NE KADAR ESKİYE DAYANIR?

Doç. Dr. Yeşim Doğan Biyoteknoloji Ens. Merkez Lab.

ETİK

GENETİK MÜHENDİSLİĞİ VE ETİK

NE KADAR ESKİYE DAYANIR?

• Nedir biyoteknoloji?

3 FARKLI DÜNYA SENARYOSU !

• 1. Biyoteknolojinin gelişmesine ve tam potansiyeline

ulaşmasına izin verilmiş, biyoteknoloji ile ilgili kaygılar iyi düşünülmüş ve tartışılmış..

• 2. Etik kaygıların biyoteknolojinin gelişmesine ve potansiyeline kavuşmasına engel olduğu….

• 3. Biyoteknolojinin hız kazandığı, serbest piyasa ekonomisi lehine etik kaygıların baskılandığı ve ihmal edildiği…

• Biyoteknoloji tanımı ;

• Geleneksel biyoteknoloji

• Modern Biyoteknoloji

• Rekombinant DNA teknolojisi

• Genetik Mühendisliği

• «Genetik mühendisliği en uçuk umutlarımızı ve özlemlerimizi ve aynı zamanda en karanlık korkularımızı ve en büyük hatalarımızı temsil ediyor. Bu teknoloji ile ilgili tartışmaların bu denli alevli olmasının nedeni de bu»

• Jeremy Rifkin, The Biotech Century

• «Üzerinden yeni bir teknoloji geçtiğinde, unutma ki sen silindirin değil, yolun bir parçasısın»

• Stewart Brand, Yazar ve fütürist

• Genetic engeneering

• Genetic modification

• Genetic Alteration

• Genetic manipulation

• Genetic improvement

• Hayatınızda biyoteknolojinin herhangi bir etkisi var mı?

• Sizi endişelendiren biyoteknolojik uygulamalar var mı?

• Endişeniz az bilmekle mi – çok bilmekle mi alakalı?

1971 – Paul Berg

SV40 virusu – E.coli rekombinayonu 1980 Nobel Ödülü

Herbert Boyer & Stanley Cohen Bakteri çalışmaları

Rekombinant DNA teknolojisini geliştirdi

Berg Moratoryumu

• Berg -- memeli hücrelerine SV40 (Similian Virus) aracılığı ile gen transferi

• SV40 kemirgenlerde tümör etkeni

• Rekombinant DNA teknolojisinin risklerini değerlendiren uluslararası konferanslar (hangi koşullarda çalışılmalı)

• Farklı deney türlerine bir risk tahmini yapılmalı ve buna bağlı güvenlik önerileri atanmalı

• Biyogüvenlik düzeyi 1

• Toplumsal ya da bireysel risk yok ya da çok az

• Benç üzerinde çalışılabilir

• Biyogüvenlik düzeyi 2

• Ilımlı bireysel, düşük toplumsal risk

• Laminair kabin gerektirir

• Biyogüvenlik düzeyi 3

• Yüksek bireysel, düşük toplumsal risk

• Laminair kabin yanısıra negatif basınçlı özel koşullar

• Biyogüvenlik düzeyi 4

• Yüksek bireysel ve toplumsal risk

• Yasaklanmıştır. Sadece uzmanlaşmış tesislerde gerçekleştirilir.

Ayrıca mühendislik yapılan mo’ların lab dışında hayatta kalamayacak şekilde modifiye edilmesi gerektiğine karar verildi

• 1980’lerde tartışma bitkilerde genetik modifikasyonlar yönünde değişim gösterdi.

• Endişe yeni hastalık etkenleri olmaktan çıkıp, çevresel endişeler ön plana çıktı.

• İki grup

• İyimser ilerleme taraftarları

• Çevre aktivistleri

• 1990’larda genetiği değiştirilen organizmalar realize olunca tartışma çevresel konulardan insan sağlığına yön değiştirdi.

• Aslında tatışma biyoteknolojinin uygulanıp uygulanmaması üzerine değil, nasıl uygulanacağı üzerine …..

• Greenpeace ve benzeri gruplar ve biyoteknoloji firmaları tartışmanın tarafları olarak gündeme geldi.

• TARTIŞMADA İKİ UÇ;

• Biyoteknoloji taraftarları gelişmeye sırtımızı

dönemeyeceğimizi, zamanın geri döndürülemeyeceğini iddia eder

• Karşı grup ise Luddites; teknolojinin yanlış ve kontrol edilemez olduğunu söyler

Luddites; 19. yy İngilteresinde Sanayi devrimine karşı çıkan işçiler

GENETİK DETERMİNİZM ?

• 1. Genler özellikleri doğrudan belirler (başka etkenlerden bağımsız)

• 2. Genler ve genomlar stabildir, seyrek ve raslantısal mutasyonlar dışında sonraki nesillere değişmeden geçer

• 3. Genler ve genomlar çevre aracılığı ile doğrudan değiştirilemezler

• 4. Kazanılan özellikler kalıtımsal değildir

• 5. Genler hep aynı konumda durur. Yer değiştirmez..

• Endüstri analizcilerine göre genetik mühendisliği yakın gelecekte 60 milyar dolar değerini aşarak ABD ticari ürünlerinin başını çekeceğini tahmin etmektedir.

• gelişmeler sonucu biyoteknoloji endüstrisi dünya çapında 54 ülkede yaklaşık 5000 şirketi kapsayan en hızlı gelişen iş gücü

Genetik mühendisliği ile üretilen ve geliştirilmesi devam eden biyofarmasötik ürünlere örnekler

Gen Ürünü Tedavi Edilen Durum Konakçı Tipi

Eritropoitin Anemi E.coli, Memeli kültür hücreleri

Interferon Multiple skleroz, kanser E.coli, Memeli kültür hücreleri Doku plasminojen aktivatörü tPA Kalp krizi, inme Memeli kültür hücreleri

İnsan büyüme hormonu Cücelik Memeli kültür hücreleri

Vasküler endotelial büyüme faktörü (VEGF) için monoklonal antikor

Kanser Memeli kültür hücreleri

İnsan pıhtılaşma faktörü VIII Hemofili A Transgenik koyun, domuz

C1 inhibitörü Kalıtsal anjiyoödem Transgenik tavşan

Rekombinant insan antitrombin Kalıtsal antitrombin bozukluğu Transgenik keçi

Hepatit B yüzey protein aşısı Hepatit B enfeksiyonu Maya kültür hücresi, muz

İmmunoglobulin IgG1 – HSV_2 Herpes virüs enfeksiyonu Transgenik soya fasulyesi glikoprotein B Rekombinant monoklonal antikor Kuduz için pasif bağışıklık (ayrıca kuduz

teşhisinde de kullanır), kanser, romatoid artrit

Transgenik tütün, soya fasulyesi, memeli kültür hücresi

Norwalk Virüs kapsid proteini Norwalk virüs enfeksiyonu Patates, (yenilebilir aşı) E.coli ısıya dayanıksız enterotoksin E.coli enfeksiyonu Patates, (yenilebilir aşı)

GENETİK TEST VE ETİK

• İnsan Genom Projesi (HGP) ile ortaya çıkan endişeler;

• bilgi nasıl kullanılacak?

ELSI (Etik, Yasal ve Sosyal Öneriler) Programı

• ELSI programı ;

• genetik bilginin bireyler üzerindeki etkisi,

• genetik bilginin özel ve gizli olması gerekliliği

• tıbbi uygulamalar

• genetik danışmanlık

• üreme kararı

• (1) genetik bilginin yorumlanmasında ve kullanılmasında gizlilik ve hakkaniyet

• Zengin ve fakir aynı ölçüde faydalanabilecek mi?

• (2) araştırma laboratuvarından klinik uygulamaya genetik bilginin transfer edilme yolları,

• (3) genetik araştırmaya katılanların bu katılımın muhtemel risk ve faydalarını bilme ve anlama gereklilikleri ve aydınlatılmış onam vermeleri,

• (4) halk ve profesyonellerin eğitimleri

HPG’DEN BEKLENTİLER !

• Teşhis

• Sadece tek gen hastalıkları değil, multifaktöriyel durumlar için

• Kişisel Tedavi

• Array çalışmaları, farklı gruplarda farklı profil (aktif, inaktif genler) Örnek: meme kanseri çalışması

• İlaç Hedefleri

• Kanser için uygulanan ilaçlardan faydalanım için BRAF mut analizi

• Gen Terapi

? En zor hedef

En muhtemel doku kan .. (SCID tedavisi)

NELER TERS GİDEBİLİR?

Etkin bir tedavisi olmayan genetik hastalıkları test edebilecek teknolojiye sahibiz. İnsanları bu hastalıklar için test etmeli miyiz?

•Günümüzde yapılan genetik testlerde çıkan bir negatif sonuç her zaman hastalığın gelecekte ortaya çıkma

olasılığını sıfırlamadığı gibi, pozitif sonuç da her zaman kişinin hastalığa yakalanacağının göstergesi değildir. Bu durumda testi yaptıranlara sonuçları ve gerçek riski etkili bir şekilde anlatmanın yolu nedir?

• Bir kişinin genom taraması yaptırmak ya da tek gen hastalıkları için genetik teste girmek ya da tüm genomunu sekanslatmak kararını almadan önce hangi bilgilere sahip olması gerekir?

• Anne kanından elde edilen örnekler ile fetüs genomu sekanslanmış ve fetüs genomunda mutasyon tespit edilmiş olsun (örneğin Parkinson hastalığı ile ilgili gende). Aile ve doktor bu bilgiyi nasıl kullanabilir?

• Ulusal Sağlık Enstitüsü (NIH) Ulusal Biyoteknoloji Bilgi Merkezi (NCBI) Clinvar veritabanı (www.ncbi.nlm.gov/clinvar)

• Bu gibi testlerle elde edilen bilgiyi nasıl koruruz?

• Amaçladığımız dışında bir bilgi elde edersek ?

• Adli olgu….

• Hastanın verilerinin elektronik tıbbi kayıtlarda paylaşılması belirgin bir endişe konusu olduğuna göre, hangi rıza kriterleri dikkate alınmalıdır?

• Genetik ayrımcılığı nasıl tanımlar ve nasıl önleriz?

• 2008’de Amerika Birleşik Devletlerinde Genetik Bilgi Taciz Yasası

DOĞRUDAN MÜŞTERİYE GENETİK TEST

• 1993’de 100 test, 2014‘de 1900 test

• Bu endüstriyi düzenleyen kurallar?

• Sonuçların yorumlanması? (gereksiz güven, gereksiz korku)

• FDA ?

PATENT

• Gen patentlenebilir mi? yoksa yeni teknolojiler ve uygulamalar mı patentlenmeli?

• Bilimadamlarının ve şirketlerin doğal olarak yaşayan organizmaların DNA sekanslarını patent altına almalarına izin verilmeli midir?

• Ayrıca bu sekansların boyutları ile ilgili bir alt ve üst sınır olmalı mıdır

2014 itibari ile ABD Patent ve Marka Ofisi içlerinde insan genlerinin de yaklaşık %20’sinin bulunduğu 35.000’den fazla gen ve gen dizisi için patent vermiştir

• 2010 yılında Amerikan Sivil Özgürlükler Birliği ile Myriad Genetics şirketi arasındaki bir dava

• BRCAnaliz Kiti ^….

GEBELİK ÖNCESİ TESTLER

• ABD’de 23andMe Şirketi ve benzeri çok sayıda şirket

• bebeğin göz rengi ve bazı hastalıklar için risk durumunu

• Aile Kalıtsal Özellik Hesaplama adında bir bilgisayar yönteminin patenti

• IVF ile oluşturulan embriyolarda cinsiyet seçimi oldukça yaygın

• Genepeeks

• ebeveyn olacak kişilerin DNA’larını dijital olarak kesiştirerek kalıtsal

bozuklukların riskini azaltan bir teknoloji için patent

başvurusu

• Belirli kanser türleri ile genetik bağlantının araştırıldığı bir araştırma projesine DNA bağışı yapar mısınız? Cevabınız hayır ise neden? Eğer kabul ederseniz bu bağış konusunda kendinizi rahat hissetmeniz için hangi gizlilik garantilerinin verilmesini istersiniz?