Matbuat Yayın Grubu: 24 İyidüşün Yayınları: 7
Yeni Ortadoğu: Arap Dünyasında Protesto ve Devrim Editör: Fawaz A. Gerges
The New Middle East: Protest and Revolution in the Arab World, ed. by Fawaz A. Gerges
© Cambridge University Press, 2014
© 2014 Kitabın Türkçe yayın hakları Akçalı Telif Hakları Ajansı aracılığıyla Matbuat Yayın Grubu’na aittir.
Sertifika No: 30908 Çevirenler
M. İkbal Saylık (1-14. Bölümler) Timur Demirtaş (15-21. Bölümler) Editör
Onur Yılmaz
Kapak Görseli
Gianluigi Guercia, Getty Images, 2013 Kapak Uyarlama
Samet Köse Dizgi- Mehmet Yılmaz Baskı ve Cilt
Alemdar Ofset ve Matbaacılık 212 544 23 09 Sertifika No: 22953 Kapak Baskısı
Ten Ofset 212 482 65 38
ISBN: 978-605-66013-6-1
İyidüşün Yayınları, Matbuat Yayın Grubu’nun tescilli markasıdır.
Bu kitabın tüm yayım hakları saklıdır. Tanıtım amacıyla, kaynak göstermek şartıyla yapılacak kısa alıntılar dışında gerek metin, gerekse görsel malzeme yayınevinden izin
alınmadan hiçbir yolla çoğaltılamaz, yayımlanamaz ve dağıtılamaz.
Matbuat Yayın Grubu Tic. Ltd. Şti.
Ahmediye Mah. Halk Cad. Güven İş Merkezi No: 41/5 Üsküdar 34672 İSTANBUL Tel.: 216 201 18 71 Fax: 216 201 18 79
Online satış: www.matbuat.com.tr info@matbuat.com.tr
Yeni Ortadoğu
Yeni Ortadoğu, bölgenin en önemli akademisyenleri tarafından yazılan ve 2010-2012 yılları arasında yaşanan Arap halk ayaklanmalarını dikkatle inceleyen mukayeseli siyaset kitaplarının en önemlilerinden birisidir. Bu ayaklanmalar bir dizi üstünkörü yayınlarla ele alınmaya çalışılırken, bu eser, çığır açıcı nitelikteki bu olayların Ortadoğu ve Kuzey Afrika’nın yerel, bölgesel ve uluslararası siyaseti bağlamında sebepleri, olayların aktörleri ve sonuçları üzerinde titiz ve özenli yansımalarını içermektedir. Her ülkede büyük çaplı halk hareketlerine sahne olan özel koşullar incelenmişse de, bu koşullar bölgedeki daha geniş çaplı gelişmelerden ayrı olarak ele alınmamıştır. Aksine, yazarlar, tekli durum çalışmalarının Arap dünyasının genelinde görülen sistematik koşullarla olan bağlantılarına vurgu yapmışlardır. Bu bağlantılar, siyasi otorite krizi, ekonomik gelişme ve başta iletişim teknolojileri ve gençlik hareketleri olmak üzere yeni mobilizasyon ve aktivizm türlerinin başarısızlığını içermektedir. Bölgede demokratik değişim ihtimallerinin dikkatli bir şekilde analiz edilmesi ve yansımaları, bu kitabın hızlı ve kalıcı bir söyleminin olmasını sağlamaktadır.
Fawaz A. Gerges, Londra Ekonomi ve Siyaset Bilimi Okulu’nda (London School of Economics and Political Science) Uluslararası İlişkiler profesörüdür ve Ortadoğu Merkezi’nin (Middle East Center) yöneticisidir. Gerges, aralarında Obama and the Middle East: The End of America’s Moment?; The Rise and Fall of Al-Qaeda ve The Far Enemy: Why Jihad Went Global gibi beğeni kazanmış çeşitli kitapların yazarıdır. Arap siyaseti ve Ortadoğu’nun uluslararası ilişkileri üzerine kapsamlı yazıları bulunmaktadır. Makaleleri Foreign Affairs, Foreign Policy, Newsweek, New York Times, Washington Post, Guardian ve Independent gibi gazete ve dergilerde yayınlanmıştır.
Yeni Ortadoğu
Arap Dünyasında Protesto ve Devrim
Editör
FAWAZ A. GERGES
Ortadoğu Merkezi,
London School of Economics and Political Science
Çevirenler:
M. İkbal Saylık
Timur Demirtaş
İÇİNDEKİLER
Şekil ve Tablo Listesi 9
Katkıda Bulunanlar 11
Teşekkür 17
1 Giriş: Bir Kırılma 19
Fawaz A. Gerges
1. BÖLÜM: BAĞLAM VE NEDENLER 2 Otoriter Miraslar ve Rejim Değişikliği Arap Dünyasında
Siyasi Geçişi Anlamaya Doğru 61
Lisa Anderson
3 Mısır’ın Modern Devrimleri ve Mübarek’in Düşüşü 81 Juan Cole
4 Arap İsyanları Öncesinde İç Karartıcı Ekonomik Performans 103 Ali Kadri
5 Ekmek ve Zeytinyağı Arap İsyanlarının Tarımsal Kökenleri 133 Rami Zurayk ve Anne Gough
2. BÖLÜM: TEMATİK VE KARŞILAŞTIRMALI YÖNLER
6 Direniş Siyaseti ve Arap İsyanları 161
Charles Tripp
7 Mısır’da 25 Ocak Ayaklanması, Hegemonya Yarışı ve
Yoksulların Patlaması 183
John Chalcraft
8 Arap Dünyasında Ayaklanmalar ve Geçiş Döneminin
Ortasında Ordu 211
Philippe Droz-Vincent
9 Arap Ayaklanmaları Bağlamında Kadınlar,
Demokrasi ve Diktatörlük 243
Sami Zubaida
10 Mısır’da Demokratikleşmenin Tehlikeleri ve
Şeytan(laştırıcı)lar Endonezya Penceresinden Bakış, Belirsizce 263 John T. Sidel
3. BÖLÜM: KARGAŞA İÇİNDEKİ ÜLKELER 11 Mısır ve Tunus Diktatörlerin Devrim Yoluyla Düşürülmesinden
Yeni Bir Anayasal Düzen Kurma Mücadelesine 295 Roger Owen
12 Arap Milliyetçiliği, İslamcılık ve Arap İsyanları 313 Sadık Al-Azm
13 Yemen Askıya Alınmış Devrim mi? 327
Gabriele vom Bruck, Atıf Elvezir ve Benjamin Wiacek
14 Geçiş Sürecinde Libya Cemahiriye’den Cumhuriyet’e mi? 353 Kerim Mezran
15 Bahreyn’deki Ayaklanma Yurtiçinde Taşıdığı Anlam ile
Bölgesel ve Uluslararası Perspektifler 377 Kristian Coates Ulrichsen
4. BÖLÜM: BÖLGESEL VE ULUSLARARASI ETKİLER 16 Suudilerin Dâhili İkilemleri ve Arap Ayaklanmalarına
Verilen Bölgesel Yanıtlar 401
Medevi El Reşid
17 İsrail, Filistin ve Arap Ayaklanmaları 433 Avi Şleym
18 Arap Ayaklanmaları ve Türkiye ile İran 459 Muhammed Eyüp
19 ABD Politikası ve 2011 Arap Devrimleri 477 William B. Quandt
20 Avrupa ve Arap Ayaklanmaları Anlamsız Bir Güç mü? 491 Federica Bicchi
21 Sonuç: İsyankar Vatandaşlar ve Dirençli Otoriterlik Yanlıları 511 Valerie Bunce
Bibliyografya 537 Dizin 551
Şekil ve Tablo Listesi
Şekiller
4.1 Körfez Savaşı sonucunda AD’deki gerçek ve vazgeçilen GSYİH 109 (Milyar ABD Doları).
4.2 Uzun süreli ortalama kişi başı büyüme oranı. 113 4.3 Kişi Başı GSYİH’de Yıllık artış Oranları 115
4.4 Arap Dünyasında yatırım oranı. 117
5.1 Bazı Arap Ülkelerinde Kırsal Nüfus 138 5.2 Bazı Arap Ülkelerinde Yıllık Kırsal Nüfus Artışı Yüzdesi 138 5.3 Bazı Arap Ülkelerinde Ekonomik olarak Aktif Kabul Edilen
Toplam Nüfus Yüzdesinde Tarımsal Üretimin Payı 139 5.4 Bazı Arap Ülkelerinde Kırsal Bölgeler ve Şehirlerdeki
Yoksulluk Oranları 140
5.5 Bazı Arap Ülkelerinde Kırsal Bölge ve Milli Yoksulluk Seviyeleri 141 5.6 Bazı Arap Ülkelerinde Gıda, Gelir ve Arazi için Gini Katsayıları 142 5.7 Bazı Arap Ülkelerinde Tarım, Katma Değeri (GSYİH Yüzdesi) 143 5.8 Bazı Arap Ülkelerinde 1995, 2003 ve 2007’de Hükümetlerin
Tarım ve Savunma Harcamalarının Oranı 144
Tablolar
4.1 Bazı Arap Ülkeleri için Askeri Harcamaların GSYİH’e Oranı, 1988–2005 110 4.2 Arap Dünyasında Seçilmiş İhtilaflar ve Savaşların Listesi 111 4.3 Arap Dünyasında Kişi Başı Gerçek GSYİH’de Büyüme 114
Katkıda Bulunanlar
Sadık El-Azm Şam Üniversitesinde Modern Avrupa Felsefesi alanında Fahri Profesör ve halen Bonn Üniversitesi Käte Hamburger Enstitüsünde öğretim görevlisidir. 2008 yılına kadar Princeton Üniversitesinde misafir profesör olarak bulunmuştur. Uzmanlık alanı Immanuel Kant’ın felsefesi olup, daha çok İslam dünyasına ve İslam dünyasının Batı ile olan ilişkilerine ilgi duymaktadır. Kendisi ayrıca oryantalizm söylemine de katkıda bulunmuştur. Çok uzun bir liste oluşturan yayınlarının en sonuncusu Al-Naqd al-dati ba’d al-hazimah (Mağlubiyetten Sonra Özeleştiri) adlı Arapça kitabın İngilizce tercümesidir (2011).
Medevi El-Raşid Londra’daki King’s College’da Din Antropolojisi profesörüdür. Suudi tarihi, toplum, siyaset ve din, Arapların Britanya’ya göçü, Arap dünyasındaki Hıristiyan azınlıklar, İslami hareketler ve Körfez geçiş bağlantıları gibi konular üzerine çalışmalarda bulunmuştur.
En son yayınlanan çalışmaları arasında; Contesting the Saudi State:
Islamic Voices from a New Generation (2007); Kingdom without Borders:
Saudi Arabia’s Political, Religious and Media Frontiers (2008); A History of Saudi Arabia (2010); Demystifying the Caliphate: Historical Memory and Contemporary Contexts (with Carool Kersten and Marat Shterin) (2012);
ve A Most Masculine State: Gender, Religion and Politics in Saudi Arabia (2013) bulunmaktadır.
12
Katkıda Bulunanlar
Atıf Elvezir Ortadoğu ve Kuzey Afrika sosyal adalet alanındaki programlarda faaliyet gösteren sivil toplum kuruluşları ile çalışan bir araştırmacı ve kalkınma danışmanıdır. Kendisi ayrıca Yemen’deki durumla ilgili bilgi sunan “womanfromyemen” başlıklı blogun da yazarıdır. Halen çeşitli araştırma çalışmalarında görev yapmakta olup çalışmaları Arab Reform Initiative, Jadaliyya, Foreign Policy, Project on Middle East Democracy, Al-Akhbar ve Guardian gibi çeşitli kaynaklarda yayınlanmıştır.
Lisa Anderson Ocak 2011’de Kahire’deki Amerikan Üniversitesine rektör olarak atanmıştır. Ortadoğu ve Kuzey Afrika bölgesindeki siyaset konusunda uzman olan Anderson, 2008’den 2010’a kadar üniversitede dekan olarak görev yaptı. Anderson geçmişte Columbia Üniversitesinde Uluslararası İlişkiler alanında James T. Shotwell profesörü ve Uluslararası ve Kamu İşleri Okulunun dekanı olarak görev yapmıştır. Yayınları arasında Pursuing Truth, Exercising Power: Social Science and Public Policy in the Twenty-First Century (2003) ve The State and Social Transformation in Tunisia and Libya, 1830–1980 (1986) bulunmaktadır. Anderson, Middle East Studies Association adlı kuruluşun eski başkanı ve Social Science Research Council kuruluşunun da eski yönetim kurulu başkanıdır.
Muhammed Eyüp Michigan State University’de Uluslararası İlişkiler Bölümünde ordinaryüs profesördür. The Many Faces of Political Islam (2008) adlı kitabın yazarıdır. Edisyonu yapılmış kitabı Assessing the War on Terror yayınlanma aşamasındadır. Halen 2014 yılı başlarında yayınlanması planlanan Will the Middle East Implode? adlı kitabı üzerinde çalışmaktadır.
Federica Bicchi Ortadoğu ve Arap-İsrail ilişkileri konularına özel ilgisinin yanı sıra, Avrupa Dış Politikası alanında dersler verdiği London School of Economics and Political Science’da Uluslararası İlişkiler Bölümünde öğretim üyesidir. Floransa’daki European University Institute’da Siyaset bilimi alanında doktora derecesi bulunmaktadır.
Araştırma konusu olarak AB’nin güney komşularına karşı dış politikasına ilgi duymakta olup bu alanda yayınlanan çalışmaları arasında European Foreign Policy Making towards the Mediterranean (2007) bulunmakta ve ayrıca AB dış politika sisteminde bilgi değişiminin rolü üzerinde de çalışmalar yapmaktadır.
13
Katkıda Bulunanlar
Valerie Bunce Cornell Üniversitesi İdari Bilimler ve Michigan Üniversitesi Aaron Binenkorb Uluslararası İlişkiler kürsüsünde doktora yapmış ve Northwestern Üniversitesi ile Zagreb Üniversitesinde ders vermiştir. Yakın dönemde yayınlanan Defeating Authoritarian Leaders in Postcommunist Countries (2011) adlı kitabın eş yazarıdır. Ayrıca Slavic, East European and Eurasian Studies Association kuruluşunun eski başkanı ve American Political Science Association adlı kuruluşun da eski başkan yardımcısıdır. 2010’da Amerikan Sanat ve Bilimler Akademisine (American Academy of Arts and Sciences) seçilmiştir.
John Chalcraft London School of Economics and Political Science’da İmparatorluk/Emperyalizm Tarihi ve Siyaseti bölümünde okutmandır.
Daha önce Edinburgh Üniversitesinde okutman ve Gonville and Caius College, Cambridge’de araştırma görevlisi olarak görev yapmıştır.
Araştırmaları, Ortadoğu tarihine odaklanmıştır. The Striking Cabbies of Cairo and Other Stories: Crafts and Guilds in Egypt, 1863–1914 (2004) ve The Invisible Cage: Syrian Migrant Workers in Lebanon (2009) adlı kitapların yazarıdır. Halen, hegemonyanın “aşağıdan” nasıl kurulup yıkıldığına odaklandığı, modern Arap dünyasının kurulmasında uluslarötesi halk siyaseti ve protesto hareketleri ile ilgili bir kitap yazmaktadır.
Kristian Coates Ulrichsen Baker Institute’da Kuveyt uzmanı ve Chatham House’da Yardımcı Üye olarak görev yapmaktadır. Daha önce London School of Economics and Political Science’da İdari Bilimler Okulunda araştırma görevlisi olarak görev yapmıştır. Araştırmaları Körfez ülkelerinin değişen uluslararası ilişkileri ve uluslararası siyaset ekonomisi ile siyasi ve ekonomik reformülasyona ve yeni güvenlik tehditlerinin doğuşuna odaklanmaktadır. Insecure Gulf: The End of Certainty and the Transition to the Post-Oil Era (2011) adlı kitabın yazarı ve The Transformation of the Gulf: Politics, Economics and the Global Order (2011) ve The Political Economy of Arab Gulf States (2012) adlı kitapların da editörüdür.
Juan Cole Michigan Üniversitesinde Richard P.Mitchell Collegiate tarih profesörü ve aynı okulun Ortadoğu ve Kuzey Afrika Merkezinin direktörüdür. Ortadoğu ve Güney Asya ile ilgili sayısız makale ve kitabın yazarıdır. En son yayınlanmış olan kitapları Napoleon’s Egypt (2007) ve Engaging the Muslim World (2009) adlı kitaplardır. Cole bir entelektüel ve TV ve radyo programlarına sıklıkla çıkan bir uzman olup Informed Comment adlı blogun sahibidir.
14
Katkıda Bulunanlar
Philippe Droz-Vincent Uluslararası İlişkiler ve Mukayeseli Siyaset alanında Siyaset Bilimi doçentidir. The Middle East: Authoritarian Regimes and Stalled Societies (2004) adlı kitabın ve ‘Authoritarianism, revolutions, armies and Arab regime transitions’ (The International Spectator, June 2011) ve ‘A return of armies to the forefront of Arab politics?’ (Working Paper 11/21, Istituto Affari Internazionali, Rome, 2011) gibi pek çok makalenin yazarıdır
Anne Gough gıda egemenliği, çiftçilik sistemleri ve peyzaj konularında çalışan bir araştırmacıdır. Halen Beyrut’ta ikamet etmektedir. ABD’de çeşitli küçük çiftliklerde çalıştıktan sonra gıda adaleti ve tarımdan geçinme konularına yoğunlaşmıştır. Dr. Rami Zurayk ile birlikte halen yayına hazırlanmakta olan gıdanın bir kontrol aracı olarak kullanıldığı bir monograf hazırlamıştır.
Ali Kadri Singapur’daki National University’de Kıdemli Araştırma Görevlisi olarak görev yapmaktadır. Kadri daha önce de London School of Economics and Political Science’da Uluslararası Kalkınma Bölümünde misafir araştırmacı olarak görev yapmış ve Birleşmiş Milletlerin Batı Asya bölge ofisinde Ekonomik Analiz şubesinin başkanlığını yapmıştır. Halen Arap dünyasının siyasi ekonomisi üzerine bir araştırma yapmaktadır.
Kerim Mezran Atlantic Council’in Rafik Hariri Ortadoğu Merkezinde kıdemli üye ve John Hopkins Üniversitesi İleri Uluslararası Çalışmalar Okulunda misafir profesördür. John Cabot Üniversitesinde siyaset bilimi doçenti ve Roma’daki Libera Università per gli Studi Sociali’de misafir profesör olarak bulunmuştur. En son çıkan yayınları (Alice Alunni ile)
‘Power shifts in the Arab spring: A work in progress’ (Bologna Center Journal of International Affairs, 2012), Libia: Fine o rinascita di una nazione?
(ed. with Arturo Varvelli 2012) ve ‘Libya’s wars’ (The American Interest, September/October 2011) adlı eserlerdir.
Roger Owen Harvard Üniversitesinde Ortadoğu Tarihi alanında A.J. Meyer Profesörüdür. Temel araştırma konuları 1800’lerden bu yana Ortadoğu’nun ekonomik ve siyasi tarihi ile emperyalizm teorisi ve askeri işgallerdir. Profesör Owen’ın yayınları arasında Lord Cromer: Victorian Imperialist: Edwardian Proconsul (2004); State, Power and Politics in the Making of the Modern Middle East yeni baskı (2004); ve Şevket Pamuk ile beraber yazdığı A History of the Middle East Economies in the 20th Century (1999) adlı kitaplar bulunmaktadır.
15
Katkıda Bulunanlar
William B. Quandt Virginia Üniversitesinde Siyaset Bölümünde Edward R. Stettinius kürsüsünün başkanlığını yürütmekte ve burada Ortadoğu ve Amerikan dış politikası dersleri vermektedir. Brookings Institution’da Dış Politika Çalışmaları Programında kıdemli öğretim üyeliği yapmış ve Ulusal Güvenlik Konseyinde görev yapmıştır (1972–1974, 1977–1979). Dr Quandt Pennsylvania Üniversitesi, Rand Corporation, UCLA ve MIT’de de çalışmıştır. Yayınları arasında Peace Process: American Diplomacy and the Arab-Israeli Conflict Since 1967, üçüncü baskı (2005); Between Ballots and Bullets: Algeria’s Transition from Authoritarianism (1998) ve The United States and Egypt: An Essay on Policy for the 1990s (1990) adlı kitaplar bulunmaktadır.
Avi Şleym Oxford Üniversitesi Uluslararası İlişkiler bölümünde Emeritus Profesörü ve British Academy’de öğretim görevlisidir. The Iron Wall: Israel and the Arab World (2000); Lion of Jordan: King Hussein’s Life in War and Peace (2007) ve Israel and Palestine: Reappraisals, Revisions, Refutations (2009) kitaplarının yazarıdır.
John T. Sidel London School of Economics and Political Science’de Mukayeseli ve Uluslararası Politika bölümünde Sir Patrick Gillam Profesörüdür. Capital, Coercion, and Crime: Bossism in the Philippines (1999); Philippine Politics and Society in the Twentieth Century: Colonial Legacies, Post-Colonial Trajectories (Eva-Lotta Hedman ile birlikte, 2000);
Riots, Pogroms, Jihad: Religious Violence in Indonesia (2006) ve The Islamist Threat in Southeast Asia: A Reassessment (2007) adlı kitapların yazarıdır.
Charles Tripp Londra Üniversitesi Doğu ve Afrika Çalışmaları Okulunda Ortadoğu konusunda Siyaset Profesörü ve British Academy’de uzman olarak görev yapmaktadır. Islam and the Moral Economy: The Challenge of Capitalism (2006) ve A History of Iraq (2007) adlı kitapların yazarı, Iran and Iraq at War (1988) kitabının da eş yazarıdır. En son kitabı ise The Power and the People: Paths of Resistance in theMiddle East (2013)’dir.
Gabriele vom Bruck Londra Üniversitesi Doğu ve Afrika Çalışmaları Okulunda (SOAS) Antropoloji bölümünde kıdemli öğretim görevlisidir.
Yemen konusunda kapsamlı çalışmalar yapmış ve seçkinler, dini hareketler, tüketim, cinsiyet ve fotoğrafçılık konularında yayınlar yapmıştır. Islam, Memory and Morality in Yemen (2005) adlı kitabın yazarı, The Anthropology of Names and Naming (2006) adlı kitabın da eş editörüdür.
16
Katkıda Bulunanlar
Benjamin Wiacek Eylül 2010’dan beri San’a’da yaşayan serbest gazetecidir. Ortadoğu ve Kuzey Afrika’da beş yıldan fazla çalışmış ve çalışmaları Liberation, Egypt Independent ve Yemen Times gibi gazetelerde çıkmış ayrıca akademik kitaplara da katkıda bulunmuştur. Benjamin, Yemen ile ilgili ilk Fransızca haber sitesi olan “La Voix du Yémen”in de kurucularındandır. France 24, RFI, TV5 Monde, BBC ve CBC/Radio Canada gibi çeşitli TV ve radyolara da muhabirlik yapmaktadır.
Sami Zubaida Londra Üniversitesi Birbeck College’da Siyaset ve Sosyoloji alanında Emeritus Profesörü ve School of Oriental and African Studies’de (SOAS) London Middle East Institute’da araştırma görevlisidir.
Kahire, İstanbul, Beyrut, Aix-en-Provence, Paris, Berkeley ve NYU’da misafir görevli olarak bulunmuş, başta Mısır, İran, Irak ve Türkiye olmak üzere Ortadoğu’da din, kültür, hukuk ve siyaset konularında kitaplar yazıp dersler vermiştir. Diğer çalışması gıda tarihi üzerine olup, SOAS’daki Gıda Çalışmaları Merkezinde profesörlük araştırma görevlisidir. Kitapları arasında Islam, the People and the State: Political Ideas and Movements in the Middle East, 3. baskı (2009); A Taste of Thyme: Culinary Cultures of the Middle East, 2. (düzeltilmiş, R Tapper ile birlikte, 2000); Law and Power in the Islamic World (2003) ve Beyond Islam: A New Understanding of the Middle East (2011) bulunmaktadır.
Rami Zurayk Beyrut Amerikan Üniversitesinde Tarım ve Gıda Bilimleri Fakültesinde profesör ve Fakülteler Arası Lisans Çevre Bilimleri Programında direktör olarak görev yapmaktadır. Toprak bilimi konusunda eğitim almış ve bazı Arap ülkelerinde kırsal kalkınma alanında çalışmıştır. Günlük Arapça gazete Al Akhbar’da haftalık olarak gıda, çiftçilik ve çevre konularında köşe yazıları yazmaktadır. Birkaç kitap ve yüzlerce makale yazmıştır. En son kitabı Food, Farming and Freedom:
Sowing the Arab Spring, 2011 yılında yayınlanmıştır.
Teşekkür
Bu kitap LSE’deki Ortadoğu Merkezi (MEC)’nin ilk önemli yayınıdır. 2010 yılı sonlarında kurulan merkez, bölgedeki toplumlar, ekonomiler, yönetimler ve uluslararası ilişkiler üzerine yenilikçi bir disiplinler arası araştırmayı esas almıştır. Bu kitap, pek çok meslektaş ve dostumun entelektüel ve materyal desteği olmadan gün yüzüne çıkamazdı. En başta ve en önemlisi, bir bölümü uzaklardan gelen ve halk isyanlarının yol açtığı kilit soruları yansıtan tüm katkı sahiplerine teşekkür etmek isterim. Bu kitap onların kolektif öngörülerinin bir meyvesidir.
Daha sonra MEC’deki ekip, katılımcıların bireysel derslerini ve müteakip çalıştayları organize etmiştir. Yorgunluk nedir bilmez emekleri bu kitabın doğuşunu sağlamıştır. Özellikle, kitabın tüm bölümlerini kontrol edip düzelten ve dipnotları ve editoryal düzenlemeleri gerçekleştiren Robert Lowe’a teşekkür ediyorum. Destek konusunda kendisinden talep ettiğim görevin çok ötesine geçti ve onun profesyonel dokunuşu kitabın kalitesini artırdı. Ayrıca Dania Akkad ve Ribale Sleiman Haidar’ın kitabın henüz taslak aşamasından doğumuna ve kapak resminin kaynaklandırılmasındaki çabalarından dolayı minnettarım. Umuyorum ki ailem bu kitap üzerinde çalışırken onlardan uzakta geçirdiğim uzun saatler için beni bağışlayacaktır.
Son olarak, her zaman olduğu gibi, kitap edisyonları hem editörler hem de katkıda bulunanlar için zor projelerdir. Kitabı bir araya getirmek için çok fazla zaman ve enerji harcadım, projeyi, bir dönem Britanya akademi çevrelerinde yapıldığı gibi ele aldım: önde gelen uzmanları bir araya getirerek yüzyılın veya o anın en önemli konusunu tartışmalarını sağladım. Sonucun, modern Ortadoğu’nun kaderini şekillendirmekte olan çok önemli olayları eleştirel biçimde yansıtan ortak bilimsel aklın faydalarını göstermesini dilerim.
Fawaz A. Gerges London School of Economics and Political Science Haziran 2013
1
Giriş:
Bir Kırılma
Fawaz A. Gerges
*Arap Ortadoğu bölgesinde otoriter düzeni köklerine kadar sarsan ve kavgacı siyaset ve devrimlerde yeni bir dil ve yeni bir dönemin kapılarını açan psikolojik ve epistemolojik bir kırılma yaşandı. Siyasi özgürlüğün ve kendi kaderini tayin etmenin devrimci bir evresi; otoriteryanizmin dayanıklığı ve direnci, otokratik liderlerin statükoyu muhafaza etme becerileri gibi, bölgeyle ilgili geleneksel yöntem ve hâkim düşüncelere meydan okur hale gelmeye başlamıştır. Altüst olan siyaset, işçiler, sıradan insanlar, sosyal hareketler, kamusal alan ve direniş, hegemonyanın çürümesi, otorite krizi ve genelde devletin rolü –tepeden tabana gelen siyaset ve seçkinler yoluyla oluşan geçmişin sabitliklerinden uzaklaşma–
konularında harekete geçirilmiş bir akademik ilgi mevcuttur.1
1 Charles Tripp, The Power and the People: Paths of Resistance in the Middle East (New York: Cambridge University Press, 2013); Karima Khalil, Messages from Tahrir (Cairo: American University in Cairo Press, 2011); Salwa Ismail, ‘The Syrian uprising: Imagining and performing the nation’, Studies in Ethnicity and Nationalism, 11/3 (2011); Asef Bayat, Life as Politics: How Ordinary People Change the Middle East (Stanford: Stanford University Press, 2010); Joel Beinin and Frédéric Vairel eds., Social Movements, Mobilization, and Contestation in the Middle East and North Africa (Stanford: Stanford University Press, 2011); N. Marzouki, ‘From people to citizens in Tunisia’, Middle East Report, 259/41 (Summer 2011); ve John Chalcraft, ‘Horizontalism in the Egyptian revolutionary process’, Middle East Report 262 (Spring 2012).
* Bu yazıyı dikkatle okuyup geri bildirimde bulunan aşağıda adı geçen bazı meslektaşlarıma teşekkür etmek isterim: Charles Tripp, Robert Lowe, John Chalcraft, John Sidel, Tariq Tell ve Mohamed Ayoob. Elbette kitaptaki tüm eksiklikler sadece ve sadece benim eksikliklerimdir.
20
Fawaz A. Gerges
Henüz bitecekmiş gibi görünmeyen bu devrimci güç, önümüzdeki yıllarda sona ermesi düşünülen açık uçlu bir mücadele olarak gözlerimizin önünde cereyan etmeye devam ediyor. Tarihin yol gösterici rolü düşünüldüğünde, nispeten kısa bir zaman aralığında toplumların sosyal, ekonomik ve siyasi yapılarını hızla altüst eden devrimlerin aksine, devrim niteliğindeki hareketlerin devrimci bir sonuç doğurması zaman ve mekâna ihtiyaç duymaktadır. Bu süreçte bu hareketler başarısız olabilir, gasp edilebilir, asimile edilebilir, kurumsallaşabilir veya yenilgiyle karşı karşıya kalabilir. Bu sebeple iki süreç arasında ayrım yapmak faydalı olacaktır: (1) Tunus’ta Zeynel Abidin Bin Ali, Mısır’da da Hüsnü Mübarek rejimlerinin devrilmesine yol açan şartlar ve oluşumların yeniden yapılandırılması ve (2) Mücadele, gücün tahsis edilmesinde yeni bir sistem olarak giderek bir yönetim koalisyonu oluşturmaya doğru evrilirken, protestocu kitleler arasında uyum ve birliğin sürdürülmesi umudunun ve çeşitli ülkelerde siyasi otoriterlikten geçişin incelenmesi.
Devrimci bir hareketten yapısal bir harekete geçiş, belirsizlikler, gerginlikler ve siyasi kavrayışlardan ters düşmelerle doludur. Tunus ve Mısır’da, muhtemelen Libya’da ve belki de sonunda Suriye’de de, otoriter rejimlerden demokrasiye geçişi veya başka bir ifadeyle, devrimin bizzat kendisinden ziyade, 1970’lerde Güney Avrupa, 1980’lerde Latin Amerika’da ve Asya’nın bazı kesimlerinde, 1990’lar ve 2000’lerde Doğu Avrupa ile Asya ve Afrika’nın farklı kesimlerindekine benzer şekilde
“rejim geçişleri” yaşanmasını beklemeyi umut edebiliriz.
Demokratik değişimle ilgili belirsizlikler ve risklere rağmen, Arap dünyasında ortaya çıkan durum, Fransız İhtilali ve 1980’ler ve 1990’larda Doğu Avrupa ve Endonezya’da ve kısmen de olsa Latin Amerika’da yaşanan ayaklanmalar gibi dönüşüme yol açan tarihsel gelişmelere kıyasla dönüm noktası olarak kabul edilebilecek olaylardır. Bütün bu örneklerde yaşanan durum, siyasi ve ekonomik ihtimallerin gündeminin birdenbire yayılması olmuştur. Ortadoğu’nun günümüz tarihinde yaşanan devrim niteliğindeki bu bölümünün ve hükümranlık sistemini kökünden sarsan direnişin mefhumları ve artikülasyonlarının özelikle de bu isyanların şehirli ve kırsal bölgelerdeki yoksullar arasındaki köklerinin ehemmiyetinin fark edilmesi kritik bir öneme sahiptir. Ortaya çıkacak sonuç(lar) ne olursa olsun, bu devrimci hareket, tarihin tekerleklerini ilerleme yönünde çevirmektedir. Arap dünyasındaki kurumların
21
Giriş
kırılganlığı ve bu bölgedeki yapısal sosyo ekonomik ve siyasi krizler göz önüne alındığında, Arap isyanlarından sonra bölgeyi içine çeken sosyal ve siyasi kargaşa doğaldır ve beklenen bir sonuçtur –ayrıca yeni bir dünyanın da ağrılı doğum sancılarının bir parçasıdır.
Yön Levhaları ve Dünya Görüşleri
Devrim niteliğindeki bu hareketlerin kalp atışlarının farkına varılması önemlidir. Tunus, Mısır, Libya, Yemen, Bahreyn Suriye ve diğer ülkelerdeki özgürlük meydanlarından (mayadeen al-tahrir) yankılanan çığlıklar hep ekmek, özgürlük, sosyal adalet ve insan onuru (al-karama) idi. Milyonlarca Arap istibdada karşı çıkarak korkuya ve kurşunlara meydan okudu ve daha etkin vatandaşlık ve daha temsiliyetçi, eşitlikçi siyasi ve ekonomik sistemler için çağrıda bulunma cesaretini gösterdi.
Ulusal sınırlarla bölünmüş Araplar, adaletsizlik ve siyasi otoriterliğe karşı birleştiler. Sömürge döneminin sembolleri olan kamusal alanları ele geçiren farklı ideolojik düşünce, hayal ve hassasiyetlere sahip Araplar, siyasi özgürlük ve sivil ve ekonomik güçlenme mücadelesinde bir araya gelmiş vatandaşlar olarak hareket ettiler. İnsanların isteği ve seçim meşruiyeti, Arap ülkelerinde geçmişte gözlemlenen sosyal protesto ve huzursuzluk dalgalarından farklı olarak bir eylem çağrısı olarak yankılandı.2 Bu coşkunun ortasında yeni hikâyeler anlatılmakta ve direniş, umut ve kararlılıkla ilgili yeni söylemler ortaya çıkmaktadır.
Kalkınmada yaşanan başarısızlıklara eşlik eden ve onlarca yıldır süren siyasi otoriterlik ve baskılar ne direniş ateşini söndürebilmiş ne de otoriter yönetimi güçlendirmeye yaramıştır. Toplum etkin bir mücadele yürütmüş ve seçkinler tarafından boğulup bastırılan sesini duyurabilmiştir.
Hâkim söylemin dile getirdiğinin aksine, otoriter düzen artık eskisi gibi güçlü değildir. Aksine halk direnişinin darbeleri altında parçalanmış ve özellikle askeri kurumlar etrafında şekillenen yönetim koalisyonları
2 Al-Ghad Al-Ordoniya, ‘Slogans of the Arab Spring Confirmed the Unity of the Arabs’ [in Arabic], Al-Ma’had Al-Arabi, 21 April 2012, http://www.airss.net/site/2012/04/21/; Wa’i Al-Talabah,
‘Youth of Arabic Spring Spread Slogans of Arab Revolutions in Rap Songs’ [in Arabic], Al-Talabah, 15 February 2012, http://www.altalabah.com/index.php/ 2010–06–17–23–59–23/2010–06–18–
01–31–53/4226–2012–02–15–15–23–42.html; El-Nashra, ‘Hassan Mneimneh: The Civil State is the Arab Spring Slogan’ [in Arabic], El-Nashra, 31 March 2012, http://www.elnashra.com/news/
show/457357/. Ayrıca Juan Cole’ün 3. bölümdeki katkısına da bakınız.
22
Fawaz A. Gerges
arasında bölünmeler yaşanmaya başlamıştır. Mısır’da ve Tunus’ta halk ayaklanması, rejimlerin içindeki bölünmelerden kaynaklanmadıysa, özellikle (eğer kriz değilse) mücadelenin devam eden başarısı bağlamında mümkün olabildi ve başka yerlerdeki geçişlerden aşina olunan örneklerde olduğu gibi, kentli orta sınıf ve ekonomik unsurları tarafından desteklendi veya idare edildi. Tunus ve Mısır’da ayaklanma ivme kazandıkça ordudaki üst kademe, kendi kurumsal ve ekonomik çıkarlarını korumak uğruna sırasıyla Bin Ali ve Mübarek’i feda etmiştir.
Libya ve Yemen’de, ordular muhalefet ve rejim güçleri arasında bölündüğü için durum biraz daha karmaşıktır. Bu durumun aksi olarak Suriye’deki güvenlik aygıtı, silahlı kuvvetlerin çekirdeği de dâhil, Başkan Beşar Esed’e sadık kalarak muhalifler ve rejim arasındaki acımasız savaşın uzamasına sebep olmuştur. Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri, ayaklanmanın bastırılması ve emirlik ailesinin kurtarılması için komşuları olan Bahreyn’e askeri müdahalede bulunmuşlardır.3
Çeşitli ayaklanmalar arasındaki önemli farklılıklar ve özgünlüklere rağmen, bunların tümünün ortak bir yönü bulunmaktadır: insanlık onuru, katılım, siyasi vatandaşlık, sosyal adalet çağrısı ve devleti ömür boyu yönetimde kalan başkanlar ve aileleri ile bunlara yakın kapitalistlerden geri almak. Bu, parlamenter rejim ile sosyal eşitlik ve adalet çağrısıdır. Tunus’tan Mısır’a, Libya’dan Yemen’e, Bahreyn’den Suriye’ye sloganlar, şarkılar ve sokak protestoları sanatı, yoksulluk ve zulümden kurtuluşa ve eşitlik arzusuna dayanan ortak bir psikoloji ve dünya görüşünü yansıtıyordu. Rejimler, protestocuları yıldırmak için katilleri sokaklara salarken bile ayaklanmaların temel teması İslami olan değil barışçıl olandı (silmiya). Sırasıyla Libya ve Suriye’de Kaddafi ve Esed tarafından kullanılan güç, barışçıl gösterilerin büyük oranda silahlı mücadeleye dönüşmesine yol açtı.4
3 Siyaset bilimcileri, kimin ne zaman saf değiştirdiği konusunda şaşırtıcı biçimde yeterli bilgi sunamamaktadırlar: Djazairess, ‘The Egyptian Army Abandons Mubarak and Declares Legitimacy of People’s Demands’ [in Arabic], Djazairess.com, 1 February 2011, http:// www.djazairess.com/
ouarsenis/1697; Dunia Al-Watan, ‘The Hidden Military Coup: The Tunisian Army Chose between Ben Ali Leaving or to Overthrow and Kill’ [in Arabic], Al-Watan Voice, 19 January 2011, http://
www.alwatanvoice.com/arabic/news/2011/01/ 19/166463.html.
4 Adil Latifeh, ‘The Arabic Spring between Peaceful Transition and Decisive Bloody Destruction’, Al- Jazeera, 4 September 2012, http://www.aljazeera.net/analysis /pages/da49d1da-84cb-47f9-a7e5–
9ac2f9ffc024; Dia’ Al-Issa, ‘The Peacefulness of the Arab Spring Revolutions’ [in Arabic], Akhbar al-Yom, 12 September 2012, http://www.akhbaralyom.net/articles.php?lng=arabic&id=69298;
Jadaliyya, ‘Syria Is Witnessing a Peaceful Popular Revolt for Freedom and Dignity’ [in Arabic], Jadaliyya Reports, 8 July 2011, http://www.jadaliyya.com/pages/index/2090/; Al-Jazeera,
‘Continuing of Peaceful Demonstrations in Syria’ [in Arabic], Al-Jazeera, 14 September 2012, http://www.aljazeera.net/programs/pages/5cb4881c-7b5b-48d2–9953-a23e8405d8e3.
