağı belli olmayan Atatürk Üniversitesi’nin, Doğu ve Güneydoğu Anadolu’nun merkezi konumunda olan Diyarbakır’da kurulması için Gaziantep, Maraş, Urfa, Mardin, Muş, Bingöl, Bitlis, Hakkâri, Siirt milletvekilleri bir mazbata hazırlayıp ilgililere sunmuşlardı.⁹⁵ Ancak bu girişim de sonuçsuz kalmıştı.

3. Atatürk Üniversitesi’nin Kurulması:

Atatürk Üniversitesi’nin kurulacağı yerle ilgili olarak son nokta 12 Mart 1955’te konulmuştu. Bu tarihte Cumhurbaşkanı Celâl Bayar’ın başkanlığında yapılan toplantıda üniversitenin kurulacağı vilâyetin, diğer vilâyetlerle irtibatını, yol durumunu ve nüfus yoğunluğunu dikkate alarak Atatürk Üniversitesi’nin Erzurum’da kurulmasına karar verilmişti.⁹⁶ Bu kararın alınmasında Erzurum milletvekillerinin yoğun çalışmaları⁹⁷ da etkili olmuştu.⁹⁸ Bu tarih Erzurum’un Rus işgalinden kurtuluşunun 37. yıl dönümüydü.

Üniversitenin Erzurum’da kurulması kararlaştırıldıktan sonra, üniversitenin kurulacağı 350 dönümlük bir arazi⁹⁹ toplam 5 milyon lira karşılığında istimlak edilmesine başlanmıştı. Bu arsaya biçilen fiyat o günün şartlarına göre oldukça düşüktü. Bu durum hükümetin çalışmalarını kolaylaştırmış¹⁰⁰ ve bir süre sonra Atatürk Üniversitesi için istimlak edilen sahanın tescil işlemlerine başlanmıştı. İşlemleri sona eren 48 arazi sahibinin paraları Ziraat Bankası’nda düzenlenen özel bir törenle ödenmişti.¹⁰¹ Hükümet istimlak işleri için 1 milyon lira ek ödenek koymuş¹⁰² ve 24 Şubat 1956’da Atatürk Üniversitesi’nin kurulacağı sahanın istimlak bedelinin bir kısmı olan 3 milyon 500 bin lira arazi sahiplerine ödenmişti.¹⁰³

DP iktidarı, Amerika’nın Dış Faaliyetler İdaresi (FOA) ile Atatürk Üniversitesi projesi için yardımı genişletecek yeni bir anlaşma imzalamış ve bu anlaşma gereği Nebraska Üniversitesi’nden yeni eğitim uzmanları bu projenin gelişmesinde Türkiye’ye yardımda bulunacaklardı. Nebraska Üniversitesi, ayrıca Atatürk Üniversitesi’nin eğitim heyeti için seçilecek 88 öğretim üyesine kendi üniversitesinde eğitim kolaylıkları sağlayacaktı.¹⁰⁴

92TBMM ZC. X/19, 75. İ. (31.5.1957) Sıra Sayısı 218, s.1-2.

93Yeşil Bitlis, 11 Ekim 1954.

94Van Sesi, 17 Ocak 1955.

95Yeşil Bitlis, 12 Şubat 1955.

96Akşam, 13 Mart 1955; Yeşil Bitlis, 18 Mart 1955.

97 Rıfkı Salim Burçak, On Yılın Anıları (1950-1960), Ankara 1998, s.154-155.

98Van Postası, 13 Mart 1955; Van Sesi, 14 Mart 1955; Van Postası, 15 Mart 1955.

99Bitlis, 21 Mart 1956.

101Van Postası, 26 Eylül 1955.

102Yeşil Bitlis, 28 Aralık 1955.

103Van Sesi, 25 Şubat 1956.

104Yeşil Bitlis, 6 Nisan 1955; Van Postası, 6 Nisan 1955.

(12)

JHS 160

2014

Nebraska Üniversitesi tarafından ağırlanacak olan bu öğretim üyeleri orada tetkiklerde bulunduktan sonra Türkiye’ye dönecek ve Atatürk Üniversitesi’nde bir derece terfi etmek suretiyle çalışmaya başlayacaktı.¹⁰⁵

Erzurum’da kurulacak olan Atatürk Üniversitesi’ne ait kanun tasarısı, Türk-Amerika Karma Komitesi, 1955-1957 arasında üç yıl boyunca çalışarak, Atatürk Üniversitesi Kanun Tasarısı’nı hazırlamış ve TBMM’ye sunmuştu.¹⁰⁶ Bu tasarı 31 Mayıs 1957’de,6990 sayı ile TBMM’de kanunlaşmıştı.¹⁰⁷ Atatürk Üniversitesi’nin Erzurum’da kurulması hakkındaki kanun tasarısının TBMM tarafından kabul edilmesi bölgede derin bir memnuniyet uyandırmıştı.¹⁰⁸

Erzurum Milletvekili Şevki Erker, TBMM’de Atatürk Üniversitesi’nin kanun tasarısı görüşülürken, üniversite ile ilgili olarak şunları demişti;

Atatürk Üniversitesi ile Doğu bölgemizde yeni bir çağ başlayacaktır. Yurt bütünlüğüne gölge veren taraflar ortadan kalkacaktır. Tarihin ve coğrafyanın gadrine ve talihsizliklerine maruz kalıp yurdumuzun diğer bölgelerine göre geri kalmış bu vatan parçasının maarif, ziraat, sanayi, imar velhasıl her bakımdan, her koldan ve her yönden kalkınmasının mihrakı ve teminatı kurulmuş oluyor.¹⁰⁹

Kuruluş Kanunun yayınlanmasından sonra Atatürk Üniversitesi’nin temeli Erzurum Kongresi’nin açılış gününün 38. yıl dönümü olan 23 Temmuz 1957’de Cumhurbaşkanı Celâl Bayar ve Başbakan Adnan Menderes ile çok sayıda davetlinin katıldığı¹¹⁰ bir törenle atılmıştı.¹¹¹ Böylece DP’nin seçim propagandalarındaki; “her bölgede bir üniversite”¹¹² vaatleri büyük ölçüde gerçekleşmişti.

Atatürk Üniversitesi’nin temeli atıldıktan sonra 1958-1959 eğitim-öğretim dönemine yetiştirilmesi¹¹³ için hızlı bir şekilde yapımına başlanmıştı. Sonuçta, Atatürk Üniversitesi, 17 Kasım 1958’de Cumhurbaşkanı Celâl Bayar, Başbakan Adnan Menderes, Devlet Bakanı Celâl Yardımcı, Tevfik İleri, Türkiye’deki bütün üniversitelerin rektörleri, Amerika Büyük Elçisi ve civar vilâyetlerden gelen¹¹⁴ yaklaşık 80 bin kişinin katıldığı törenle açılmıştı.¹¹⁵

Açılış sırasında bir konuşma yapan Bayar; “Atatürk’ün bu direktifleri üzerine Başvekil sıfatıyla 8 Kasım 1937 tarihinde Büyük Millet Meclisi’ne arz ettiğim hükümet programında;

Doğu bölgemizde bir kültür merkezi kurulacağını söylemiş ve derhal gerekli incelemelere başlanmasını temin etmiştim. Nitekim Atatürk de, 1 Kasım 1938 tarihli son meclis nutkunda, bu çalışmalara “hızla ve önekle” devam edildiğini ifade buyurmuşlardı. Bu mühim ve hayırlı teşebbüsü, bildiğiniz gibi, 1938-50 arasında on iki senelik bir duraklamadan sonra tekrar ele almak, bu günkü iktidara nasip olmuştur. Şükranla ifade etmek isterim ki O’nun adını taşıyan

105Karaköse, 20 Ocak 1958.

106Van Sesi, 21 Mayıs 1957.

107TBMM ZC. X/19, 75. İ. (31.5.1957), s. 428-429.

108Yayla, 12 Haziran 1957; Üniversitenin Erzurum’da kurulması Van halkının özeleştiri yapmasına neden olmuş ve bu durum basına şu şekilde yansımıştı: “Vanlı olarak üniversitenin Van’da kurulması için en ufak bir davranış hareket ve gayret gösterilmemiştir. Ayrıca üniversite için tespit edilen arsa para ile satılmak istenmiş, hem de fahiş bir ücretle. İşte bu yanlış tutum ve biraz da politik sebeplerle üniversiteyi Erzurum’a kaptırmışız”. İzzet Yıldız,

“Van ve Atatürk Üniversitesi”, Yeşil Van, 27 Eylül 1961.

109TBMM ZC, X/19, 75. İ. (31.5.1957) , s.421.

110Van Sesi, 24 Temmuz 1957.

111Karaköse, 25 Temmuz 1957.

112D.P. Milletle Beraber, (Demokrat Parti Seçim Broşürü), Ankara 1957, s.3.

113Şark Ekspres, 21 Ağustos 1958.

114Yayla, 17 Kasım 1958; Yayla, 18 Kasım 1958.

115Demokrat Ağrı, 18 Kasım 1958.

(13)

Abdulaziz Kardaş

2014

bu üniversitenin ilk fakültelerini bugün öğretime açmak suretiyle Atatürk’ün bu arzusunu yerine getirebilmiş olmak, Türk Milleti ve O’nun hükümeti için zevkli bir başarıdır”¹¹⁶demişti.

Sonuç:

Cumhuriyet döneminde yapılan inkılâpların geniş halk kitlerine ulaştırılması, ilk ve orta öğretimde başlatılan çalışmaların sürdürülmesi, ülkenin yetişmiş eleman ihtiyacının en azından bir kısmının sağlanması gibi başlıca amaçlarla Doğu’da bir üniversitenin kurulması için harekete geçilmiştir. Atatürk tarafından Van Gölü sahillerinde kurulması gerektiği vurgulanan üniversite için yapılan ilk teşebbüsler Atatürk’ün vefatı, II. Dünya Savaşı’nın çıkması ve iktidar mevkiine geçen hükümetin işi ciddiyetle ele alamaması gibi sebeplerden dolayı üniversitenin kurulması meselesi hayata geçirilememiştir.

14 Mayıs 1950’de yapılan seçimlerle iktidara geçen DP, Doğu’da ilim ve kültür merkezi vazifesini görecek olan üniversitenin kurulmasını programına almış ve üniversite için en uygun yeri belirlemek amacıyla bölgede tetkikler yaptırmıştır. Bu çalışmalar kapsamında kurulacak üniversiteye “Atatürk Üniversitesi” ismi verilmiştir. Atatürk Üniversitesi’nin kuruluşunu hızlandırmak amacıyla Cumhurbaşkanı Celâl Bayar’ın Amerika’ya yaptığı seyahat sırasında Nebraska Üniversitesi ile işbirliği yapılması kararlaştırılmıştır. Bu işbirliğinin gereği olarak Amerikalı eğitim uzmanları Türkiye gelerek, Türk uzmanlarla ortak çalışmalarda bulunmuştur.

Yapılan tetkiklerle hazırlanan raporlar doğrultusunda üniversitenin Erzurum’da kurulması kararlaştırılmış ve bütçelerden gerekli ödenekler sağlanarak Atatürk Üniversitesi’nin kuruluşu tamamlanmıştır.

Kaynakça 1-Arşiv Belgeleri

Atatürk Arşivi, D. No: 16, K. No: 177, D. No: 11, F. No: 1-1.

Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA), BCA. 030.01.19.107.5.

BCA. 030.10.6.33.14

BCA. 030.18.01.02.120.58.10.

BCA. 030.18.01.133.67.15.

BCA. 490.01.1795.1277.1.

2-Resmi Yayınlar Ayın Tarihi.

Belediyeler Dergisi.

Doğu Üniversitesi Hakkında Rapor, Doğu Üniversitesi Tetkik Komisyonu Üyeleri, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1952.

T.C. Bayındırlık Bakanlığı, Bayındırlık İşleri Dergisi.

Türkiye Büyük Millet Meclisi Tutanak Dergileri Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Cerideleri 3-Yerel ve Ulusal Gazeteler

116Şark Ekspres, 18 Kasım 1958.

(14)

JHS 162

2014

Akşam Bitlis Cumhuriyet Demokrat Ağrı Karaköse Son Posta Şark Ekspres Şark Postası Şarkın Sesi Ulus Van Postası Van Sesi Van Vatan Yayla Yeşil Bitlis Yeşil Van Zafer

4-Kitap ve Makaleler

KOP, Kadri Kemal, “Bitlis”, Ülkü Dergisi, (Yeni Seri), S: 78, Birincikânun 1944.

“Atatürk Üniversitesi ve Van”, Van Sesi, 15 Ocak 1955.

ALİ, Ş. “Van Üniversitesi İçin”, Van Sesi, 1 Ağustos 1953.

AŞGIN, Sait, Atatürk’ten Günümüze Doğu Anadolu, Ankara 2002.

ATAY, Falih Rıfkı, “Celal Bayar’ın Erzurum’daki Nutku”, Ulus, 7 Ekim 1947.

BATURAY, Nejat, “Doğu Üniversitesi”, Yeşil Bitlis, 20 Temmuz 1953.

BURÇAK, Rıfkı Salim, On Yılın Anıları (1950-1960), Ankara 1998.

CELÂL Bayar’ın Söylev ve Demeçleri (1933-1955) Dış Politika, Derleyen: Özel Şahingiray, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 1999.

Cumhuriyet ve Üniversitelerimiz, Başbakanlık Basımevi, Ankara 1999.

D.P. Milletle Beraber, (Demokrat Parti Seçim Broşürü), Ankara 1957.

DÜLGER, B., “Doğuda Üniversite Bir İhtiyaçtır”, Cumhuriyet, 1 Birinciteşrin 1937.

ERGÜN, Mustafa, Atatürk Devri Türk Eğitimi, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara 1982.

FENSKE, Leo J., Eight Years in Turkey, Richards Publishing Co. Minnesota 1983.

(15)

Abdulaziz Kardaş

2014

İNAN, A, Cumhuriyetin 50. Yılı İçin Köylerimiz, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1978.

İNAN, Afet, Atatürk Hakkında Hatıralar ve Belgeler,Yayına Hazırlayan: Arı İnan, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2007.

KIRBAŞLI, Faik, 1920-1972 Döneminde Kalkınmada Öncelikli Yörelere İlişkin Hükümet Politikaları, T.C. Devlet Planlama Teşkilatı, Ankara 1973.

ÖYMEN, Hıfzırrahman Raşit,“Yeni Üniversitelerimiz”,Eğitim Hareketleri Dergisi,Yıl: 1, S: 3, Mart 1955.

SOYAK, Hasan Rıza, Atatürk’ten Hatıralar, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2008.

TOKSOY, Ali Enver, “Doğunun Tarihi Beldesi: Van”, Yarım Ay Dergisi, S: 98, 15 Mart 1939.

TORUN, Esma, II. Dünya Savaşı Sonrası Türkiye’de Kültürel Değişimler –İç ve Dış Etkenler- 1945-1960,Yeniden Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Yayınları, İstanbul 2006.

YAVUZ Fehmi, “Doğu Kalkınması ve Atatürk Üniversitesi”, Prof. Dr. İbrahim Yasa’ya Armağan, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara 1983.

YILDIZ, İzzet, “Van ve Atatürk Üniversitesi”, Yeşil Van, 27 Eylül 1961.