Ci/t: VI. Sayı1,Sayfa: 221-227,İZMİR2006.
MAHTUMKULU ŞİİRLERİNDETASVİRİFİİLLERÜZERİNEBİR İNCELEME
An Investigation on Descriptive Verbs in Mahtumkulu's Poems
Nesrin
sis:
ÖzetTasviri fiiller, zarf-fiil biçimindeki bir esas fiille, bu fiiliçeşitli şekillerdeniteleyen bir
yardımcı fiilin, özel bir anlam meydana getirecekşekilde kaynaşmasından oluşmuş birleşik
fii11erdir. TürkmenceningelişmesindeMahtumkulu'nun önemli bir yeri vardır.Buçalışmada Mahtumkulu'nun şiirleri taranarak,kullanılan tasviri fii11er tespitedilmiş, bunların şekil ve anlam özelliklerini Türkiye Türkçesiyle karşılaştırmak hedeflenmiştir. Çalışma sonunda Mahtumkulu'nun şiirlerindegeçentasvirifii11ersınıflandırılmış, buyapılarınanlam veşekil bakımındanTürkiye Türkçesiyleparalellikleri,farklılıkları değerlendirilmeye çalışılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Türkmen,Tasviri Fiil,MahtumkuluŞiirleri
ABSTRACT
Descriptive verbs are compound verbs composed of a verbal adverb and an auxiliary verb describing the main verb. Mahtumkulu, as apoet, occupies an important place in the development of Turkmen language. In this study, the poems of Mahtumkulu were reviewed, descriptive verbs were detected and compared with Turkish in terms of meaning and morphology. Additionally, descriptive verbs in his poems were c1assified and similarities and dissimilarities were evaluated by comparing with Turkish.
Key Words:Turkmen, Descriptive Verbs, Mahtumkulu's Poems
Tasviri Fiiller
Türkçe dilbilgisi kitaplarında "Birleşik Fiiler" başlığı altında ele alınan tasviri fiili, Gramer Terimleri Sözlüğünde"zarf fiil biçimindeki bir esas fiille, bu esas fiildeki oluş ve kılışı tasvir niteliği taşıyan bir yardımcı fiilin özel bir anlam meydana getirecek şekilde birleşip kaynaşmasından oluşmuş birleşikfiiL"] olaraktanımlanmıştır.
Tasviri fiiler için çeşitli kaynaklarda; fiille, birleşik fiil yapan yardımcı filler' ; özel birleşik eylemler' ;ulaçlı birleşikeylemler"; tasvir fiileri' ; -(y)E veya-(y)İ'libir ulak üzerinekurulmuş karmaşık fiiller" gibi terimlerkullanılmıştır.
Anlam ve anlatım özelliklerine göre tasviri fiiller Türkçe gramerkitaplarında,temel yaklaşımlar bakımındanortak olmakla birlikte, bir takım farklarla değişik şekillerdetasnif edilmiştir.Z. Korkmaz, tasviri fiilleri kendi içinde beş alt grubaayırır.Bunlar: "A.Yeterlik fiilleri, B. Tezlik fiilleri, C. Süreklilik fiilleri, Ç. Yaklaşmafiilleri, D. Uzaklaşma fiilleri'tdir." J.Deny, "İktidarlıfiil, ta'cil fiili, mukarebe fiili, istimtari fiil" olarak tasnifetmiştir."M. Ergin, "bil-'in fonksiyonu iktidar; ver-tirıki kolaylık,çabukluk, birdenbirelik; gel- gör-, dur-, kal-, koy-tuıki deneme, devamlılık ve süre; yaz-'ınki yaklaşma ifade
*Yrd. Doç. Dr..İnönüÜniversitesi,EğitimFakültesi, Türkçe Bölümü.
"z
.Korkmaz, GramerTerimleriSözıügü,Türk Dil KurumuYayınları,Ankara 1992, s.1462M. Ergin,Türk Dil Bilgisi, İstanbul Edebiyat Fakültesi Basırnevi, İstanbul 1958, s.346 ] T.N. Gencan, Dilbilgisi, AyraçYayınevi, Ankara 2001, s.340
4D. Aksan, Sözcük Türleri, Türk Dil KurumuYayınları,Ankara 1983, s. 276
5T.Banguoğlu,Türkçenin Grameri, Türk Dil KurumuYayınları,Ankara 1990, s. 488
61.Deny, Türk Dili Grameri(OsmanlıLehçesi), (Çeviren A.U. Elöve),İstanbul MaarifMatbaası, İstanbul1941, s. 468
7Z. Korkmaz, TürkiyeTürkçesi Grameri(ŞekilBilgisi), Türk Dil KurumuYayınları,Ankara 2003, s.81 1-812 8J. Deny, age., s. 469-474
etmektedir.?" şeklinde gruplarıdırır. T.N.Gencan, "yeterlik eylemi, tezlik eylemi, sürerlik eylemi, isteklenme eylemi,yaklaşmaeylemi't'"adları altındainceler.
Tasviri fiilleri, " Türkmen Dilinin Grammatikası (Morfologiya)"!' adlı eserde "Birleşik fiiller"
ana başlığı altındaikinci grup olarak, "esas kelimeleri fiildenoluşan birleşikfiiller"adı altında toplanmış ve şu açıklama yapılmıştır: "Bu grup birleşikfiiller çok değişken hareketi veya tek bir fiil ile anlatılması mümkün olmayan hareketi göstermek içinkullanılır. Birleşikfiili meydana getirenyardımcıfiiller. csasen kendi anlamlarını kaybetmiş olsalar da bazen asıl manalarınm belirtisi hissedilir. Onun için de ~i~k
durumlarda sondaki fiilin kendi asıl manasında mıyoksayardımcıfiil olarakmı geldiğini a~ ırt etmek ror olur. İlk fiil, zarf fiil ekialmışbir şekilde geldiği için, cümlede fiilden türeyen yüklemebağtanan \ c ..art" fiil eki almış bir halde gelen ikincil söz ile karıştırılması mümkündür. Dolayısıyla,bu çeşit tıirlc~ık fiili
şekil bakımından benzer olan diğercümleunsurlarından ayırmakvetanımak için, gramarikal fi.lI1k,i~llnlı
ile birlikte anlam yönüne de çok dikkat edilmelidir.12
Türkmen Türkçesindeki tasviri fiilleri; anlam ve yapı özellikleri ile kullanılan ~ ardımcı fiillcr
bakımından; yukarıda anılaneserdeki tasnif çerçevesinde toplucaşu şekildegöstermek mümkündür:1: I.Bir zarf fiille birlikte, hareketin meydana gelme sürecini ve sonucunu gösteren birleşik fiillcr:
A. Hareketinbaşlanışınıgösterenler: başla-,ugra-, otur-B. Hareketindevamlılığınıgösterenler: dur-, gel-, yör-,
otur-C.Hareketin süresini veyöneldiği tarafıgösterenler: gel-, git-,
bar-ç.
Hareketintezliğinivedevamlılığınıgösterenler:ber-D. Hareketin olupbittiğinianlatanlar: bol-, gutar-, goyber-, git-, gal-, geç-,çık-,
goy-II.Bir zarffiille birliktebirleşik şimdikizaman anlatanyardımcıfiiller: yör-, dur-, otur-,
yat-III. Bir zarffiille birlikteyaklaşımgösterenyardımcıfiiller: bol-,
bil-"Türkmen Türkçesi Grameri"adlı eserde, Türkmen Türkçesindeki tasviri fiiller; yeterlilik -ıp 1-ip, -upI-üp,-p bil-; tezlik, -ıI-i, -uI-über- ve -ıpI-ip, -upI-üp,-p ber-; süreklilik, -ıpI-ipduur, -up I-üp duur, -p duur, ıpI-ipotıır,-upI-üp otıır,-p otur,-ıpI-ipyatıır,-up I-üpyatıır, -pyatıır, -ıpI-ipyöör, -up 1-üpyöör,-pyöör şeklindetasnifedilmiştir.14
Mahtumkulu veŞiirleri
Türkmencenin gelişmesinde Mahtumkulu'nun önemli rolü olmuştur." Meşhur Türkmen şam Devlet Mehmet Azadi'nin oğlu olan Mahtumkulu, tahminen 1733 yılında doğmuştur. Çocukluğunda babasının ilminden ve şairliğinden istifade etmiştir. Buhara ve Hive'de iyi bir medrese eğitimi görmüş, Arapçayı, Farsçayı,ve edebiDoğuTürkçesini öğrenmiş,Nizami, Sadi, Fuzüli, Nevayi gibi Türkçenin ve
Farsçanın klasiklerini tanımıştır. Şair, Türkmenistan'ı,Özbekistan'r, Afganistan'ıve İran'ın bir kısmını
dolaşmıştır. Hayatının büyük bir bölümü Türkmenlerarasında geçmiştir.Yine tahminen 178ü'liyıllarda
ve elliyaşını geçtiği sıralarda ölmüştür.16
Mahtumkulu'nun şiiri, ana hatlarıyla milli Türkmen geleneğine dayanır. Birçok Türkmen şairi
Mahtumkulu'nun tesirindekalrmştır."
9M. Ergin, age., s.346
ıoT. N. Gencan, age.,s.340
ilM. Söyegov, M. Saruhanov, Türkmen DilininGrammatikasıMorfologiya, Türk Dil KurumuYayınları,Ankara 2000 12M. Söyegov, M. Saruhanov, age., s.319
13M. Söyegov, M. Saruhanov, age., s.322-335
14M. Kara, Türkmen Türkçesi Grameri, Gazi Kitabevi, Ankara 2005, s. 165-167
15M. Kara, Türkmen Türkçesi ve TürkmenEdebiyatıÜzerineAraştırmalar, Akçağ Yayınları,Ankara 1998, s.103
16H. Biray, MahtumkuluDivanı,KültürBakanlığı Yayınları,Ankara 1992, s. 13 17H. Biray, age., s. 27-28.
Klasik edebiyatı, özellikle de Nevayi'yi çok iyi bilmesine rağmen, şiirini Türkmen diliyle ve Türkmenlerinanlayıp benimseyeceğibir tarzdayazmıştır. Şiirlerindehenüzyazıdili olarakkullanılmayan
Türkmen şivesinin, kelime olarak, söyleyiş tarzı olarak yer aldığı görülür. Şiirlerinde Türkmen
edebiyatındaçok önemli bir yer tutan, sözü veciz bir şekildeanlatma, atasözlerine yer verme özelliği
dikkat çekmektedir.18
Bu çalışmada, Himmet Biray tarafından hazırlanan MahtumKulu Divanı'" adlı eser taranarak Mahtumkulu'nun şiirlerindegeçen tasviri fiiller değerlendirilmeye çalışılmıştır. Türkiye Türkçesindeki gramer çalışmaları esas alınarak yapılan tasnifte, örneklerin yanındaki parantezde bulunan eser
kısaltmasınınyanındaki rakamlar, taranan eserin sayfanumarasınıvermektedir.
Yeterlik Fiilleri
Yeterlik fiilleri bir esas fiilin -(y)-Azarf fiil biçimi üzerine bil- yardımcıfiilinin getirilmesiyle kurulur. Bu türbirleşiklerdekibil- yardımcı fiili; ya bir oluşve kılışı gerçekleştirme güç ve yeterliğini , yani ''yapabilmeiktidarını"al-abil-, oku-y-abil-, gibi; yahut da biroluşve kılışın gerçekleşme olasılığının (imkan ve ihtimalinin) ''yarın size uğrayabilirim" gibi bulunduğunu gösterir. Bil- yardımcı fiili ile kurulan tasviri fiiller, basit ve birleşikkiplerin bütün çekimlerinegirebilirler."
Türkiye Türkçesinde yeterlik fiilinin olumsuz biçimleri bil- yardımcı fiili iledeğil ''yapabilmek, yeterli olmak, muktedir olmak"anlamındakiçok eski bir u-yardımcıfiili üzerine -mA olumsuzluk ekinin getirilmesiyleyapılmaktadır.Ancak, u- fiili ünlüden ibaret biryardımcı fiil olduğundan, esas fiilin, yine bir ünlüden ibaret olan -A zarf fiil biçimi ile yan yana gelince kaynaşmaya uğrayarak erimiş ve
kaybolmuştur. Yeterlik fiilinin olumsuz biçimlerinde kip ekleri olumsuzluk ekinden sonra gelir; basit ve
birleşikkiplerin hepsi ile çekimegirebilir."
Yeterlik fiilleri, Türkmen Dili gramerinde, "modallık görkezyan goşma işlikler" yani, sözü söyleyenin o hareket hakkındaki düşüncesini anlatan birleşik fiiller, başlığı altında, ilk bölüm olarak "hareketin meydana gelmesinin mümkün olup olmadığınıbelirtenyardımcıfiiller" adı altında şu şekilde açıklanmışlardır:
Bolmak, yardımcıfiil görevinde, bir işin meydana gelmesinin mümkün olupolmadığınıgösterir.
İlkfiil zarf fiil şeklindedir,nadiren de şart şeklindegôrülebilir.f
Bilmek, bu yardımcı fiille kurulan birleşik fiiller, öznenin ilk fiilde anlatılan hareketi yerine getirmeyi başarıp başarmadığınıbelirtirler. Bilmek yardımcıfiili burada başarmak anlamında kullanılır.
Olumlu ve olumsuz çekimleriyardımcıfiilin üzerinde gösterilir."
Mahtumkuludivanındabil- yardımcıfiili ile kurulmuşyeterlik fiillerinin olumsuz çekiminin daha çokkullanıldığı,olumluyapıdakiörneklerininsınırlı sayıda olduğutespitedilmiştir:
Gezip, tapabilmez rü-yi zemini (MD, 39) Tanabilmez. başınedir, art nedir (MD, 63) Durabilmez. yolbars nedir, kurt nedir (MD,63) Hemra bolan yatabilmezzarımdan(MD, 84) Şddgelenler tuta bilmez özünü (MD,B5) Kurtkanrılıpkapabilmez kuzunu (MD, 107) Mübdrizler tuta bilmez özünü (MD, 107)
Ruhsat bolmay, aça bilmem, neyleyim? (MD, 110) Koluzatıpiçe bilmem, neyleyim? (MD, 110)
ISH. Biray, age., s. 15 19H. Biray, age., s. 15.
20Z. Korkmaz, Türkiye Türkçesi Grameri(ŞekilBilgisi), Türk Dil KurumuYayınları,Ankara 2003. s.812 21Z. Korkmaz, age., s. 815
22M. Söyegov, M. Saruhanov, age., s.333 23M. Söyegov, M. Saruhanov, age., s. 334
Kanadımyok uca bilmem. neyleyim? (MD.11O) Manasınısacabilmem. neyleyim? (MD. 110) Ümit iaüp, kaca bilmem neyleyim? (MD, 110) Girengaydıp cıkabilmez kenara (MD.138)
Dostkaysı, düşman kaysı,farkınedebilmez men, (MD,141) Fikirldyına battım cıkabilmezmen bir yan (MD,142) Gök titreyip, cekebilmez bu derdi (MD,143)
Daşlarerip, cekebilmez bu derdi (MD,143) çöl/er, düzler cekebilmez bu derdi (MD,143) Dört yüzyıllapcekebilmez bu derdi (MD,143)
Gidebilmemşehrinize, hızharamdankorkarım(MD,155) Farkedebilmem özüm eyvdndayaviranda men (MD,156) Dünyaya dura geleneğlenmeygide bildim. (MD,184) Alabilmez. yolbarsoğluTürkmenin (MD,193) Edebilenin. et bunda, çilimkeş(MD,214) Secebilmez, duman nedir, toz nedir? (MD,233) Görünebilmez olmeydanındenginde (MD,233) Ucabilmez, esir pervan örtenir (MD, 236) Yiyebilmez. her demrıskalın boğar(MD,243) Namert tutabilmez, kolda çöp bolsa (MD,254) Aşınyiyebilmez.keşi sındırır(MD,254)
Avrılabilse ağısı/ içinden öçenyalıdır(MD,273) Battı başım, cıkabilmem ldyından(MD,314) Kuşlarucabilmez kuyruk, kanatsız(MD,332) Bir sözün omunda söyleybilmeyen (MD,333) Pinhansırrınsaklabilmey,dışdôker (MD,339) Kervan yatabilmez korkulu yerde (MD,340) Beğlikedebilmez.berim bermeyen (MD,374) Ayakyalınbasabilmez dikene (MD,376) Sözlebilsenyahşısözle (MD, 403)
Verzişinyok, yaşsıngide bilmer sen (MD,460) Her işe baş koşup,ede bilmer sen (MD,460) Ademoğludiyebilmez derdini (MD, 463) Gidebilmez idi badından düşman.(MD,499) Tutabilmez özün, döküp gözyaşın(MD,499) Yel/er kalabilmen, yerde surundu (MD,500) Özün tutabilmen, yerde halklar (MD,500) Mdni sacabilmez çalaranbaşım(MD,501) Döze bilmem beytinlerinzdrına(MD,504) Her kim özün saklay bilse, işgördü. (MD, 517) . Battı başım,cıkabilmemldytndan (MD,522) Her kim barabilse imankazanıp(MD,525) Tezlik Fiilleri
Tezlik fiilleri -(y)-I / -(y)-Uzarf fiil ekialmışbir esas fiilin ver-yardımcıfiili ilebirleşmesinden
oluşur: alıver-; başlayıver-; gibi. Bu birleşiklerdeki ver-yardımcı fiilinin görevinin, esas fiildeki oluş ve kılışın tezlikle, ansızın, kolayca gerçekleştiğini bildiren tasviri fiiller yapmaktır. Tezlik fiileri basit ve birleşikfiillerin bütün çekimkalıplarınagirebilir."
Tezlik fiillerinin olumsuzu, genellikle ver- yardımcı fiili üzerine -mA olumsuzluk ekinin getirilmesiyle oluşturulur: atlayıverme-; inanıverme-; gibi; ayrıca esas fiil ile zarf fiil arasına getirilen olumsuzluk eki ile deyapılabilir: almaytver-; gelmeyiver- gibi.25
Tezlik fonksiyonundaki tasviri fiiller, Türkmen Dili Gramerinde "hareketinoluşumsürecini ve
sonuçlarınıgösteren yardımcıfiiller" adı altındaverilen grubun alt maddelerinden biri olarak ele alınmış
ve şöyle izah edilmiştir: "Hareketin çabukluğunu ve devamlılığını anlatan yardımcı fiiller: Bu çeşit yardımcıfiiller hareketinçabukluğunu, devamlılığınıgösterir. Esas söz, fiiltabanı şeklindeolup,yardımcı
fiil ile birleşir. Bu durumda, esas kelime bir ünsüzle bitiyorsa sonuna y veya i sesi eklenir; bir ünlü ile bitiyorsa sondaki ünlü uzar: yöre->yörebiir-, gibi. Bu tür birleşik fiiller ara verilen bir işin tekrar
ettirilmediğinide gösterebilir."
Görüldüğügibi, anılan eserde, tezlik fonksiyonu kazandıran ber- fiili açıklanırken, ilk fiil için, zarf fiil (hal işlik) ifadesi kullanılmayıp, sadece fiil tabanının sonundaki sesin ünlü veya ünsüzle
bitmesine göreaçıklama yapılmıştır. Ancak örneklerincelendiğinde; yukarıda anlatılany ve i seslerinin -(y)-IlAşeklindeünlü zarf fiilolabileceği düşünülmektedir.
Mahtumkulu divanında, ber- yardımcı fiili yanında bir- ve Türkiye Türkçesiyle paralel bir
şekilde ver-yardımcıfiili ilekurulmuştezlik fiilleri tespitedilmiştir: Evvel aldapbirsin, balıdünya, hey! (MD,88) Dünya ahiretinkeşte karıdır
Tohumsaçınıvernd-geh yatıpsen? (MD,95) Bunda neişetsen, andakaravlı
Sen hemyahşılardan alıver bovlı(MD,114) Hak sana söz demez yalan cihanda
Ediver bilenin bundaçilimkeş(MD,215) Okubeşvaktini. boluver müftü,
Eğerbolacaksan, resul ümmeti (MD, 279) Dünya zendir, köp oynaşlıeri bir,
Biröpüşteetin,kanınsorubir (MD,307) Yahşıtutuvergil, niyetin fi'lin (MD.31O) Uğrun tapsan, ötmevergilyanından Bahıllardan ırakeyle yolunu (MD,319) Atymavergıybetsöz, etmezinanı Düzahınodunaduşeder seni (MD, 330) Bir ndmerdin köp ninnetliaşından EI uzatma, oyulaverdışından(MD, 436) Fenada görüverbelalık işin,
Gafil adem, kalıpyatmauzanıp.(MD,524) Bu sefer işidir, koyherAzadım(MD, 461)
Rdyımızkaytarma koyberAzadım(MD,461) Miiselmdnsın, haberalgılzüldlden,
Kaçıverharamdan. iste heldlden. (MD, 453) Süreklilik Fiilleri
Bu gruba giren tasviri fiiller, esas fiilin --(y)-A, -(y)-I veya --(y)-Ip, zarf fiil biçimleri üzerine dur-, gel-, kal-, gör-, koy-, (ko-) yardımcı fiillerinin getirilmesi ile oluşturulur. Yardımcı fiilin esas file
25Z. Korkmaz, age., s. 820
kattığı anlam inceliği ve ikiayrıfiil şeklinin birleşme biçimine göre, bir oluşve kılışın belirli bir zaman içindeyapılagelmeveya belirli bir durumda kalakalma gibi çeşitli işlevayrılıklarısözkonusudur.:"
Türkmen Dili Gramerinde "Birleşik şimdikizaman anlatan birleşik fiiller" bölümünde incelenen süreklilik fiilleri için; "bu tür birleşik fiiller, sözün söylendiği anda hareketin devam ettiğini gösterir.
yardımcıfiil olarak yörmek, durmak, oturmak, yatmak fiilleri kullanılır.,,28 açıklaması yapılmıştır. Mahtumkulu Divanı'nda yukarıda sayılan yardımcı fiillerle kurulmuş, süreklilik fiillerini aşağıdaki gibisıralamakmümkündür:
Dur-: Gitti Yusuf, gelmez haber
Dururumyığ/apher seher (MD, 321)
0/söy/enşipduran dörtçdhar-ydrdır(MD, 33) Seyrandaşo/caya banp durdu/ar(MD,32) Karşın alıpdururmüdam bar bi/e (MD,101) Haş/aşıpdurur/aryanındamdrlar (MD,271)
Te/mürüp durmaktan özge çaretapılmazona (MD,217)
Hurücey/ep dursa mavir (MD,200)
Senriklep, abanıpduran kaya/ar (MD, 198) Bu/ar görnüp duranzattırbu göze (MD,191) Ağzın açıp durmuşyer bizimsarı(MD,166) Akar durur, üst übaşınbak eder,
Senden kaçar den ü duşunnas atan. (MD,220
Otur-s-otır-: Yüz bindervişsinedağ/apoturan (MD,50) Riydzette belinbağ/apoturan (MD,50) Nice yerde gôrsen, ağ/apoturan (MD,50) Danlamayın. tıkar otır aşge/se (MD, 119) Kaşını, çatman oturan
Man/ayıgü/en isterim (MD, 151)
Yat-: Can onda candan bo/du, essinden gidipyattı(MD,l42) Gajlet içrekalıp yatma dura gör. (MD, 516)
Fendda görüverbekdlık işin
Gdfi/ adem, ka/ıpyatma uzanıp(MD,524) Yör-: Adam bo/up, adam kadrin bilmeyen
Ondan yine ot/ap yören ma/yahşı(MD,300) Cennet deyip yörgü/ tema 'da belli (MD,333)
Ayrıca Türkiye Türkçesinde kullanılan, kal-, gel- gör- yardımcıfiilleriyle kurulmuş tasviri fiil örneklerine de MahtumkuluDivanında rastlanmıştır:
Burda gelipkalırbo/dukanatsız(MD,91) Arıp kalırgam evindeyıkılan(MD,78) Bu dert ile do/u bo/upka/mışım (MD,52) Gajlet içrekalıpyatma dura gör ( MD, 516) Her ne bersen, öz elin/e bere gör ( MD, 516) Diri iken ölüm işingöre gör (MD,516)
Dünyaya dura ge/eneğ/enmeygide bildim (MD, 184)
27Z. Korkmaz, age., s. 82ı
Süreklilik fiillerinin kuruluşunda kullanılan gel- yardımcı fiili Türkmen Türkçesinde kullanım yerine göre "yaklaşma" anlamında tasvir! fiiller de oluşturabilmektedir. Bu durum Türkmen Dili Gramerinde şöyleizah edilmektedir: Esas söz, yetmek, yakınlaşmakgibi belli bir noktaya yakınlaşmayı gösteren fiillerden ise, o varılacak noktaya ulaşmak için yapılan hareketin, sözü söyleyen kişiye yakınlaşmak veya ondan uzaklaşmak ayrıntısına göre barınak, gelmek fiillerinden biri kullanılır. Bir yerden bir yere hareket etmeyi gösterıneyen diğer fiiller esas söz olduklarında, hareketin bitmeye yakınlaştığını anlatmak için, yardımcı fiil olarak barınak, gelmek fiillerinden ikisi de kullanılabilir.
Örneğin: 'Gice yarım bolup baryar.' ; 'Munufi birdenka bir bagtsızlıga uçrap, kolhozlarından çıkıp
gaydanlıgınabiryıl bolupgelyar.,29
Sonuç
Bugün edebi Türkmen Türkçesi üzerine araştırına yapanların ortak görüşü, Mahtumkulu'nun bu edebi dilin başlamasında en birinci rolü oynadığı yolundadır. Ancak Mahtumkulu zamanında Türkmen Türkçesi henüz bir yazı dili değildi. Mahtumkulu'nun şiirleri geniş ölçüde Türkmen Türkçesine dayanmakla beraber imlada mevcut yazı dilinin imtasını aksettirmektedir'", Bu çalışmada taranan eserdeki imla esas tutulmuştur.
Genelolarak ele alındığında, Mahtumkulu şiirlerindetespit edilen tasviri fiiller; yeterlik, tezlik, süreklilik fiilleri olarak gruplandırılmıştır. Anlam özellikleri bakımından, Türkiye Türkçesi ile paralel olan bu tasviri fiiller şekilvekuruluş bakımından, bazınoktalarda Türkiye Türkçesindenayrılır:
Yeterlik fiilinin olumsuzu, Azeri Türkçesinde olduğu gibi bil- yardımcı fiilinin üzerine gelmektedir. Türkiye Türkçesi ağızlarında görülebilen bu kullanım, Mahtumkulu şiirlerinde neredeyse standartlaşmıştırdenilebilir.
Tezlik fiillerine, ver- yardımcı fiili yanında bir- ve ber- fiilleri ile de rastlanmıştır. Anlam özellikleri vekuruluşları bakımından Türkiye Türkçesindenfarklı olmadığınısöylemek mümkündür.
Türkiye Türkçesi ağızlarındasüreklilik anlamı katmak için kullanılan yürü- (Türkmen: yörü-); yat- (Türkmen: yat-); otur- (Türkmen: otır-); gibi yardımcı fiillerle birlikte, aynı anlam ve işlevde kullanılan süreklilik tasviri fiillerinin ve bunların kullanım şekillerininortakolduğugörülmektedir.
Kaynaklar
ın Aksan,Doğan, Sözcük Türleri, Türk Dil KurumuYayınları,Ankara 1983.
ın Banguoğlu,Tahsin,Türkçenin Grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları,Ankara 1990.
ın Biray, Himmet,MahtumkuluDivanı,KültürBakanlığı Yayınları,Ankara 1992.
W Deny, Jean, Türk DiliGrameri (OsmanlıLehçesi), (Çeviren, A. U. Elöve), İstanbul MaarifMatbaası, İstanbul1941.
m
Ergin, Muharrem,Türk Dil Bilgisi, İstanbulEdebiyat FakültesiBasımevi, İstanbul 1958.ın Gencan, T. Nejat,Dilbilgisi. AyraçYayınevi,Ankara 2001.
mı Kara, Mehmet,Türkmen Türkçesi Grameri, Gazi Kitabevi, Ankara 2005.
m
'
Türkmen Türkçesi ve TürkmenEdebiyatıÜzerineAraştırmalar, Akçağ Yayınları,Ankara 1998.ın Korkmaz, Zeynep,Gramer TerimleriSözlüğü,Türk Dil KurumuYayınları,Ankara 1992.
mı
'
Türkiye Türkçesi Grameri(ŞekilBilgisi), Türk Dil KurumuYayınları,Ankara 2003.m
Naskali, E., Gürsoy, Türk Dünyası Gramer Terimleri Kılavuzu, Türk Dil Kurumu Yayınları,Ankara 1997.mı Söyegov, M., Saruhanov, M., Türkmen DiliniiiGrammatikası,Morfologiya, Türk Dil KurumuYayınları,
Ankara 2000.
m
Zeynalov, Ferhat, Türk Lehçelerinin Karşılaştırmalı Dilbilgisi. (Türkiye Türkçesi, Y. Gedikli), CemYayınevi, İstanbul 1993.
29M. Söyegov, M. Saruhanov, age., s. 327 30H.Biray, age., s.ı6
