Doç. Dr. Perican BAYAR
Psiko-sosyal Anabilim Dalı Başkanı
Ana Baba, Çocuk ve Yetişkin iletileri
• Karşılıklı Davranışsal
Çözümleme 60’lı yılların başlarında Eric Berne
tarafından ortaya
konmuştur.
Berne insanların üç benlik durumu olduğunu ileri
sürmüştür. Bunlar;
• Ana Baba
• Çocuk
• Yetişkin
Bir gün içerisinde her bir benlik durumunda belli saatler geçirirsiniz ve
içinde bulunduğunuz bu
durum davranışlarınızı
etkiler.
İletişim tarzınız, ana baba, yetişkin ya da çocuk
durumunda olmanıza
bağlıdır.
ANA BABA.
İçinizdeki ana baba, ana babanızın size öğrettiği
kurallar, ahlakı söylemler ve
“nasıl yapmalı” şeklindeki yönergeler yığınıdır. Bu
yönergeler ise yaşamınızın
ilk beş yılında içinizdeki bir
kasete kaydedilir ve bütün
hayatınız boyunca çalmaya
devam eder.
Bu kaset ana babanızın size söylediği her şeyi içerir.”Tembel olma,
Kimsenin seni aptal yerine koymasına izin verme,
Her zaman tabağındakini
bitir” ve daha niceleri.
Bu kuralların hepsi çocukken önemlidir.
Çünkü; tehlikeyi önceden görme şansınız yoktur,
hayata ilişki bilginiz
yoktur ve bu sizi korur.
Ana baba kuralları aynı
zamanda “nasıl yapılmalı”
bilgisi de sağlar. Nasıl tokalaşacağına, nasıl
konuşulacağına vb. ilişkin
bilgiler verir.
Bu kurallar ilk sosyal
görüşmelerinizde, başa çıkmada yardımcı olur ve hayatta ilk deneme adımı attığınız da size güven
vermiştir.
Bir çok yönden ana baba kasetleri hayatınıza düzen verir bazen destekleyici
ve koruyucudur. İyi bir
öğretmen gibi, zorlama ve saldırı olmaksızın size bir şeyleri yapmanın doğru yolunu hatırlatırlar. Ancak ana babanız sert ve katı idiyse, içinizdeki ana baba da aynı şekilde katı ve
acımasız olabilir.
İçinizdeki ana babanın,
size kendinizi baskılanmış ve katı kurallarla kontrol edilmiş gibi hissettiren,
acımasız ve reddedici sesi
olabilir.
Ne zaman ana baba
tarafınızla konuştuğunuzu kolayca söyleyebilirsiniz, çünkü; daima, asla, dur, yapma gibi sözcükler
kullanırsınız.
Konuşmalarınız emir ve
yargılarla doludur.
Özellikle acımasız ana
baba; İğrenç,aptal, saçma
ve salakça gibi yargılayıcı
sözcükler kullanır.
Destekleyici ana baba, olayları mükemmel,
harika ya da kusursuz
olarak tanımlayabilir.
Ana baba sesinizle konuştuğunuzda
sorunları,”ne yapılmasının iyi olduğu” ya da “ne
yapılmasının gerektiği”
açısından tartışma eğilimli
olursunuz.
“-mesi iyi olur” ve “-meli”
tarzı ifadeler ana baba
durumunda olduğunuzu
gösterir.
ÇOCUK
Ana babanızın hala içinizde olması gibi geçmişteki
çocukluğunuzda öyledir.
İçinizdeki çocuk bilme,
hissetme, dokunma ve
yeni bir dünya yaşama
isteği ile doludur.
Ayrıca bu çocuk aynı zaman da ana baba
buyruklarıyla karşı karşıya gelmenin verdiği olumsuz duyguların,
cezalandırılmanın veya
onaylanmamanın da bir
ürünüdür.
Bir çocuk çok çabuk sonuca varır: “Ben iyi değilim”. Buna karar vermiştir. Çünkü
onaylanmamanın üstü kapalı tehditleri sürekli olarak varlığını
kötülemektedir.
İçinizdeki çocuk
duygularınızı taşıdığınız
tarafınızdır; Hazzınızın,
sevginizin, korkularınızın
bulunduğu yerdir.
İçinizdeki çocuk sağlıklı istekler ile doludur. Aynı zamanda saf ve ana
babanın kaçınılmaz reddetmeleri ile
yaralanmış durumdadır.
İçinizdeki çocukla
seslendiğinizde genellikle büyük bir enerjiye sahip olursunuz: Göz yaşları, surat asmalar, öfke
nöbetleri ve sızlanmalar.
Çocuk yanınız aynı
zamanda, taşkınlığın, kıkır kıkır gülmenin ve cinsel
heyecanının da
kaynağıdır.
Çocuk yanınız “nefret
ediyorum, keşke, neden yapmam gerekiyor” gibi ifadeler kullanır ve
reddedildiğinde yaralanır,
öfkelenir.
YETİŞKİN
İçinizdeki yetişkin;
İçinizdeki çocuğun yoğun duyguları ve
gereksinimleri ile ana babanın kural ve
buyruklarını ustalıkla
yönetmek zorunda olan
tarafınızdır.
Yetişkin kararlar vermek zorundadır. Bunu
yapabilmek için de dış Dünyanın koşullarını kontrol eder ve olası sonuçlar hakkında
yorumlar yapar. İçeride
ise ana babanın öğütlerini dinler ve çocuğun
gereksinim ve tepkilerini
dikkate alır.
Kısaca içinizde ve dışınızda neler
olduğundan sürekli olarak
sizi haberdar eder.
Karşılıklı Davranışsal Çözümlemenin amacı
yetişkini güçlendirmektir.
Bazen yetişkine, çocuk ya da ana baba tarafından
fazla yüklenir, müdahale
edilir.
Yetişkin tarafınızın ne zaman çocuk tarafınıza boyun eğdiğini rahatlıkla söyleyebilirsiniz. Çünkü böyle durumlarda yoğun
duygu ve isteklerle hareket etme eğilimindesinizdir ve bunları pek gözden
geçirmezsiniz.
ÖRN:Ağlama ve öfke nöbetleri, haykırarak duygu
ifadeleri,alışveriş çılgınlığı, düşüncesizce atılınan
maceralar.
Yetişkin yanınıza ana babanız tarafından
müdahale edildiğinde sonuç genellikle
sorgulanamayan
önyargılar yığını olur.(katı ve gözden geçirilmemiş inançlar)Kurallar deli
gömleği gibi üzerinize
yapışmıştır. Saldırgan ve
suçlayıcı konuşursunuz.
Sağlıklı yetişkin çocuğun gereksinimlerini bilir ve ana babanın kurallarının farkındadır. Ancak
bağımsız olarak hareket
edebilir.
İLETİŞİMLERİNİZİ ÇÖZÜMLEME
Karşılıklı Davranışsal
Çözümleme Becerisi, ana baba, yetişkin ya da
çocuk taraflarınızdan
hangisi ile konuştuğunuzu
öğrenmektir.
Oğlunuz öfke nöbeti geçirirken ;
Siz incinmiş ve kızgın bir şekilde konuşuyorsanız.
İÇİNİZDEKİ ÇOCUK Acımasız tehdit ya da
uyarılarda bulunuyorsanız.
İÇİNİZDEKİ ANA BABA
devreye girmektedir.
İLETİŞİMLERİ ÇÖZÜMLEME (T.HARRİS)
İletişimleri çözümlemede T.Harris’in iki önerisi
bulunmaktadır. Bunlar ; 1. İçinizdeki çocuğun
zayıflıkları, korkuları ve bu duyguları ifade
ederken kullandığı
başlıca yolları farkına
varmayı deneyin
1. İçinizdeki ana babanın, onun kurallarının,
buyruklarının, yerleşik düşüncelerinin ve bu
komutları ifade ederken
kullandığı başlıca yolları
farkına varmayı öğrenin.
Eğer gerek içinizdeki çocuk gerekse de ana babanın kullandığı dili öğrenirseniz farkındalık geliştirebilirsiniz. Bu diller yalnızca siz değil diğer
insanlar tarafından da benzer şekillerde
kullanılırlar.
ALIŞTIRMA I
(Ana baba, yetişkin ve çocuğa ait ifadeleri
tanıma.)
ALIŞTIRMA II
(Ana baba ifadelerini
yetişkin ifadelerine
çevirme.)
ALIŞTIRMA III
(Çocuk ifadelerini yetişkin
ifadelerine bağlanma.)
KARŞILIKLI DAVRANIŞ TÜRLERİ
Üç tür karşılıklı davranış türü vardır. Bunlar;
• BÜTÜNLEYİCİ KARŞILIKLI DAVRANIŞLAR.
• ÇAPRAZ KARŞILIKLI DAVRANIŞLAR.
• GİZLİ KARŞILIKLI
DAVRANIŞLAR.
BÜTÜNLEYİCİ KARŞILIKLI DAVRANIŞLAR
Tarafların aynı benlik
durumları tarafından alınan ve gönderilen iletiler olarak tanımlanabilir.
A =Kişisinin iletisi.
B = Kişisinin hitap ettiği benlik durumundan
gönderilmektedir. B=
Kişisinin iletileri de A=
Kişisinin hitap ettiği benlik durumundan
gönderilmektedir.
Birinci tip bütünleyici karşılıklı davranışlarda, aynı benlik
durumları birbiriyle iletişim kurar.
A B
Ana baba
Yetişkin
Çocuk Çocuk
Yetişkin Ana baba
Yetişkin yetişkinle, ana baba ana baba ile çocuk çocuk ile.
İkinci tip tip bütünleyici karşılıklı davranışlarda her kişi farklı bir benlik
durumundadır, ancak her biri diğerinin içinde
bulunduğu benlik
durumuna hitap eder.
A B
Ana baba Ana baba
Yetişkin Yetişkin
Çocuk Çocuk
Tipik örnek; ana babaya seslenen çocuktur,
dolayısıyla ana baba da çocuğa seslenir.
A: Ne olursa olsun bu kanepeyi alalım.
B: Biliyorsun, buna şimdi ekonomik gücümüz
yetmez.
Bütünleyici karşılıklı
davranışlar sonsuza dek sürebilir.Çünkü; çatışma yaratmazlar.
Örn: İnsanlar birbirlerinin ana babalarına hitap
ettiklerinde genellikle
görüş birliği içinde olurlar.
A: İşçiler bugünlerde baştan salma işler yapıyorlar.
B: Bu çok kötü, kesinlikle öyle yapıyorlar.
İnsanlar birbirlerinin çocuklarına hitap
ettiklerinde de görüş birliği olur.
A: Okul çıkışı doğrudan eve gitmekten nefret
ediyorum.
B: Bu korkunç! bütün
eğlenceyi kaçırıyoruz.
ÇAPRAZ KARŞILIKLI DAVRANIŞLAR
Diğer kişinin içinde
bulunmadığı bir benlik
durumuna seslendiğinizde ortaya çıkar. Bazı çapraz davranışlar çatışmaya
neden olur. Bazıları da
çatışmayı çözerler.
A B
Ana baba A, çocuk B ile acımaz bir şekilde
konuşmaktadır, öte yandan ana baba B, çocuk A’ya
saldırmaktadır.
Ana baba Ana baba
Yetişkin Yetişkin
Çocuk Çocuk
Bu konuşma şu şekilde olabilir.
A: Yatak odasına yiyecek getirmekten neden
vazgeçmiyorsun?
B: Neden bir kere olsun
yemeye değecek bir aksam yemeği pişirmiyorsun?
Böylece bütün gece
atıştırmak zorunda kalmam.
Burada hem A hem de B, diğerinin içindeki kırılgan çocuğa saldırmak için
acımasız ana baba seslerinin
kullanmaktadırlar.
Sonuçta düşmanlık büyürken her birinin içindeki çocuk
yaralanmaktadır.
A B
Ana baba Ana baba
Yetişkin Yetişkin
Çocuk Çocuk
Çocuk B, ana baba A’ya dert yanarken öte yandan ana baba B’ye dert yanan çocuk A’yı
göstermektedir Örn: A: Türk Filmlerinden nefret ediyorum. Niye hem Türk Filmlerine gitmek
zorundayız. B: Onları sevmiyorsan, bundan böyle seninle sinemaya gitmenin bir anlamı olmadığını düşünüyorum.
A B
Ana baba Ana baba
Yetişkin Yetişkin
Çocuk Çocuk
Yukarıdaki diyagramda ana baba A, çocuk B ile acımasız bir şekilde
konuşmaktadır.Oysa
yetişkin B çatışmayı sona erdirmek için yetişkin A’
ya seslenmektedir.
Örnek diyalog;
A:Neden bu sonu gelmeyen TV.dizilerinden vazgeçip güzel bir kitap
okumuyorsun.
B:Bu gece TV.izlemeyi
tercih ediyorum.
A B
Ana baba B’ ye dırdır eden çocuk A’
yı göstermektedir.Öte yandan B çatışmaya girmeyi reddetmekte ve yetişkin-yetişkin iletişimini
kullanmaktadır.
Ana baba Ana baba
Yetişkin Yetişkin
Çocuk Çocuk
ÖRNEK DİYALOG;
A;Neden çöpü hep ben dışarı çıkarmak
zorundayım? Bunu neden sen yapmıyorsun? Bu
işten nefret ediyorum.
B;Her birimizin bir görevi var: Çöpü biran önce
dışarı çıkarmayı istiyorum.
GİZLİ KARŞILIKLI DAVRANIŞLAR
Aynı anda ikiden fazla benlikdurumunun işin içine girmesi söz konusudur.ÖRN:İletişim yetişkin- yetişkin iletişimi gibi görünürken yetişkin ve çocuk arasında gizli ve bazen sözel olmayan iletiler söz konusu olabilir.
A B
Ana baba Ana baba
Yetişkin Yetişkin
Çocuk Çocuk
ÖRNEK DİYALOG;
Satıcı A söyle der.”Bu daha iyi ama buna gücümüz
yetmez.” “O zaman bunu
alıyorum” der.Araba alıcısı B
Burada etkileşim yetişkin düzeyinde
gerçekleşmemiştir.A satıcısı B araba alıcısının içindeki çocuğa olta atmıştır.Çocuğa üstü kapalı bir meydan
okumayla seslenmiştir.”Buna gücün yetmez”,çocukta tepki vermiş.”Evet alabilirim”.
