Eskişehir Koşullarında Bazı Ekmeklik Buğday (Triticum aestivum L.) Çeşitlerinin Verim ve Kalite Özelliklerinin Belirlenmesi
Mehmet Semiz
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Tarla Bitkileri Anabilim Dalı
Haziran 2021
Determination of Yield and Quality Characteristics of Some Bread Wheat (Triticum aestivum L.) Cultivars Under Climatic Conditions
Mehmet Semiz
MASTER OF SCIENCE THESIS
Department of Field Crops
June 2021
ve Kalite Özelliklerinin Belirlenmesi
Mehmet Semiz
Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Lisansüstü Yönetmeliği Uyarınca
Tarla Bitkileri Anabilim Dalı
Tahıllar ve Yemeklik Tane Baklagiller Bilim Dalında YÜKSEK LİSANS TEZİ
Olarak Hazırlanmıştır
Danışman: Dr. Öğr. Üyesi Zekiye BUDAK BAŞÇİFTÇİ
Haziran 2021
Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü tez yazım kılavuzuna göre, Dr. Öğr. Üyesi Zekiye BUDAK BAŞÇİFTÇİ danışmanlığında hazırlamış olduğum
“Eskişehir koşullarında bazı ekmeklik buğday(Triticum aestivum L.) çeşitlerinin verim ve kalite özelliklerinin belirlenmesi” YÜKSEK LİSANS tezimin özgün bir çalışma olduğunu;
tez çalınmamın tüm aşamalarında bilimsel etik ilke ve kurallara uygun davrandığımı;
tezimde verdiğim bilgileri, verileri akademik ve bilimsel etik ilke ve kurallara uygun olarak elde ettiğimi; tez çalışmamda yararlandığım eserlerin tümüne atıf yaptığımı ve kaynak gösterdiğimi ve bilgi, belge ve sonuçları bilimsel etik ilke ve kurallara göre sunduğumu beyan ederim. 20/06/2021
Mehmet SEMİZ İmza
ÖZET
Eskişehir ili ekolojisi altında 2019-2020 üretim sezonunda tesadüf blokları deneme desenine göre 4 tekrarlamalı olarak yapılan bu çalışma, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Ziraat Fakültesi deneme ve araştırma tarlasında yürütülmüştür. Denemede Tekirdağ Namık Kemal Üniversitesi Ziraat Fakültesi tarafından son yıllarda tescil edilen Ergene, Asiya, Lider çeşitleri ile Geçit Kuşağı Tarımsal Araştırma Enstitüsü tarafından tescil edilen İç Anadolu Bölgesi ile geçit bölgelerde sıklıkla kullanılan Müfitbey, Sönmez 2001, Altay 2000, Es26 ve Reis çeşitleri kullanılmış olup, bu çeşitlerin Eskişehir bölgesinde verim ve kalite özelliklerinin belirlenmesi amaçlanmıştır. Çalışmada çeşitlere ait bitki boyu, başak boyu, başak ağırlığı, başakta tane sayısı, başakta tane ağırlığı, bin tane ağırlığı, hasat indeksi, tane verimi, hektolitre ağırlığı, nem oranı, protein oranı, gluten miktarı, gluten indeksi, sedimantasyon değeri ve gecikmeli sedimantasyon değeri özellikleri incelenmiştir.
Araştırma kullanılan çeşitlerin bitki boyu 96,8-111,8 cm arasında, başak boyu 9,2- 11,0 cm, başak ağırlığı 1,98-3,12 g, başakta tane sayısı 31.6-51.1 adet, başakta tane ağırlığı 1,54-2,29 g, bin tane ağırlığını 40,6-51,9 g, hektolitre ağırlığını 77,3-80,3 kg/hl hasat indeksi % 25,9-31,9 , tane verimi 370,2–591,7 kg/da, nem oranı % 13,3-13,6, protein oranı
% 12,6-14,7 , gluten miktarını % 29,2-38,3, gluten indeksi % 83-98, sedimantasyon değeri 32-58 ml ve gecikmeli sedimantasyon değeri 33,0 –65,0 ml arasında değişim göstermiştir.
Denemede en yüksek tane verimi 591,7 kg/da ile Ergene çeşidinden elde edilmiş olup, bunu sırasıyla 572,1 kg/da ile Asiya, 529,2 kg/da ile Altay 2000 kg/da ve 516,7 kg/da ile Reis çeşidi takip etmiştir. Ekmeklik buğdaylarda önemli kalite kriteri olan protein oranı, sedimantasyon değeri ve gluten miktarı bakımından ise en yüksek değer lider çeşidinden elde edilmiştir. Üreticilerin temel amaçlarından biri olan birim alandan yüksek verim elde etme açısından Eskişehir İli kuru şartlarda yapılan çalışmada Ergene ve Asiya çeşitleri öne çıkan çeşitler olmuş olup, bu çeşitlerin ekmeklik kalite özellikleri açısından ise optimum değerlere sahip olmasından dolayı Eskişehir bölgesine uyum gösteren çeşitler olmuştur.
Anahtar Kelimeler: Triticum aestivum L, ekmeklik buğday, verim, kalite, genotip, çeşit
SUMMARY
This study, which was carried out under the ecology of Eskisehir province in the 2019-2020 production season with 4 repetitions according to the trial pattern of chance blocks, was carried out in the trial and research field of Eskisehir Osmangazi University Faculty of Agriculture. In the trial, Ergene, Asiya, Leader varieties registered by Tekirdağ Namık Kemal University Faculty of Agriculture in recent years and The Central Anatolia Region registered by the Gate Belt Agricultural Research Institute and the Müfitbey, Sönmez 2001, Altay 2000, Es26 and Reis varieties were used and it was aimed to determine the yield and quality characteristics of these varieties in eskisehir region. In the study, plant size, spike size, spike weight, number of grains in spikes, grain weight in spike, thousand grain weight, harvest index, grain yield, hectoclitre weight, humidity, protein ratio, amount of gluten, gluten index, sedimentation value and delayed sedimentation value were examined.
Plant size of the varieties used in the research is between 96.8-111.8 cm, virgo length 9.2-11.0 cm, spike weight 1.98-3.12 g, number of grains in spike 31.6-51.1 pieces, grain weight on spike 1.54-2.29 g, thousand grain weight 40.6-51.9 g, hectolitre weight 77.3-80.3 kg/hl harvest index 25.9-31.9%, grain yield 370.2–591.7 kg/da, humidity 13.3- 13.6%, protein ratio 13.3%-13.6% The amount of gluten varies between 12,6-14.7, gluten amount 29.2-38.3%, gluten index 83-98%, sedimentation value 32-58 ml and delayed sedimentation value between 33.0 –65.0 ml.
In the trial, the highest grain yield was obtained from Ergene variety with 591.7 kg/da, followed by Asiya with 572.1 kg/da, Altay with 529.2 kg/da and Reis with 516.7 kg/da. The highest value in terms of protein ratio, sedimentation value and amount of gluten, which is an important quality criterion in bread wheat, was obtained from the leading variety.
Keywords: Triticum aestivum L., bread wheat, yield, quality, genotype, variety
İÇİNDEKİLER
Sayfa
ÖZET ... vi
SUMMARY ... vii
İÇİNDEKİLER ... viii
ŞEKİLLER DİZİNİ ... x
ÇİZELGELER DİZİNİ ... xi
SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ ... xiii
1. GİRİŞ VE AMAÇ ... 1
2. LİTERATÜR ARAŞTIRMASI ... 4
3. MATERYAL VE YÖNTEM ... 12
3.1. Materyal ... 12
3.1.1. Deneme materyali ... 12
3.1.2. Deneme yeri hakkında genel bilgiler ... 14
3.1.3. Denemenin yürütüldüğü yıllardaki iklim verileri ... 14
3.1.4. Deneme alanının toprak özellikleri ... 15
3.2. Yöntem ... 16
3.2.1. Denemenin yürütülmesi ... 16
3.2.2. Araştırmada incelenen özellikler ... 16
3.2.2.1. Bitki boyu (cm) ... 16
3.2.2.2. Başak boyu (cm) ... 17
3.2.2.3. Başak ağırlığı (g) ... 17
3.2.2.4. Başakta tane sayısı (adet) ... 17
3.2.2.5. Başakta tane ağırlığı (g) ... 17
3.2.2.6. Bin tane ağırlığı (g) ... 17
3.2.2.7. Hasat indeksi (g) ... 17
3.2.2.8. Tane verimi (kg/da) ... 18
3.2.2.9. Hektolitre ağırlığı (kg/hl) ... 18
3.2.2.10. Nem oranı (%) ... 18
3.2.2.11. Protein oranı(%) ... 18
3.2.2.12. Gluten miktarı(yaş öz) (%) ... 18
3.2.2.13. Gluten indeksi (%) ... 18
3.2.2.14. Sedimentasyon değeri (ml) ... 19
3.2.2.15. Gecikmeli sedimantasyon(ml) ... 19
3.2.3. İstatistiki analiz ve verilerin değerlendirilmesi ... 19
4. BULGULAR VE TARTIŞMA ... 20
4.1.Bitki Boyu ... 20
4.2.Başak Boyu ... 22
4.3.Başak Ağırlığı ... 25
4.4 Başakta Tane Sayısı (adet) ... 27
4.5 Başakta Tane Ağırlığı (g) ... 29
4.6 Bin Tane Ağırlığı (g) ... 31
4.7 Hasat İndeksi (%) ... 34
4.8 Hektolitre Ağırlığı (kg/hl) ... 36
İÇİNDEKİLER (devam)
Sayfa
4.9 Nem Oranı (%) ... 38
4.10 Protein Oranı (%) ... 40
4.11 Sedimantasyon Değeri (ml) ... 42
4.12 Gecikmeli Sedimantasyon Değeri (ml) ... 44
4.13 Gluten Miktarı (%) ... 47
4.14 Gluten İndeksi Değeri (%) ... 49
4.15 Tane Verimi ... 51
5.SONUÇ VE ÖNERİLER ... 55
KAYNAKLAR DİZİNİ ... 57
ŞEKİLLER DİZİNİ
Şekil Sayfa
4. 1.Ortalama bitki boyları (cm) ... 22
4. 2.Ortalama başak boyları (cm) ... 24
4. 3.Ortalama başak ağırlığı (g) ... 26
4. 4.Ortalama başakta tane sayısı (adet) ... 29
4. 5.Ortalama başakta tane ağırlığı (g) ... 31
4. 6.Ortalama bin tane ağırlığı (g) ... 34
4. 7.Ortalama hasat indeksi (%)... 36
4. 8.Ortalama hektolitre ağırlığı (kg/hl)... 38
4. 9.Ortalama nem oranı (%) ... 40
4. 10.Ortalama protein oranı (%) ... 42
4. 11.Ortalama sedimantasyon değeri (ml) ... 44
4. 12.Ortalama gecikmeli sedimantasyon değeri (ml) ... 46
4. 13.Ortalama gluten miktarı (%) ... 48
4. 14.Ortalama gluten indeks değeri (%) ... 51
4. 15.Ortalama tane verimi (kg/da) ... 53
ÇİZELGELER DİZİNİ
Çizelge Sayfa 3.1.Eskişehir İli2019-2020 Üretim Dönemi ile 1970-2013 Yılları Uzun Dönem İklim
Verileri (Anonim,2021c) ... 15 3. 2.Denemenin yürütüldüğü toprakların bazı fiziksel ve kimyasal özellikleri* ... 15 4. 1.Ekmeklik buğday çeşitlerinin bitki boyu özelliğine ait varyans analizi sonuçları 20 4. 2.Ekmeklik buğday çeşitlerinin bitki boyu özelliğine ait ortalama değerler ve AÖF
grupları ... 20 4. 3.Ekmeklik buğday çeşitlerinin başak boyu özelliğine ait varyans analizi sonuçları ... 22 4. 4.Ekmeklik buğday çeşitlerinin başak boyu özelliğine ait ortalama değerler ve AÖF
grupları ... 23 4. 5.Ekmeklik buğday çeşitlerinin başak ağırlığı özelliğine ait varyans analizi sonuçları .. 25 4. 6.Ekmeklik buğday çeşitlerinin başak ağırlığı özelliğine ait ortalama değerler ve AÖF
grupları ... 25 4. 7.Ekmeklik buğday çeşitlerinin başakta tane sayısı özelliğine ait varyans analizi
sonuçları ... 27 4. 8.Ekmeklik buğday çeşitlerinin başakta tane sayısı özelliğine ait ortalama değerler ve
AÖF grupları ... 28 4. 9.Ekmeklik buğday çeşitlerinin başak tane ağırlığı özelliğine ait varyans analizi
sonuçları ... 29 4. 10.Ekmeklik buğday çeşitlerinin başak tane ağırlığı özelliğine ait ortalama değerler ve
AÖF grupları ... 30 4. 11.Ekmeklik buğday çeşitlerinin bin tane ağırlığı özelliğine ait varyans analizi
sonuçları ... 32 4. 12.Ekmeklik buğday çeşitlerinin bin tane ağırlığı özelliğine ait ortalama değerler ve
AÖF grupları ... 32 4. 13.Ekmeklik buğday çeşitlerinin hasat indeksi özelliğine ait varyans analizi sonuçları . 34 4. 14.Ekmeklik buğday çeşitlerinin hasat indeksi özelliğine ait ortalama değerler ve AÖF
grupları ... 35 4. 15.Ekmeklik buğday çeşitlerinin hektolitre ağırlığı özelliğine ait varyans analizi
sonuçları ... 36 4. 16. Ekmeklik buğday çeşitlerinin hektolitre ağırlığı özelliğine ait ortalama değerler ve
AÖF grupları ... 37 4. 17.Ekmeklik buğday çeşitlerinin nem oranı özelliğine ait varyans analizi sonuçları ... 38 4. 18.Ekmeklik buğday çeşitlerinin nem oranı özelliğine ait ortalama değerler ve AÖF
grupları ... 39 4. 19.Ekmeklik buğday çeşitlerinin protein oranı özelliğine ait varyans analizi sonuçları . 40 4. 20.Ekmeklik buğday çeşitlerinin protein oranı özelliğine ait ortalama değerler ve
AÖF grupları ... 41 4. 21.Ekmeklik buğday çeşitlerinin sedimantasyon değeri özelliğine ait varyans analizi
sonuçları ... 42 4. 22.Ekmeklik buğday çeşitlerinin sedimantasyon değeri özelliğine ait ortalama
değerler ve AÖF grupları ... 43 4. 23.Ekmeklik buğday çeşitlerinin gecikmeli sedimantasyon değeri özelliğine ait
varyans analizi sonuçları ... 45
ÇİZELGELER DİZİNİ (devam)
Çizelge Sayfa
4. 24.Ekmeklik buğday çeşitlerinin gecikmeli sedimantasyon değeri özelliğine ait
ortalama değerler ve AÖF grupları ... 45 4.25.Ekmeklik buğday çeşitlerinin gluten miktarı özelliğine ait varyans analizi sonuçları 47 4.26.Ekmeklik buğday çeşitlerinin glüten miktarı özelliğine ait ortalama değerler ve
AÖF grupları ... 47 4.27.Ekmeklik buğday çeşitlerinin gluten indeksi özelliğine ait varyans analizi sonuçları 49 4.28.Ekmeklik buğday çeşitlerinin gluten indeksi özelliğine ait ortalama değerler ve
AÖF grupları ... 50 4.29.Ekmeklik buğday çeşitlerinin verim özelliğine ait varyans analizi sonuçları ... 51 4.30.Ekmeklik buğday çeşitlerinin verim özelliğine ait ortalama değerler ve AÖF
grupları ... 52 4.31.Parametreler arası korelasyon tablosu ... 54
SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ
Simgeler Açıklama
% Yüzde
da Dekar
ha Hektar
g Gram
kg Kilogram
P2O5 Difosfor pentaoksit
K2O CACO3
Potasyum oksit Kalsiyum Karbonat
cm Santimetre
hl ml pH
Hektolitre Mililitre
Asit-Baz Birimi
Kısaltmalar Açıklama
F Değ. Varyans Analiz Değeri
KO Kareler Ortalaması
KT Kareler Toplamı
SD Serbestlik Derecesi
LSD Asgari Önemli Fark
ÖD VK
Önemli Değil
Varyasyon Kaynakları
1. GİRİŞ VE AMAÇ
Tarım arazilerinin bölünmesi ve azalmasıyla birlikte her geçen gün artan dünya nüfusunun yeterli düzeyde beslenmesi daha da zor bir hal almaktadır. Zamanla artan dünya nüfusu 2025 yılında 8 milyar olacağı tahmin edilmekte olup, gıda güvenliği dünyanın gelecek süreçteki en önemli problemlerinden biri olacaktır. (Howell vd., 2001). Bu nedenle insanların beslenme gereksiniminin karşılanması için birim alandan elde edilen tarımsal üretimin artırılması tek alternatif olmaktadır (Kahraman vd., 2008).
Tahıllar, insanların yeterli ve dengeli beslenmesi için alması gereken kalorinin % 75’inden fazlasını, proteinin ise % 50’sini karşılamakta olup, Dünya’daki ve Türkiye’deki tarım arazilerinin %50’den fazlasını oluşturmaktadır. Tahılların bu denli fazla yetiştirilmesinin sebebi; insan ve hayvan beslenmesinde kullanılması, adaptasyon kabiliyetinin yüksek olması, kültüre alınan ilk bitki olması, yetiştiriciliği, taşıma, depolama ve kolay muhafaza edilebilmesidir(Arslan, 2018). Tahıllar arasında ilk kültüre alınan buğdayın, yüksek adaptasyon yeteneğini sayesinde farklı iklim ve bölgelerde yetiştirilmesi, gerek ülkemizde gerekse dünyada üretimi ve tüketiminin fazla olmasından dolayı stratejik öneme sahip bir ürün haline gelmiştir. Tahıllar ve özellikle de buğday hızla artan nüfusun beslenme ihtiyacının giderilmesi noktasında büyük bir öneme sahiptir(Doğan vd., 2014).
Buğdayın yüksek uyum yeteneğinin yanında, yetiştiriciliğinin kolay olması, yüksek besin değerine sahip olması, taşıma, işleme ve depolama kolaylığı sayesinde dünya nüfusunun ortalama 1/3’nün temel gıda maddesini karşılayabilecek durumdadır. Buğday tanesi içeriğinde % 65–75 nişasta, % 8–15 protein, % 1–5 yağ, % 1,5–3,2 şeker, % 1–2 kül bulunmaktadır. Ayrıca buğday tanesi protein, yağ, karbonhidrat ve insan ve hayvanların beslenmesinde rol oynayan vitaminleri de içerisinde barındırmaktadır (Kün, 1996).
2019/20 dönemi buğday üretiminde dünyada ilk sırada %20’lik pay ile AB (28) bölgesi yer alırken bunu %18 ile Çin ve %14 ile Hindistan takip etmektedir. Türkiye, dünya buğday üretiminin %2’sini gerçekleştirmekte olup buğday üretiminde dünyada onuncu sırada yer almaktadır .(TMO, 2020)
Ülkemizde 2019-2020 üretim sezonunda 10,6 milyon ha ekim alanına sahip olan tahıllardan 33,4 milyon ton üretim gerçekleşmiştir. Tahıllar içerisinde ekim alanı, üretim ve tüketim miktarı bakımından en yüksek paya sahip buğdaydan ise 2019-20 üretim sezonunda 6,8 milyon ha ekili alandan 19 milyon ton üretim, 16 milyon ton tüketim gerçekleşmiş olup, kişi başı tüketim ise 192,8 kg olarak bulunmuştur (TÜİK, 2021).
Buğday ekim alanları yurdumuz için son sınırlarına ulaşmış hatta marjinal alanlarda bile buğday tarımı yapılmaktadır. Bu sebepten ötürü buğday üretim miktarının artırılması birim alandan elde edilen üretim miktarına bağlı olmaktadır. Bunun için yüksek uyum yeteneğine sahip, verim potansiyeli yüksek, kaliteli, canlı ve cansız stres faktörlerine dayanıklı çeşitlerin geliştirilmesi ve uygun üretim tekniklerinin kullanılması ile mümkün olmaktadır (Mut, 2004). Yağışa bağlı koşullarda yapılan tarım sisteminde uygun genotip seçimi ve kaliteli tohumluk ile verim miktarında %20-30’lara varan artış sağlanabilmektedir. (Kün vd., 1995).
Birçok zirai üründe olduğu gibi, buğdayın da gerek ıslah çalışmalarında gerekse de üretiminde, şuana kadar ilk önceliğin birim alandan verimin artırılması yönünde olmuş, kalite ise ikinci planda yer almıştır. Halbuki tarımsal üretimin artışı modern tarım anlayışına göre kalitenin, verimin yanında yer alarak artışının sağlanması çok önemli bir olgudur. Bu konudaki çalışmaların son yıllarda yoğunluk kazandığı bilinmektedir (Yağdı, 2004).
Buğdayın kalitesi tüketici kitlesinin kullanım amacına göre değişmekte olup, çeşit ,iklim ve toprak özellikleri ile yetiştirme tekniklerine bağlı olarak değişim göstermektedir.
Ekmeklik buğdaylarda kaliteyi etkileyen en önemli unsur protein oranı ve kalitesidir.
(Kimber ve Sears, 1987; Sade, 1997; Ünal, 2002; Güçlü, 2015). Protein oranı buğdayın hangi amaçla kullanılacağını tespit eden bir özelliktir.(Williams vd., 1986; Kan ve Sade, 2002). Protein oranı çeşidin genetik yapısına ve çevresel etmenlere bağlı olarak % 6-22 arasında değişkenlik göstermekte olup ülkemizde protein oranı % 9-13 arasındakiler topbaş,% 10-15 arasındakiler Ekmeklik ve % 11-17 arasındakiler ise makarnalık olarak değerlendirilmektedir (Ünal, 2002). Protein kalitesi, protein oranı kadar önemli bir kalite kriteri olup sedimantasyon değeri ile ölçülmektedir. (Mut vd., 2007)
Bu çalışmada farklı bölgede yeni tescil edilen çeşitler ile İç Anadolu Bölgesi ve geçit bölgelerinde yaygın olarak kullanılan edilen çeşitlerin Eskişehir koşullarında verim ve kalite özelliklerinin belirlenerek Eskişehir yöresine uyum sağlayan çeşitlerin tespiti amaçlanmıştır.
2. LİTERATÜR ARAŞTIRMASI
Doğan ve Yürür (1992), Bursa koşullarında 9 adet ekmeklik ve 3 adet makarnalık buğday çeşidinin verim ve bazı verim özelliklerinin belirlenmesi amacıyla yürüttükleri çalışmayı 1983-1984 üretim sezonunda gerçekleştirmişlerdir. Araştırma sonucunda tane verimi ve başakta tane sayısı bakımından lachis-Line/81, Orso ve Cumhuriyet çeşitlerinin bölge için ümitvar olduğunu bildirmişlerdir.
Curic vd., (2001), 7 farklı ekmeklik buğday çeşidiyle yürüttükleri çalışmada; gluten indeks değerini % 55.2 - % 99.6 aralığında bulmuşlardır. Ekmeklik buğdaylarda bir kalite kriteri olan gluten miktarının çevreye ve çeşitlere bağlı olarak değiştiğini bildirmişlerdir.
Blaha vd., (2002), eski ve yeni buğday çeşitlerinin morfolojik ve fizyolojik özellikleri ile verim farklılıklarını araştırdıkları çalışmalarında; daha verimli olan çeşitlerin; daha yüksek hasat indeksine, başakta daha fazla tane sayısına, başakta daha yüksek tane ağırlığına, daha yüksek başak sıklığına, daha kısa bitki boyuna ve daha kısa başak boyuna sahip olduklarını saptamışlar, eski çeşitlerin daha derine inen kök sistemine sahip oldukları için kurağa ve yüksek sıcaklığa daha toleranslı olduğunu vurgulamışlardır.
Bojnanska ve Francakova (2002), 5 ekmeklik buğday çeşidiyle yaptıkları çalışmalarını Nitra ekolojik koşulları altında yürütmüşlerdir. 1998-1999, 1999-2000 yetiştirme dönemlerinde kalite üzerine yaptıkları çalışmalarında çeşitlerin gluten değeri ortalamasını 15,6 ml, SDS sedimantasyon değeri ortalamasını ise 37,2 ml olarak saptamışlardır.
Yağdı (2004), 1997-1998 üretim sezonunda Bursa ekolojisi altında geliştirilen ekmeklik buğday hatlarının bazı kalite özelliklerini belirlemek amacıyla yaptığı araştırmada, genotiplerin iki yılın ortalama verilerine göre; bin tane ağırlıklarının 42.88- 51.17 g, hektolitre ağırlıklarının 77.93-81.26 kg/100lt, protein oranının %11.85-13.44 ve yaş öz içeriklerinin % 22.26-37.93 olarak belirlemiştir. Araştırmada yaş öz içeriği ile protein oranı, hektolitre ağırlığı ve 1000 tane ağırlığı arasında olumlu ilişki olduğu belirtilmiştir.
Erkul (2006), 20 adet ileri ekmeklik buğday hattı ile 4 adet yurt içi kaynaklı yerel ekmeklik buğday çeşidinin Eğe Bölgesine uygun olanlarının tespit edilmesi amacıyla Aydın ilinde bir çalışma yürütmüştür. Çalışmada araştırıcı genotiplerin tane verimini ve kalite kriterlerinden; hektolitre ağırlığı, protein oranı, yaş gluten miktarı, gluten indeks ve sedimantasyon değerini incelemiştir. Kalite bakımından 2, 3, 5, 7, 9, 11, 12, 15, 17 ve 18 no’lu hatların stabil düzeyde olduğu ve bu hatlardan tane verimi açısından 12 (522.40 kg/da) ve 9 (502.61 kg/da) no’lu hatların tüm çeşitlerden yüksek değerlere sahip olduğu bildirilmiştir. Sonuç olarak 12 (ATTILA*2/STAR) ve 9 (CHOİ X/STAR/3/HE1/
3*CN079//2*SERİ) no’lu hatların ümitvar olduğunu ifade etmiştir.
Çağlar vd. (2006), Erzurum koşullarında yürütmüş oldukları çalışmalarda 25 ekmeklik buğday çeşidinin adaptasyonunu incelemişlerdir. Araştırma 2001-2002 ve 2002- 2003 üretim döneminde yürütülmüş olup; bitki boyu 72.5-99.3 cm, başaktaki tane sayısı 19.9-30.4 adet, bin tane ağırlığı 34.1-42.5 g, tane verimi 302.4-460.7 kg/da, hektolitre ağırlığı 75.3-79.3 kg/lt, ham protein oranı ise % 11.2-13.5 arasında değişim gösterdiği saptanmıştır. Verim açısından en yüksek değeri 460.7 kg/da ile Doğu-88 almış olup, en yüksek ham protein değerini ise Alparslan ve Türkmen çeşitlerinin aldığı tespit edilmiştir.
Koca vd. (2011), Aydın ili koşullarında 40 yeni ekmeklik buğday hattının tane verimi ve bazı kalite parametrelerini incelemişlerdir. 2008-2009 üretim sezonunda yürütülen çalışma sonucunda, tane verimi 117 - 520 kg/da, 1000 tane ağırlığı 22.1 - 42.0 g, hektolitre ağırlığı 78.5 - 85.3 kg/lt ve protein oranı %11.0 - %16.1 arasında bulunmuştur.
Tunca (2012), Eskişehir koşullarında 16 adet kışlık ekmeklik buğday çeşidinin kuru koşullara olan adaptasyonunun verim ve kalite parametrelerini incelemiştir. 2010-2011 üretim döneminde yapmış olduğu çalışmada; bitki boyu 112.3-139 cm, başak uzunluğu 7.71 -9.72 cm, başakta tane sayısı 12.53-31.67 adet, başakta tane ağırlığı 0.510-1.352 g, tane verimi 212-544.9 kg/da, hasat indeksi % 26.67-46.60, bin tane ağırlığı 39.33-47.67, hektolitre ağırlığı 79.87-84.95 kg/hl, sedimantasyon değeri 9.67-18.67 ml ve protein oranı
% 9.77- 13.89 aralığında değişim gösterdiğini tespit etmiştir. Yüksek verim değerlerine sahip olmalarından dolayı Ekiz, Gelibolu ve Sönmez çeşitlerinin Eskişehir ili kuru koşullara uygun olduğunu, ancak yüksek kalite bakımından Bezostaja-1 çeşidinin un sanayisinde kullanabileceğini tespit etmiştir.
Doğan ve Kendal (2013), 2004-05 ve 2005-06 üretim dönemlerinde 25 farklı ekmeklik buğday hat ve çeşitlerinin verim ve kalite özelliklerinin Diyarbakır bölgesinde performanslarını incelemişlerdir. Çalışmada iki yılın ortalamasına göre genotiplerin bitki boyu 86,6-119,3 cm, tane verimi 514,5-820,9 kg/da, bin tane ağırlığı 31,5-42,5 g, hektolitre ağırlığı 73,1-81,8 kg ve protein oranı % 9,8-11,9 arasında değişmiştir. Tane verimi bakımından en yüksek değeri 18 nolu genotipten, kalite unsuru olan hektolitre ağırlığı açısından en yüksek ortalama değeri 19 ve 24 nolu genotiplerden elde edilmiştir.
Özen ve Akman (2015), 2012-2013 üretim döneminde 14 ekmeklik buğday çeşidinin Yozgat İli kuru koşullarda verim ve kalite yönünden durumlarını incelemişlerdir.
Araştırmada genotiplerin bitki boyu 86 ile 112 cm, başak uzunluğu 8 ile 11 cm, başaktaki tane sayısı 22 ile 46 adet, başakta tane ağırlığı 1 ile 2 g, tane verimi 427 ile 639 kg/da, bin tane ağırlığı 33 ile 44 g, hektolitre ağırlığı 76 ile 82 kg, hasat indeksi % 30 ile 38, protein oranı % 8 ile 13, gluten (öz) miktarı % 15 ile 31, gecikmeli sedimantasyon testi 7 ile 35 ml ve zeleny sedimantasyon testi 8 ile 28 ml arasında bulunmuştur. Çalışma sonucunda verim unsurları bakımından Karahan, Bayraktar-2000 ve Dağdaş-94 genotipleri ön plana çıkarken, kalite ölçütlerinden olan glüten ve sedimantasyon değerleri açısından ise Nenehatun, Tosunbey, Yunak çeşitlerinin ön plana çıktığını bildirmişlerdir.
Naneli vd. (2015), Tokat-Kazova bölgesinde 25 ekmeklik buğday (Triticum aestivum L.) çeşidiyle yaptığı çalışmada çeşitlerin verim ve kalite özellerini belirlemişler.
2012-2013 ve 2013-2014 yetiştirme dönemlerinde yapılan çalışmada bitki boyu, başak uzunluğu, bin tane ağırlığı, hektolitre ağırlığı, hasat indeksi, Zeleny sedimantasyon değeri ve protein miktarı incelenmiştir. Verim ve verim unsurları bakımından Nacibey, Sönmez, Pehlivan, Karahan-99, Konya-2002, Kate A1, Tosunbey çeşitleri Tokat-Kazova koşullarında üstün performans gösterdiğini, kalite kriterleri açısından ise Konya-2002, Flamura-85, Syrena Odeska, Harmankaya, Bağcı-2002 ve Aldane çeşitlerinin yüksek değere sahip olduğunu bildirmişlerdir. Bölge koşullarında ekmeklik buğday veriminin ve kalitesinin artırmak için Konya-2002 ve Aldane çeşitlerinin kullanılması gerektiğini ifade etmişlerdir.
Sakin vd. (2016), 2013-2014 ve 2014-2015 üretim sezonlarında 20 ekmeklik buğday(Triticum aestivum L.) çeşidinin Tokat-Zile koşullarında verim ve verim kompenentleri üzerine yaptıkları çalışmada; bitki boyu, başaklanma süresi, metrekarede
başak sayısı, başak uzunluğu, başakta tane sayısı, hektolitre ağırlığı, bin tane ağırlığı ve hasat indeksi incelenmiş olup, çeşitler arasında önemli farklılıklar tespit edilmiştir. İki yılın ortalama tane verimi bakımından en yüksek değer 452.0 kg/da ile Bezostaja 1 çeşidinden elde edilmiştir. Tokat-Zile bölgesinde verim ve verim özellikleri bakımından Sönmez- 2001, Ekiz, Harmankaya ve Konya 2002 çeşitlerinin ön plana çıktığını tespit edilmiştir.
Şahin vd. (2016), Konya bölgesi sulu koşullarda 2009-2013 yetiştirme dönemlerinde 18 ekmeklik buğday çeşidinin verim ve kalite özelliklerinin belirlenmesi amacıyla yürüttükleri denemede; tane verimi, bin tane ağırlığı, protein oranı, kuru gluten ve zeleny sedimantasyon değerini incelemişlerdir. Genotiplerin kalite özellikleri bakımından sanayicinin ve fırıncıların taleplerini karşılayacak nitelikte olduğunu saptamışlardır.
Usta (2016), 2014–2015 yetiştirme döneminde 22 adet ekmeklik buğday çeşidinin (Triticum aestivum L.) verim ve verim unsurlarının belirlenmesi amacıyla Kırşehir koşullarında yürüttüğü çalışmasında; bitki boyunu 62.62 - 83.47cm, başak uzunluğunu 6.46 - 8.53 cm, başakta tane sayısını 20.03 - 32.0 adet, başakta tane ağırlığını 0.72 - 1.25g, bin tane ağırlığını 31.93 - 42.37 g, tane verimini 284.1- 450.4 kg/da, hasat indeksini % 25.30 - 38.40 arasında tespit etmiştir. Elde edilen veriler ışığında verim ve verim unsurları açısından çeşitler arasında önemli farklılıklar olduğu ve Kırşehir yöresine en uygun çeşitlerin sırasıyla Karahan 99, Sönmez 2001 ve Bereket ekmeklik buğday çeşitlerinin olduğunu saptamıştır.
Aydoğan ve Soylu (2017), araştırdığı çalışmalarını 2014-2015 üretim sezonunda gerçekleştirmişlerdir. Konya koşullarında 14 ekmeklik buğday çeşidinin verim, verim unsurları ile kalite özelliklerini incelemişlerdir. Çalışmada, bitki boyu 79.50-115 cm, başak uzunluğu 8.87-11.10 cm, başakta tane sayısı 31.20-44.90 adet, başakta tane ağırlığı 1.33- 2.07 g, tane verimi 447.42-709.08 kg/da, bin tane ağırlığı 30.90-46.46, hektolitre ağırlığı 73.32-78.35 kg/hl, Zeleny sedimantasyon oranı 26.0-39.50 ml aralığında bulunmuştur.
Verim ve kalite kriterleri açısından yüksek değere sahip olan Karahan-99, Eraybey, Bozkır ve Pehlivan çeşitlerinin Orta Anadolu Bölgesinde kıraç koşullarda verim ve kalite açısından yetiştirilmesinin uygun olduğunu ifade etmişlerdir.
Mut vd. (2017), Yozgat koşullarında 2010-2014 üretim sezonlarında 14 ekmeklik buğday çeşidinin verim ve kalite kriterlerini incelemişlerdir. Deneme sonucunda çeşitlerin 3 yılık ortama bitki boyu 60.2-80.3, tane verimi 290.5-372.2 kg/da, bin tane ağırlığı 29.2- 38.4 g, hektolitre ağırlığı 77.7-79.7 kg, protein oranı % 12-13.8, yaş gluten oranı %23.9-28 ve sedimentasyon değeri 21.5-33.1 ml arasında değişim göstermiştir. Yozgat ekolojisi altında Tosunbey, Flamura 85, Syrena Odes'ka ve Krasunia Odes'ka çeşitlerinin yüksek verim performansı gösterdiği ve bunun yanında kalite unsurları açısından yeterli seviyede olmaları bu bölge için önerilebilecek çeşitler olduğunu bildirmişlerdir.
Arslan (2018), 2015-2016 yetiştirme döneminde 20 ekmeklik buğday çeşidinin Tokat-Artova yöresinde verim ve kalite yönünden durumlarını belirlemek amacıyla yürüttüğü çalışmasında; bitki boyu, başak uzunluğu, başakta tane sayısı, bin tane ağırlığı, hektolitre ağırlığı, hasat indeksi, protein miktarı ve Zeleny sedimantasyon değerini incelenmiştir. Çalışma sonucunda çeşitlerin verimi 285.1 ile 451.4 kg/da aralığında değiştiği, en yüksek değere 451.4 kg/da ile Nacibey çeşidi sahip olduğunu belirlemiştir.
Kalite kriteri olan protein oranı bakımından ise en yüksek değere Ekiz (% 13.1) ve Tahirova (% 12.6) çeşitlerinin olduğunu tespit etmiştir.
Aydoğan (2018), Bursa ilinde yaptığı çalışmasında yerli ve yurdışı kaynaklı olmak üzere 41 ekmeklik buğday çeşidinin tane verimi ve verim öğeleri bakımından karşılaştırmasını yapmıştır. 2016-2017 hasat dönemi sonucunda çeşitlerin ortalama; bitki boyu 69,30-117,70 cm, başak boyu 8,65-13,80 cm, başakta tane sayısı 40,83 - 71,93 adet, başakta tane ağırlığı 1,61 - 3,33 gr,1000 tane ağırlığı 32,68 – 57,28 gr, tane verimi 294 - 656,23 kg/da arsında değişim göstermiştir. Köksal 2000(656,23kg/da), Yunak(654,67 kg/da) ve Altınbaşak(611,77 kg/da) tane verimi bakımından en yüksek değere sahip çeşitler olduğunu bildirmiştir. Verim unsurları bakımından bitki boyu ile başak boyu arasında 0.05 düzeyinde, tane verimi arasında 0.01 düzeyinde, bin tane ağırlığı arasında 0.01 düzeyinde pozitif ve önemli ilişki olduğunu saptamıştır.
Akdeniz (2019), 2016-2017 üretim sezonunda 20 ekmeklik buğday genotipinin Edirne, Tekirdağ ve Kırklareli-Lüleburgaz koşullarında verim, verim unsurları ve kalite özelliklerini belirlemek için yaptığı çalışmasında, tane verimi 515,2 kg/da - 830,8 kg/da, bitki boyu 73,0 cm - 102,1 cm, başak uzunluğu 8,75 cm - 10,77 cm, başakta tane sayısı
33,70 - 52,90 adet, başakta tane ağırlığı 1,721 - 2,327 g, hasat indeksi % 39,77 - % 50,87, bin tane ağırlığı 41,50 - 53,26 g gluten oranı % 26,33 - % 37,89, gluten indeksi 70,9 - 92,6, zeleny sedimentasyon değeri 31,78 - 62,89, gluten/protein oranı 2,14 ile 2,64, sedimentasyon/protein oranı 2,57 ile 4,38 ve protein oranı % 12,26 ile % 15,20 aralığında bulmuştur. Verim ve verim komponentleri bakımından yeni genotiplerden; Glosa, NKÜ Lider, Delebrad 2, Saban, Maden, Yüksel, Köprü, Maya ve Bora ön plana çıkmıştır. Verim ve kalite açısından beraber değerlendirildiğinde ise Glosa, Maden, Saban, Lazarka, Yüksel, Delebrad 2, NKÜ Ergene, Enargo, Köprü ve NKÜ Lider çeşitlerinin diğer yeni ve eski çeşitlere göre üstün performans gösterdiğini tespit etmiştir.
Güngör ve Dumlupınar (2019), tarafından 2016-2017 ve 2017-2018 yetiştirme dönemlerinde Bolu koşullarında 18 adet ekmeklik buğday çeşidinin tane verimi, verim unsurları ve kalite özelliklerinin belirlenmesi amacıyla yaptıkları çalışmada; İki yılın ortalamasına göre çeşitlerin bitki boyları 80.7-112 cm, başak uzunlukları 7.3-10 cm, başakta tane sayıları 27.2-49.7 adet, başakta tane ağırlıkları 0.93-2.25 g, bin tane ağırlıkları 35.8-47.2 g, hektolitre ağırlıkları 69.3-80.9 kg, protein oranları % 12.6-16.2, yaş gluten oranları % 24.9-34.6 ve tane verimleri 515.2-790.7 kg/da arasında değişim göstermiştir.
Bolu şartlarında yüksek verim ve kalite açısından ön plana çıkan çeşitlerin Lucilla, Rumeli ve Aslı olduğunu, ancak üstün kalite değerlerine sahip olmalarından dolayı Esperia ve Aldane çeşitlerinin un sanayinde kullanılabileceğini bildirmişlerdir.
Güran (2019), 2016-2017 yetiştirme döneminde Dicle Üniversitesi Ziraat Fakültesi araştırma alanında 16 adet buğday genotipinin verim ve kalite öğelerini tespit etmiştir.
Denemede bitki boyu 77.6-95.0 cm, başak uzunluğu 5.8-6.9 cm, başakta tane sayısı 30.2- 46.0 adet, başakta tane ağırlığı 1.29-2.06 g, tane verimi 363.9-458.9 kg/da, bin dane ağırlığı 25.6-34.3 g, hektolitre ağırlığı 75.4- 81.8 kg/hl, yaş gluten oranı %29.4 - %33.7, Zeleny sedimantasyon değeri 42.4-51.7 ml arasında değişmiştir. Verim ve kalite ikilisinin beraber değerlendirildiğinde 16th IWWYT-IR-9817 ve 6STEMRRSN-6070 genotiplerinin Diyarbakır koşullarında umut verici olduğunu belirtmiştir.
Fırat (2019), 53 adet ekmeklik buğday çeşidinin morfolojik ve kalite özelliklerini belirlemek amacıyla yürüttüğü çalışmasını 2017-18 yılında Bingöl koşullarında yapmıştır.
Çalışma sonucunda çeşitlerin bitki boyu 61,03-126,7 cm, başak uzunluğu 6,31-10,04 cm, başakta tane sayısı 8,3-34,3 adet, başakta tane ağırlığı 0,39-1,51 gr, tane verimi 165,55-
767,19 kg/da, hasat indeksi %33,91-61,04, protein oranı %8,9-14,3, bin tane ağırlığı 35,6- 56,0 gr, hektolitre ağırlığı 71,96-80,32 kg/hl, glüten miktarı %13,1-42,4, glüten indeksi
%33,6-94,3, sedimantasyon değeri 12,0-50,6 ml ve gecikmeli sedimantasyon değeri 11,6- 59,6 ml arasında değer aldığı belirtilmiştir.
Metin (2019), Bursa bölgesinde 20 ekmeklik buğday çeşidinin verim ve kalite özellikleri bakımından performanslarının belirlenmesi amacıyla bir çalışma yapmıştır.
2016-2017 ve 2017-2018 yetiştirme sezonunda yaptığı çalışmada bitki boyu, başak boyu, başakta tane sayısı, başakta tane ağırlığı, bin tane ağırlığı, tane verimi, protein oranı, sedimantasyon değeri ve gluten oranı özellikleri incelenmiştir. Denemede ortalama tane verimini 447,06 kg/da olarak bulmuş olup, Momtchill (540,33 kg/da) ve Adelaide (529,33 kg/da) çeşitleri ortalama değerin üzerinde yer almıştır. Momtchill ve Adelaide çeşitleri kalite faktörü olan protein oranı bakımından da ortalama değerin civarında ve üstünde olduğunu tespit etmiş olup, Bursa yöresinde üreticiye önerilecek çeşitler olduğunu bildirmiştir.
Olgun vd. (2019), 2018 yılında yaptıkları çalışmada Eskişehir yöresi için ıslah edilmiş 30 farklı ekmeklik buğday çeşitlerinin kalite unsurları bakımından durumlarını tespit etmişlerdir. ESOGÜ Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü laboratuvarlarında çeşitlerin bin tane ağırlığı, tane protein oranı, Zeleny sedimentasyon değeri, yaş gluten miktarı, gluten indeks, hektolitre ağırlığı ve rutubet miktarı incelenmiştir. İnceleme sonucunda yüksek kalite değerine sahip çeşitlerin Konya, Altay, Alpu, Kutluk, Bağcı ve Seyhan olduğunu bulmuşlardır. Ayrıca kalite kriterleri bakımından en istikrarlı çeşitlerin Bağcı, İkizce, Konya, Sultan, Şanlı ve Altay çeşitlerinin olduğunu saptamışlardır.
Sağır (2020), 1929-2017 yılları arasında tescil edilmiş eski ve yeni olmak üzere 25 ekmeklik buğday genotipinin 2018-2019 üretim sezonunda Eskişehir Geçit Kuşağı Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğüne bağlı Merkez ve Hamidiye deneme alanlarında verim, verim ögeleri ve bazı kalite kriterlerini incelemişlerdir. Kurulan deneme sonucunda;
tane verimi 500 kg/da üzerinde olan çeşitlerin Köse 220-39, Süzen 97, Soyer 02, Nacibey, Mesut, Reis, Müfitbey, Tosunbey ve Soyer 02 olduğunu belirtmiştir. Verim ve Verim unsurları bakımından eskiden tescillenmiş çeşitlerin son yıllara doğru tescillenmiş çeşitlere
oranla daha iyi performans gösterdiği, ancak kalite açısından bir miktar düşüş gösterdiğini bildirmiştir.
3. MATERYAL VE YÖNTEM
3.1. Materyal
3.1.1. Deneme materyali
Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Ziraat Fakültesi deneme ve araştırma tarlasında yürütülen bu çalışmada; 8 ekmeklik buğday çeşidi kullanılmıştır. Çeşitlerin özellikleri aşağıda verilmiştir.
ERGENE: Namık Kemal Üniversitesi Ziraat Fakültesi tarafından 2016 yılında tescil ettirilen ekmeklik buğday çeşididir. Bitki boyu 90-95 cm uzunluğunda, başak rengi beyaz, yapısı ise orta uzun, orta sık ve kılçıklı olup, taneleri ise kırmızıdır. Kışlık, orta geççi, kışa, soğuğa ve yatmaya dayanıklı, kardeşlenmesi iyi olan bir çeşittir. Tane verimi 640-790 kg/da, bin tane ağırlığı 31-37 g, hektolitre ağırlığı 73-78 kg/hl, protein oranı 12.8- 14.3, Zeleny sedimantasyon değeri 55-72 ml ve un verimi ise % 67-72 arasında değişim göstermektedir (Anonim,2021a).
ASİYA: Namık Kemal Üniversitesi Ziraat Fakültesi tarafından geliştirilip 2018 yılında tescil ettirilmiştir. Bitki boyu 85-95 cm aralığında yatmaya dayanıklı, başak rengi beyaz, kılçıklı ve tane rengi kırmızı olan asiya ekmeklik buğday çeşidi; kışlık, orta-erkenci, kışa ve soğuğa dayanıklı, kuraklığa toleransı iyi, kardeşlenmesi iyi olan bir çeşittir. Tane verimi 630-840 kg/da, bin tane ağırlığı 31-39 g, hektolitre ağırlığı 73-80 kg/hl, protein oranı 12-15, Zeleny sedimantasyon değeri 45-68 ml ve un verimi ise % 58-72 aralığındadır (Anonim,2021a).
LİDER:2016 yılında Namık Kemal Üniversitesi Ziraat Fakültesi tarafından tescil ettirilen ekmek buğday çeşitlerinden Lider’in başak rengi beyaz, kılçıklı, orta sık ve uzunlukta, taneleri ise kırmızı renklidir. Bitki boyu 85-90 cm, tane verimi 630-850 kg/da, bin tane ağırlığı 36-42 g, hektolitre ağırlığı 73-77 kg/hl, protein oranı 13-14, Zeleny sedimantasyon değeri 50-70 ml ve un verimi ise % 58-72 arasında olup, kışlık, orta
erkenci, kışa ve soğuğa dayanıklı, tane dökmeyen, kardeşlenmesi iyi olan bir çeşittir (Anonim,2021a).
MÜFİTBEY:Geçit Kuşağı Tarımsal Araştırma Enstitüsü tarafından 2006 yılında melezmele yoluyla ıslah edilmiştir. Başak tipi beyaz ve kılçıklı, taneleri beyaz ve sert yapıda olup, bitki boyu 110-115 cm uzundadır. Müfitbey çeşidi Orta geççi, kışa, kuraklık stresine ve yatmaya dayanıklıdır. Tane verimi kuruda 350 kg/da’a, suluda ise 650 kg/da’ a kadar çıkabilmektedir. Bin tane ağırlığı 38-42 g, hektolitre ağırlığı 79-82 kg, protein oranı
% 11-13, mikro sdssedimentasyon değeri 13-15 ml arasında değişmektedir. Sarı pas, sürme ve mozaik virüsüne dayanıklı, kara pasa ise orta hassastır (Anonim,2021b).
SÖNMEZ 2001:Geçit Kuşağı Tarımsal Araştırma Enstitüsüne ait olup 2001 yılında tescil ettirilen sönmez 2001 ekmek buğday çeşidinin başağı iri yapılı, beyaz ve kılçıksızdır. Taneleri kırmızı ve sert, bitki boyu 100 -110 cm arasındadır. Erkenci bir çeşit olan sönmez 2001, kışa, kurağa ve yatmaya dayanıklı, kardeşlenmesi orta derecedir. Kuru koşullarda verimi 350 kg/da, sulu koşullarda ise 600-650 kg/da aralığındadır. Bin tane ağırlığı 38-44 g, hektolitre ağırlığı 80-84 kg, protein oranı %12-14, sedimantasyon 14-16 ml arasında olmaktadır. Sürme,Sarı pas, kahverengi pas ve rastığa dayanıklı bir çeşittir(Anonim,2021b).
ALTAY 2000: 2000 yılında Geçit Kuşağı Tarımsal Araştırma Enstitüsü tarafından tescil ettirilmiştir. Başak tipi kahverengi ve kılçıklı, taneleri beyaz yarı serttir.
Kardeşlenmesi iyi olan, kışlık ve yatmaya dayanıklı bir çeşittir. Verim seviyesi kuruda 300-350 kg/da, suluda ise ek sulamayla 650 kg/da’ kadar çıkabilmektedir. Bitki boyu 105- 115 cm, bin tane ağırlığı 36-40 g, hektolitre ağırlığı 80-84 kg, protein oranı %11-13, sedimantasyon 12-16 ml arasında olup, ekmeklik kalitesi ortadır. Pas, sürme ve mozaik virüse dayanaklı, rastık, kara ve kahverengi pasa orta derecede dayanıklıdır(Anonim,2021b).
ES 26:Geçit Kuşağı Tarımsal Araştırma Enstitüsünün geriye melezleme yoluyla 2010 yılında tescil ettirdiği Es26 ekmeklik buğday çeşidinin başak rengi kırmızı ve kılçıklı bir yapıya sahiptir. Bitki boyu 105-115 cm, bin tane ağırlığı 35-38 g, hektolitre ağırlığı 77- 79 kg, protein oranı %10-12, sedimantasyon değeri 10-13 ml arasında değişmektedir.
Erkenci bir çeşit olup kışa ve kuraklığa dayanıklı, kardeşlenmesi yüksektir. Tane verimi kıraç koşullarda dekara 250 kg, koşulların iyi olmasıyla birlikte 500 kg/da’ a kadar ulaşmaktadır. Hastalıklardan kahverengi pasa dayanıklı, sürme ve sarı pasa orta dayanıklı, rastık ve kara pasa hassastır(Anonim,2021b).
REİS:Geçit Kuşağı Tarımsal Araştırma Enstitüsü tarafından geliştirilip 2016 yılında tescil ettirilmiştir. Başak görünümü renkli ve kılçıklı, tane yapısı ise sert ve kırmızı renktedir. Kışlık ekime elverişli, adaptasyon kabiliyeti yüksek, kuraklığa ise toleranslıdır.
Tane verimi dekara ortalama 515 kg’dır. Ekmeklik kalitesi iyi olan reis çeşidinin bin tane ağırlığı 38-40 g, protein oranı % 13-15 arasında değişmekte, Zeleny Sedimantasyon değeri 52,6 ml, un verimi ise % 68-70’dir. Sarı pasa orta dayanıklıdır(Anonim,2021b).
3.1.2. Deneme yeri hakkında genel bilgiler
Eskişehir ekolojik koşullarında bazı ekmeklik buğday çeşitlerinin verim ve verim unsurlarını tespit etmek amacıyla yapılan bu çalışma, 2019-2020 üretim sezonunda Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Ziraat Fakültesi araştırma ve deneme tarlasında yürütülmüştür. Orta Anadolu Bölgesinin Batı Geçit kuşağında yer alan Eskişehir ili 30° ve 32° Doğu enlemleri ile 39° ve 46° Kuzey boylamları arasında yer almaktadır. Denizden yüksekliği 792 m’dir.
3.1.3. Denemenin yürütüldüğü yıllardaki iklim verileri
Denemenin yürütüldüğü yetiştirme periyodunu içine alan 2019 ve 2020 yıllarına ait ayların ve uzun yılların meteorolojik verileri Çizelge 3.1’de verilmiştir.
Çizelge 3.1.Eskişehir İli 2019-2020 Üretim Dönemi ile 1970-2013 Yılları Uzun Dönem İklim Verileri(Anonim,2021c)
Aylar Deneme Yılı (2019-2020) Uzun Yıllar (1970-2013) Toplam
Yağış(mm) Ortalama
Sıcaklık(°C) Toplam Yağış
(mm) Ortalama Sıcaklık (°C)
EKİM 70,1 14,2 29,9 11,9
KASIM 76,2 7,9 31,4 6,3
ARALIK 93,9 2,5 46,6 2,1
OCAK 40,1 0,2 40,6 -0,1
ŞUBAT 35,4 1,7 32,0 1,4
MART 39,2 5,7 37,3 5,2
NİSAN 42,4 11,2 41,8 10,3
MAYIS 52,0 16 42,8 15,1
HAZİRAN 35,3 20 31,3 19,1
TEMMUZ 14,2 23,4 13,4 21,7
AĞUSTOS 12,5 23.4 8,2 21,4
Ortalama 11,4 10,3
Toplam 511,3 - 355
3.1.4. Deneme alanının toprak özellikleri
Araştırmanın yürütüldüğü Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Ziraat Fakültesi’nin araştırma ve deneme tarlalarında deneme yeri topraklarının, bazı kimyasal ve fiziksel özellikleri Çizelge 3.2’de verilmiştir. Analiz sonucunda deneme alanının toprak yapısı orta ağır bünyeli(killi-tınlı) olup, orta miktarda kireçli (%4,36), tuzsuz (% 0,08), reaksiyonu hafif alkali (pH:7,5-8,2), organik madde miktarı az (% 1,5), bitkiye yarayışlı fosfor bakımından yetersiz, potasyum bakımından ise yüksektir.
Çizelge 3. 2.Denemenin yürütüldüğü toprakların bazı fiziksel ve kimyasal özellikleri*
Toprak Derinliği
(cm)
Toplam ( %) Tuz
Organik Madde
(%) Bünye pH Kireç
(CaCo3) (%)
Bitkiye Yarayışlı Fosfor
(P2O5) (kg/da)
Potasyum (K2O) (kg/da)
0-30 0,08 1,5 Killi Tınlı 7,5-8,2 4,36 4,34 215
*Analizler, Geçit Kuşağı Tarımsal Araştırma Enstitüsü toprak analiz laboratuvarında yaptırılmıştır.
3.2. Yöntem
3.2.1. Denemenin yürütülmesi
Deneme, 2019-2020 yetiştirme sezonunda, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Ziraat Fakültesi deneme ve araştırma tarlasında “tesadüf blokları deneme deseni” ne göre 4 tekerrürlü olarak kurulmuştur.
Denemenin yürütüleceği alanda toprak, önce soklu pullukla ardından da kaz ayağı + tırmık kombinasyonu ile işlenerek ekime hazırlanmıştır. Deneme mibzeri ile 30.10.2019 tarihinde yapılan ekimde parseller 6 sıradan oluşmuştur. Parsellerin boyu 4 m, genişliği 1,2 m olup, parsel alanı 4,8 m2’dir. Tohumluk miktarı metrekareye 500 tohum gelecek şekilde hesaplanmıştır.
Deneme kuru şartlarda yürütülmüştür. Ölçümler kenar tesirini ortadan kaldırmak için ortadaki 4 sıradan ve tesadüf seçilen bitkilerden yapılmıştır. Ekim ile birlikte 22 kg Diamonyum Fosfat gübresi verilerek 10 kg/da saf fosfor ve 4 kg/da saf azot uygulanmıştır.
Dekara toplam verilmesi gereken azotun kalan kısmı 15 kg/da Amonyum Nitrat gübresi ile tamamlanmıştır. Yabancı ot mücadelesi mekanik yöntemlerle yapılmıştır. Hasat, kenar tesirini ortadan kaldırmak için 0,5 m bırakılarak kalan kısımdan yapılmıştır.
3.2.2. Araştırmada incelenen özellikler
Denemeye ait veriler, hasat öncesi her parselden tesadüfen seçilen 10 bitki üzerinde yapılan ölçümlerle elde edilmiş olup aşağıda verilmiştir.
3.2.2.1. Bitki boyu (cm)
Rastgele seçilen 10 bitkinin toprak yüzeyinden başlayıp en üst başakçığın(kılçık hariç) bitimine kadar olan kısmı cm olarak ölçülmüştür(Yürür vd., 1981).
3.2.2.2. Başak boyu (cm)
Rastgele alınan 10 adet başağın, başak ekseninin başladığı kısımdan en üst başakçığın bitimine kadar olan kısmı cm olarak ölçülüp, ortalamaları alınmıştır(Yürür vd., 1981).
3.2.2.3. Başak ağırlığı (g)
Tüm çeşitlerin her tekerrüründen alınan 10 örnek bitkiye ait başağın 0.01 gr duyarlılıktaki terazide g cinsinden tartılmıştır (Er, 2011).
3.2.2.4. Başakta tane sayısı (adet)
Örnek alınan 10 adet bitkiye ait başaklar harmanlanmış, elde edilen tanelerin ortalamaları alınarak belirlenmiştir(Yürür vd., 1981).
3.2.2.5. Başakta tane ağırlığı (g)
Her çeşidin tüm tekerrürüne ait 10 adet başağın ortalama tane ağırlığı g cinsinden belirtilmiştir (Geçit, 1982).
3.2.2.6. Bin tane ağırlığı (g)
Her parselden elde edilen tanelerden 4 defa 100 tane sayılarak tartılmış, 1000 taneye denk gelecek şekilde gram cinsinden hesaplanmıştır (Uluöz, 1965).
3.2.2.7. Hasat indeksi (g)
Tüm parsellerden alınan bitkilerin harman edilerek, elde edilen tane veriminin biyolojik verimine bölünerek hasat indeksi hesaplanmıştır (Reynolds et al., 2001).
3.2.2.8. Tane verimi (kg/da)
Her parselden alınan bitkiler hasat edildikten sonra, elde edilen tane veriminin kg/da’a çevrilmesi ile belirlenmiştir (Kumlay vd., 2007).
3.2.2.9. Hektolitre ağırlığı (kg/hl)
Her parsellerden elde edilen sağlam tanelerinin litrelik ölçme aletiyle hesaplanmıştır (Uluöz, 1965).
3.2.2.10. Nem oranı (%)
Dickey John Marka GAC 2100 cihazı ile ölçülmüştür.
3.2.2.11. Protein oranı(%)
Tüm parsellerden elde edilen tanelerin öğütülmesiyle elde edilen unun, NIR (nearinfraredreflectance) teknolojisi sayesinde Inframatic-8600 cihazından gönderilen ışığın bir kısmına emerek bunu sayısal veriye dönüştürmesiyle bulunmuş ve % olarak ifade edilmiştir (Williams vd., 1986).
3.2.2.12. Gluten miktarı(yaş öz) (%)
Öğütülme sonrası Glutomatic cihazına konulan 10 g unun, 5 dk süre boyunca tuzlu su ile yıkanmış ve buradan elde edilen gluten tartılarak hesaplanmıştır (Perten, 1990).
3.2.2.13. Gluten indeksi (%)
Glutomatic cihazından alınan yaş gluten, içinde özel elek bulunan kartuşuna yerleştirilir. 1 dakika süreyle 6000 devir/dakika santrifüje tabi tutulur. Elekten karşı tarafa geçen gluten sağlam olmayan diğer bir ifadeyle çürük gluteni ifade eder. Karşı tarafa geçmeyen sağlam glütenin toplam glütene oranı % olarak belirlenmiştir (Perten, 1990).
3.2.2.14. Sedimentasyon değeri (ml)
Tanelerin öğütülmesinden sonra hazırlanan 3,2 g unun,Laktik asit ve Brom Fenol çözeltilerinin bulunduğu karışıma konularak belli bir süre bekletildikten sonra dipe çöken kısmın ml cinsinden ölçülmesi ile tespit edilmektedir (Uluöz, 1965).
3.2.2.15. Gecikmeli sedimantasyon(ml)
Süne zararının tespit edilmesinde kullanılan gecikmeli sedimantasyon Brom fenol çözeltisinde işlem gören bir miktar un, 2 saat bekletildikten sonra Laktik Asit çözeltisi ile karıştırılıp belli bir süre sonra çökme miktarının ml olarak ölçülmesiyle saptanmaktadır (Uluöz, 1965).
3.2.3. İstatistiki analiz ve verilerin değerlendirilmesi
Tesadüf Blokları Deneme Desenine göre dört tekerrürlü olarak yürütülen araştırmaya ait veriler SAS ve Jump 7 paket programı kullanılarak analiz edilmiştir.
Ortalama değerler arasındaki karşılaştırmalar ‘AÖF’ testi kullanılarak verilmiştir (Ergün ve Geçit, 2008).
4. BULGULAR VE TARTIŞMA
4.1.Bitki Boyu
Eskişehir ekolojik koşullarında bazı ekmeklik buğday çeşitlerinin verim, verim unsurları ve kalite özelliklerini tespit etmek amacıyla yürütülen çalışmanın bitki boyuna ait varyans analiz sonuçları Çizelge 4.1.’de verilmiştir.
Çizelge 4. 1.Ekmeklik buğday çeşitlerinin bitki boyu özelliğine ait varyans analizi sonuçları
Varyans Kaynağı Serbestlik
Derecesi Kareler
Toplamı Kareler
Ortalaması F Değeri
Tekerrür 3 0,224 0,075 0,73öd
Çeşit 7 789,249 112,750 1103,202**
Hata 21 2,146 0,102
Genel 31 791,619 25,536
D.K. (%): 4,79
**: % 1 düzeyinde önemli, öd: Önemli değil
Çizelge 4.1’de yer alan değerler incelendiğinde, bitki boyu açısından çeşitler arasındaki fark % 1 düzeyde önemli bulunmuştur.
Bitki boyu özelliği yönünden ekmeklik buğday çeşitlerine ait ortalama değerler Çizelge 4.2’de verilmiştir.
Çizelge 4. 2.Ekmeklik buğday çeşitlerinin bitki boyu özelliğine ait ortalama değerler ve AÖF grupları
Genotipler Bitki Boyu (cm)
Ergene 96,8 g
Asiya 100,7 f
Lider 101,7 e
Müfitbey 107,1 d
Sönmez 2001 111,0 b
Altay 2000 111,8 a
Es26
Reis 108,6 c
107,0 d
Ortalama 105,6
A.Ö.F.çeşit (%) 0,640
Ekmeklik buğday çeşitlerine ait bitki boyu ortalama değerleri Çizelge 4.2.’de verilmiştir. Çizelge 4.2’de görüldüğü gibi Eskişehir koşullarında incelenen çeşitlerin bitki boyları 96,8-111,8 cm arasında değişirken deneme ortalaması 105,6 cm olarak tespit edilmiştir. Bitki boyu açısından en yüksek değer 111,8 cm ile Altay çeşidinin olurken, en düşük değer ise 96,8 cm ile Ergene çeşidinin olmuştur. Ayrıca Asiya ve Lider çeşitleri ortalama bitki boyu değerinin altında değer almıştır. Müfitbey ve Reis çeşitleri ise bitki boyu bakımından aynı istatistiki grupta yer almıştır.
Bitki boyu vejetatif gelişmenin sağlıklı olarak tamamlandığını gösteren morfolojik özelliklerden biridir. Çeşitlere göre farklılık göstermesinin yanı sıra doğrudan ve dolaylı olarak verim, verim unsurları ve kalite unsurlarına etki etmektedir ( Kün, 1996; Özen ve Akman, 2015;Akdeniz, 2019). Besi ve süt hayvancılığının kaba yem ihtiyacı, büyükbaş hayvanlar için altlık ve kağıt endüstrisi içinde buğday sap ve samanları kullanılmaktadır.
Bu sebeple uzun boylu buğday çeşitleri önemli olurken, yatma sorununun oluşturabileceği verim kayıpları da dikkate alınmalıdır (Akıncı vd., 2001; Budak,2007). Bitki boyu, çeşitlerin genetik yapısı, çevre faktörleri ve kültürel uygulamalara bağlı olarak değişkenlik göstermektedir (Gençtan ve Sağlam, 1987; Doğan ve Yürür, 1992; Çölkesen vd., 1993;
Kün, 1996; Aydın vd., 2005; Bilgin ve Korkut, 2005; Mut vd., 2005; Mut vd., 2017).
Metin (2019), Bursa koşullarında ekmeklik buğday çeşitlerinin verim ve kalitelerini incelediği çalışmasında bitki boyu değerlerini 89,23-90,96 cm arasında, Güran (2019), ileri ekmeklik buğday hatlarının verim ve kalite özelliklerini incelediği çalışmasında bitki boyu değerlerini 77.6-95.0 cm arasında değişim gösterdiğini belirtmişlerdir. Akdeniz (2019), Trakya bölgesinde eski ve yeni tescil edilmiş ekmeklik buğday çeşitlerinin verim ve kalite özelliklerini incelediği çalışmasında bitki boyuna ait ortalama değerleri 73,0-102,1 cm arasında, Sağır (2020), Eskişehir koşullarında iki farklı lokasyonda bazı ekmeklik buğday çeşitlerinin verim ve kalite unsurlarını incelediği çalışmasında bitki boyu değerlerini 74,33-116 cm arasında tespit etmiştir. Bitki boyları yönünden elde ettiğimiz sonuçlar, Tunca (2012), Naneli vd., (2015), Özen ve Akman (2015), Sakin vd., (2016), Aydoğan ve Soylu (2017)’ nun çalışmalarındaki bulgular ile de benzerlik göstermiştir.
Şekil 4.1. Ortalama bitki boyları (cm)
Korelasyon analiz sonuçlarına göre bitki boyu ile başak ağırlığı ( r=-0,537**), başakta tane sayısı ( r=-0,587**), başakta tane ağırlığı( r=-0,491**), tane verimi ( r=- 0,542**), glüten index ( r=-0,456**) ve gecikmeli sedimentasyon değeri ( r=-0,598**) arasında istatistiki açıdan % 1 seviyesinde olumsuz ve çok önemli ilişki belirlenirken, hektolitre ağırlığı (r=-0,377*)ve protein oranı ( r=-0,364*) arasında istatistiki açıdan % 5 seviyesinde olumsuz ve önemli ilişki tespit edilmiştir (Çizelge 4.31).
4.2.Başak Boyu
Eskişehir koşulları altında bazı ekmeklik buğday çeşitlerinin verim ve bazı kalite öğelerinin belirlenmesi amacıyla yapılan denemede başak boyuna aitvaryans analiz sonuçları Çizelge 4.3’de verilmiştir.
Çizelge 4. 3.Ekmeklik buğday çeşitlerinin başak boyu özelliğine ait varyans analizi sonuçları
Varyans Kaynağı Serbestlik
Derecesi Kareler
Toplamı Kareler
Ortalaması F Değeri
Tekerrür 3 0,030 0,010 0,627öd
Çeşit 7 13,677 1,954 123,313**
Hata 21 0,333 0,016
Genel 31 14,040 0,453
D.K. (%): 6,68
**: % 1 düzeyinde önemli, öd: Önemli değil
Çizelge 4.3’de görüldüğü üzere çeşitler arasındaki fark % 1 seviyesinde önemli bulunmuştur.
Araştırmada kullanılan bazı ekmeklik buğday çeşitlerinin başak boyuna ait ortalama değerler Çizelge 4.4’de verilmiştir.
Çizelge 4. 4. Ekmeklik buğday çeşitlerinin başak boyu özelliğine ait ortalama değerler ve AÖF grupları
Genotipler Başak Boyu (cm)
Ergene 10,6 b
Asiya 10,6 b
Lider 9,6 d
Müfitbey 9,2 e
Sönmez 2001 9,96 c
Altay 2000 10,5 b
Es26 9,2 e
Reis 11,0 a
Ortalama 10,1
A.Ö.F.çeşit (%) 0,252
Çizelge 4.4’de görüleceği üzere çalışmadan elde edilen başak boyu değerleri 9,2- 11,0 cm arasında değişim göstermiştir. Başak boyu deneme ortalaması ise 10,1 cmolarak bulunmuştur. En uzun başak boyuna Reis (11,0 cm) çeşidi sahip olurken, bu çeşidi sırasıyla aynı istatistiki grupta yer alan Ergene (10,6 cm) ve Asiya(10,6 cm) çeşidi ile Altay 2000(10,5 cm) çeşidi takip etmiştir.En düşük başak boyu değeri ise Es26(9,2 cm) çeşidinden elde edilmiştir.
Başak boyunun oldukça uzun ve başak ekseni üzerindeki başakçıkların sıkı olması istenilen bir kriter olmakla birlikte tane ağırlığına katkı sağlamaktadır(Şengün, 2006; Sakin vd., 2015). Bazı araştırmacılar, çeşidin genetik yapısının başak boyu üzerine çevre koşullarından daha etkili bir faktör olduğunu bildirmişlerdir. (Sönmez vd., 1996; Sade vd., 1999; Çölkesen vd., 2002; Bilgin ve Korkut, 2005; Sakin vd., 2004; Şanal vd., 2009;
Arslan, 2018). Başak boyunun tane verimi ile pozitif ve önemli bağlantıya sahip olmasından dolayı ıslah çalışmalarında uzun başağa sahip çeşitlerin kullanılması önem arz etmektedir(Karademir ve Sağır, 1999).Bilgin ve Korkut (2005)’a göre yapmış oldukları araştırmada başak boyunun tane verimiyle doğru orantılı olduğunu ifade etmişlerdir.
Usta (2016), Kırşehir ekolojik koşullarında bazı ekmeklik buğday çeşitlerinin verim ve verim kompenentlerinin değerlendirilmesi amacıyla yaptığı çalışmada başak boyu değerini 6,46-8,53 cm arasında,Aydoğan (2018), Bursa ekolojik koşullarında bazı ekmeklik buğday çeşitlerinin tarımsal özelliklerini incelediği çalışmasında başak boyu değerini 8,65-13,80 cm arsında, Tuşat (2019), Kahramanmaraş ilinde bazı ekmeklik buğday çeşitlerinin verim, verim öğeleri ve fizyolojik özelliklerinin belirlenmesi amacıyla yürüttüğü denemede başak boyu değerini 7.77-8.80 cm arasında değiştiğini tespit etmişlerdir.Daha önce yapılan benzer çalışmalarda ortalama başak boyu değerini Doğan ve Yürür (1992), 6,9-8,6cm aralığında, Güngör ve Dumlupınar (2019), 7,3- 10,0 cmaralığında değiştiğini saptadıkları bildirilmiş olup, başak boyuna ait bulgularda elde ettiğimiz değerler arasında kısmi olarak benzerlik göstermekle birlikte farklı çeşit ve değişik ekolojilerde yetiştirilmesi buna sebep olduğu görülmektedir.
Şekil 4. 2. Ortalama başak boyları (cm)
Kolerasyon analiz verilerine bakıldığında başak boyu ile başak ağırlığı (r=0,684**), başakta tane sayısı (r=0,683**), başakta tane ağırlığı (r=0,695**), tane verimi (r=0,614**), gluten indeksi (r=0,579**), gecikmeli sedimantasyon değeri (r=0,512**) arasında istatistiki açıdan % 1 seviyesinde çok önemli ve pozitif bir ilişki olduğu bulunurken, sedimantasyon değeri (0,429*) arasında % 5 seviyesinde olumlu ve önemli bir ilişki saptanmıştır (Çizelge 4.31.).
4.3.Başak Ağırlığı
Ekmeklik buğday çeşitlerinin Eskişehir yöresinde verim ve kalite özelliklerinin belirlenmesi amacıyla yapılan çalışmanınbaşak ağırlığına ait varyans analiz sonuçları Çizelge 4.5’ de gösterilmiştir.
Çizelge 4. 5.Ekmeklik buğday çeşitlerinin başak ağırlığı özelliğine ait varyans analizi sonuçları
Varyans Kaynağı Serbestlik
Derecesi Kareler
Toplamı Kareler
Ortalaması F Değeri
Tekerrür 3 0,000 0,000 0,609öd
Çeşit 7 5,747 0,821 4489,189**
Hata 21 0,004 0,000
Genel 31 5,751 0,186
D.K. (%): 16,14
**: % 1 düzeyinde önemli, öd: Önemli değil
Çizelge 4.5’de gösterilen veriler ışığında çeşitler arasındaki fark % 1 seviyesinde önemli bulunmuştur.
Başak ağırlığı özelliği açısından ekmeklik buğday çeşitlerine ait ortalama değerler Çizelge 4.6’da verilmiştir.
Çizelge 4. 6. Ekmeklik buğday çeşitlerinin başak ağırlığı özelliğine ait ortalama değerler ve AÖF grupları
Genotipler Başak Ağırlığı (g)
Ergene 3,12a
Asiya 3,03b
Lider 2,68d
Müfitbey 2,57e
Sönmez 2001 1,98g
Altay 2000 3,03b
Es26 2,02f
Reis 2,93c
Ortalama 2,67
A.Ö.F.çeşit (%) 0,027
Çalışmada kullanılan çeşitlerden başak ağırlığı bakımındanen yüksek değere 3,12 g ile Ergene çeşidi sahip olurken, en düşük değere 1,98 g ile Sönmez 2001 çeşidi sahip
olmuştur. Ergene çeşidini sırasıyla Asiya (3,03g), Altay 2000 (30,03g), Reis (2,93g) ve lider (2,68g) çeşitleri takip etmiş olup, deneme ortalamasının (2,67 g) üzerinde değer almışlardır.Müfitbey (2,57g), Es26 (2,02g), Sönmez 2001 (1,98g) çeşitleri ise başak ağırlığı deneme ortalaması altında değer aldığı tespit edilmiştir. Ayrıca30, 3 gr ile Asiya ve Altay 2000 aynı istatistiki grupta yer alan çeşitler olmuştur.(Çizelge 4.6)
Aktar (2011), başak ağırlığının yüksek değer almasındaki faktörün başakta tane sayısı olması durumunda buğday verimine dolaylı olarak katkı sağlayacağını ifade etmiştir.
Kahrıman ve Egesel (2011), farklı 20 ekmeklik buğday çeşitlerinin bitkisel ve kimi kalite özellerinin belirlenmesi amacıyla Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Dardanos Araştırma ve Uygulama alanında yaptıkları çalışmada ortalamabaşak ağırlığını 1,23-2,51 g, Aktar (2011), Çanakkale yöresine uygun ekmeklik buğdayların belirlenmesi amacıyla yaptığı çalışmada ortalama başak ağırlığını 2,50-3,50 g, Akgüner (2016), Çanakkale ekolojisi altında bazı ekmeklik buğday genotipleriyle yaptığı çalışmada ortalama başak ağırlığını 0,68 g ile 3,55 g arasında değiştiğini belirtmişlerdir. Yapılan çalışmalardaki başak boyu değerleri ile çalışmamızdaki başak boyu değerleri kısmen paralellik göstermektedir.
Şekil 4. 3. Ortalama başak ağırlığı (g)
Çizelge 4.31’de görüleceği üzere başak ağırlığı ile başakta tane sayısı (r=0,936**), başakta tane ağırlığı (r=0,984**) ,tane verimi (r=0,871**) , gluten indeksi (r=0,869**)
arasında olumlu ve % 1 düzeyde çok önemli bulunurken, bin tane ağırlığı arasında (r=0,396*) , sedimentasyon değeri (r=0,348*), gecikmeli sedimentasyon değeri (r=0,347*) arasında % 5 seviyede önemli ve pozitif bir ilişki bulunmuştur. Başakta tane ağırlığı ile gluten miktarı arasında (r= -0,489**) % 1 seviyesinde çok önemli ve negatif bir ilişki tespit edilmiştir.
4.4 Başakta Tane Sayısı (adet)
Eskişehir koşullarına uyum sağlayabilecek bazı ekmeklik buğday çeşitlerinin tespiti amacıyla yapılan denemede başakta tane sayına ilişkin varyans analiz sonuçları Çizelge 4.7’ de verilmiştir.
Çizelge 4.7’de verilen değerler incelendiğinde başakta tane sayısı yönünden istatistiki olarak çeşitler arasındaki fark % 1 seviyesinde önemli bulunmuştur.
Çizelge 4. 7.Ekmeklik buğday çeşitlerinin başakta tane sayısı özelliğine ait varyans analizi sonuçları
Varyans Kaynağı Serbestlik
Derecesi Kareler
Toplamı Kareler
Ortalaması F Değeri
Tekerrür 3 0,033 0,011 0,215öd
Çeşit 7 1313,002 187,572 3616,878**
Hata 21 1,089 0,052
Genel 31 1314,125 42,391
D.K. (%): 15,42
**: % 1 düzeyinde önemli, öd: Önemli değil
Başakta tane sayısı özelliğine ilişkin ortalama değerler Çizelge 4.8’de verilmiştir.
Çizelge 4.8’ de görüleceği üzere çeşitlerin başakta tane sayısı 31.6 adet ile 51.1 adet arasında değişmiş olup, deneme ortalaması 42.2 adet olarak bulunmuştur. En yüksek başaktatane sayısı 51.1 adet ile Ergene çeşidinden elde edilirken, en düşük başakta tane sayısı 31.6 adet ile Sönmez 2001 çeşidinde tespit edilmiştir. Denemede kullanılan 8 çeşitten 4 tanesi deneme ortalaması üzerinde, 4 tanesi ise deneme ortalaması altında değer aldığı görülmüştür.
