ARKİTEKT AYLIK V A P I SANATI, ŞEHİRCİLİK VE S Ü S l_ E Y I C I SAN'ATLAR DERGlf

ARKİTEKT

r

• B e t o n D o z l a r ı n ı n T e r t i p v e k o n t r o l ü . Y. M ü h e n d i s K e n a n T a ş p ı n a r • M i m a r M e h m e t A ğ a v e R i s a l e i - M i m a r i y e . T a h s i n Öz g| B i b l i y o g r a f i B H a b e l e r • Pi-

y a s a c e t v e l i .

_J -10

X I I I ü n c ü Y ı l . 1 9 4 3 İ s t a n b u l . F l a t ı 1 5 0 K u r u ş

u n u n

S A Y I : 1 4 1 - 1 4 2

Y A P I S A N A T I . Ş E H İ R C İ L İ K v e S Ü S L E Y İ C İ S A N A T L A R D E R G I S S A H İ P L E R İ : Y. M İ M A R A B İ D İ N M O R T A Ş ve Y. M İ M A R Z E K İ S A Y Â R İ D A R E Y E R İ : A N A D O L U H A N No. 32 İ S T A N B U L . T E L E F O N : 21307

L ' A R C H I T E C T E : REVUE M E N S U E L L E D ' A R C H I T E C T U R E . D ' U R B A N ı S M E e t d e D E C O R A T ı O N

THE ARCHİTECT: M O N T H L Y P U B J C A T I O N O N ARCHITECTURE, C ı T Y P L A N N ı N G A N D D E C O R A T ı O N

DER ARCHITEKT : MONATSHEFT FÜR BAUKUNST. STAEDTEBAU u. D E K O R A T ı O N

I N H A L T

A R K I T E K T

M o n a t s h e f t f ü r B a u k u n s t , S t a e d t e b a u u n d D e k o r a t l o n H e r a u s g e b e r : A r c h i t e k t Abldin M o r t a s u. Z e k i S a y â r . A n a d o l u Han 3 2 . İ s t a n b u l , 1 3 . J a h r g a n g - No. 9-10 - 1 9 4 3 .

Branntıveinfabrik der M o n o p o l e Arch. Ahsen Y a p a n a r S. 195 T a l s p e r r e in in S e y h a n VVasserversorgungsamt des 200

A r b e i t s m i n i s t e r i u r a s Batmanbrücke in D i y a r b a k ı r T e c h n i s c h e s Büro für W e g e - u .

Brücken im A r b e i ı s m i n i s t e r i u m

A l t t ü r k i s c h e Handarbeiten M e l e k Celâl 202 Okonomische Grundlagen im S t a d t p l a n Prof. R. Öelsner 20b Neue Versuche für e r d b e b e n s i c h e r j Bauten Prof. W . Schütte 211 C e l d v e r s o r g u n g fur kleinere Bauarbeiten in den Staedten Prof. Ernest R e u t e r 216 Regelung und Kontrolle der M i s c h v e v h a e l t n i s s e in Betonarbeiten Dipl. lng. Kenan T a ş p ı n a r 220 Baumeister M e h m e t ağa Tahsin ö z Direktör des 228

T o p k a p ı museums B ü c h e r b e s p r e c h u n g :

a ) Dach konstruktion Dipl. Ing. Zihni A r ı s o y 235 b ) istanbul \vird v e ' s c h ö n e r t Die S t a d t g e m e i n d e

c ) Grundlagen im Staedtebau Dipl lng. Celâl Ulusan

Nachriclıten 237 B a u m ı t e r i a l preise 238

S C M M A I R E A R K I T E K T

R e v u e M e n s u e ı l e d ' A r c h i t e c t u r e , d ' U r b a n i s m e e t d'Art D e c o r a t i t A r c h . A b i d l n M o r t a ş e t A r c h . Z e k i S a y â r .

A n a d o l u H a n No. 3 2 . İ s t a n b u l . 1 3 ö m e A n n 6 e . No. a 10 - 1 9 4 3

Quels sont nos futurs projets Arch. Zeki S a y â r P . I93

L a f a b r i q u c d'alconl a P a j a b a h ç e > Ahsen Y a p a n a r 195

L'actı ite de consıruction dans le p a y s 200 Conferance donnee sur la Broderie t u r q u e p a r M e l e k Celal 202

RSgles f o n d a m t n t a l e s et economiques dans Turbanisme P ı o f . R. Oe'sr.er 206 I.es d e r n i ö r ı s recherches sur le t r e m b l e m e n t de terre „ W . Schütte 211 C o m m e n t faut il assurer des ressources n£cessaires â la construction

des villes Prof. F.rnest Reuter 216 La composition et le contröle des d n s ı g e s du beton Dipl. l n g . K. T a ş p ı n a r 220 Le "Livre d ' A r c h i t e c t u r e . et l'Architecte " M e h m e t a g a . Tahsin ö z . Dirccteur du

Mus6e de T o p k a p ı , i s t a n b u l 228 Bibliographie : I " C o n s t r u c t i u n ' d e s toitures„ par Dipl. ing. Z . A r ı s o y 235

II "Les p l a n s d ' a m e n a g e m e n t s des v i l l e s .

( P r o f . Kari B. L o h m a n III "Bulletın d ' e m b e l l s s e m e n t de la ville d'ls.anbul (D j p, I n g C e,a, ü,Ü S ı n

Les n o u v e l l e s 237 Listes des p r i x de mat£riaux de C o o s t r u c t i o n 238

r

S I C O R T A A N O N İ M S I D K E T I

Çocuklarının yetim kaldıkları takdirde tahsilleri- ni. kızlarının çehizlerini düşünen babaların İhtiyarlıkta muhtaç ve kimsesiz kalmanın bed- bahtlığını gençliğinde düşünebilen durendiş

kimselerin

Her türlii sigorta muamelelerinde emniyet, sür'at ve intizam

İstanbul Bahçekapı Taşhan kat 3 Telefon : 24263/2

Telgraf : Doğantaş İstanbul V..

BRONZ - NİKEL

F A B R İ K A S I YAPILAR İÇİN:

Her modelde kilit Kok ve ağızlıkları Çekmeler, vesaire.

Sarı. nikel ve kronaj Üzerine mostra takımları Vestiyer, askı ve saire.

İşleri Taahhüdü.

EHVEN — SAĞLAM — GÜZEL Ş E V K E T ÇADIRCI

F i n c a n c ı l a r R ı z a P a s a Yokuşu No. 17

ABDİ

ÖZAKTAŞ

Mozaik taşları, Çini ve Künk Fabrikası

İstanbul, Unkapan, Yavuz Sinan mahallesi, Camiişerif sokak No. 2-4-6

T E L E F O N : 2412S;

A N K A R A Ş U B E S İ VARDIR.

KOMÜN BİLGİSİ

( Şehirciliğe Giriş ) Yazan : Prof. E r n e s t R e u t e r 3 4 8 sayfa, fiatı iki Lira. Satış yeri:

Üniversite Kitapsvi

İstanbul

İçindekiler : Komün Bilgisi mefhumu, Ko- mün iş sahaları, Komünlerin i- dare hukuku, Komünlerin malî meseleleri, Komünlerin yapı iş- leri, Komünlerin âmme hizmet- leri, İçtimaî muavenet ve sıhhat işleri. Komünlerin kültürel işleri, İdari vahdet olarak Komün, Bibliyografya, Istılahlar, Şekil- ler, Resimler, Fihrist.

r Dr. CU Dİ B I R T E K

A T E Ş T U Ğ L A S I F A B R İ K A S I

M A R K A S I

Büro :

Danüb Sigorta Han 10 • 11

Galata - İstanbul Tel. : 41193 Posta K. 1151

Fabrika : D e f t e r d a r Ç ö m l e k ç i l e r No. 78 • 80 Tel. : 22512

Tiirkiyenin Bütün Büyük Fabrika ve Müessesleri Bu Fabrikanın A L E V markalı Â T E Ş Tuğlalarını kullanmaktadırlar.

EN İYİ KAHVE, KAKAO ve SALEP

KURUKAHVECİ MEHMET EFENDİ MAHDUMLARI İSTANBUL

TÜRKİYE ACENTALIGI HALİL NACİ MFHCIOCLU

Jstanbııl Maihaym Haıı Galata 5 nci kat No. 19-21 TEL ADRESİ: MIIICIOGLU

TEL: 44430 İSTANBUL ANKARA:

ANAFARTALAR CADDESİ No. 9 5 — 1 1 1

TEL ADRESİ: MIHCİOGLÜ ANKARA

Y a b a n c ı ü l k e l e r e s a t ı l a m a z

H a k i k î O z a l i d K â ğ ı t l a r ı n ı n e t i k e t l e r i n i n ü z e r i n d e " O Z A L İ D "

m a r k a s ı v a r d ı r .

TÜRK OZALİD FABRİKASI

İSTANBUL-GALATA

R. RÜTTİMANN

Dipl. İnş. M ü h e n d i s i

İ N Ş A A T M A L Z E M E T İ C A R E H A N E S I

İstanbul -[jGalata - Voyvoda cadd. 2 8, Bahtiyar Han 51

Telgraf adresi : « SIKA » İstanbul - Telefon : 49289. Posta kutusu 1119

HER NEVİ İNŞAAT TECRİT V E MUHAFAZA MALZEMESİ

Her nevi Mühendislik ve Nafia inşaatı izolasyonu, kezalik bodrum, taraça, çatı, cephe ve dıvar rutubetleri tecridi. - Kimyevî tahallüllere'_.karşı muhafaza. • Emaye vernik boyalan .- Bitümlü Emülsiyonlar.- Hususî yapıştırma maddelerile çatı kartonları Alüminyum boyaları .- Ahşap

muhafaza vesaiti .- Hususî taban döşemeler, ilâh.-

SİKA • SİKAPLAST - PLASTİMENT - İGOL - IGAS - SAURIERPASTA - FLINTKOTE - DUROMIT - SIEGLE ÇİMENTO BOYALARI . FRIKO VERNİK BOYALARI -

HON3ALIN • HIYALIT - AVITTA • ODAN -

İş hakkında teknik ve ihtisas danışmaları için para alınmaz.

Salih Sabri Karagöz

M E R M E R T A Ş tüccarı

Yerli ve yabancı her cins mermer isleri müteahhitli-

ği yapan ciddî ve en eski ticaretlıa

nedir.

A D R E S : U n k a p a n ı beylik d e ğ i r - m e n i sırası N o . 65 M e r m e r f a b r i k a s ı . TELEF. 2 2 6 0 4 Mozaik f a b r i k a s ı „ 21866 T e l g r a f a d r e s i : MERMERTAŞ

AVNi SASA

K E R E S T E M A Ğ A Z A S I

# B E T O N L U K

# D O Ğ R Â M A L I K O D Ö Ş E M E L İ K

# B E Y A Z ve Ç I R A L I HER EBATTA KERESTE İŞLERİ

ADRES : UNKAPANI FENER CADDESİ No. 34 İSTANBUL. TELEFON : 20198

r ANADOLU

S İ G O R T A Ş i R K E T i

TÜRKİYE CUMHURİYETİ ZİRAAT VE TÜRKİYE İŞ BANKALARININ KURUMUDUR

Sermaye ve ihtiyatları: 5.832.000 Liradır

Tesis tarihi olan

1925

senesinden beri yaptığı sigortalar:

Yangın - kiracı, şagil, mal sahibi ve komşu mes'uliyeti - kira za- rarları - yıldırım - zelzele - İDfilâk - havagazi iştiali - makina ka- zası ve motör iştiali - kara nakliyatı harp sigortaları.

Bütün deniz tehlikelerine karşı deniz nakliyatı - gemi ve motör tekneleri - mayın - torpil - alelûmum deniz harp sigortaları.

K A R A D A :

DENİZDE;

H A V A D A : Tayyare sigortaları - tayyare seferlerinde pilot ve yolcuların si- gortalan.

K A Z A D A : İnsanın maruz kalabileceği her türlü kaza - iş kazaları - otomo- bil - kazaları - malî mes'ulıyet - makine kırılması sigortaları.

HAYATTA: Temettülü veya temettüsüz olarak ölüm tehlikesiyle beraber:

Tasarruf için: «M ıı h t e 1 i t» ve «T a m m u h t e l i t » - aile istik- balini temin için: I r a 1 1 1 a i 1 e» - kızlar için: «C i h a z» - çocuk- lar için: « T a h s i l v e t e r b i y e» - ihtiyarlık için: «İ r a t» - hastalık veya kaza neticesinde malûl kalmaya karşı: « M a l û l » sigortaları.

İ ş S A H A S I N D A : Atölyeler, fabrikalar, maden ocakları gibi iş yerlerinde ve tica- rethane, bankalarda ve meslekî teşekküllerle birliklerde çalışan- ların hayat, ölüm ve kazalarını temin eden grup sigortaları.

İstanbul, Yenipostalıane karşısı. Büyük Kınacıyan Han. Telefon: 24294. Hayat Kısmı: 20541.

V

J

AHÎItn

S A Y I : 141-142

Y A P I S A N A T I , Ş E H İ R C İ L İ K v • S Ü S L E Y İ C İ S A N A T L A R D E R G i S S A H İ P L E R İ : Y. M İ M A R A B İ D İ N M O R T A Ş ve Y. M İ M A R Z E K İ S A Y A R İ D A R E Y E R İ : A N A D O L U H A N No. 32 İ S T A N B U L . T E L E F O N : 51307

B a ş y a z ı :

B i z n e Y a p ı y o r u z ?

Y. M i m a r Zeki S a y â r

Ajans haberleri, Birleşik Amerikada, 10 milyar dolar sermayeli milletlerarası İmar bankasının ku- rulması için Mali projeler yapıldığını bildiriyor.

Projeye göre, bütün dünya memleketleri bu serma- yeden müsavi şartlarla faydalanacaktır.

Diğer bir haber İngilterede bir İmar nezareti kurulduğunu, nazırlığa da buıgüne kadar iaşe ne- zaretinde bulunan Lord Woolton'un tayin edildiği- ni bildiriyor. Bu tanınmış idare adamından İngil- terenin harb sonrası iman için büyük hizmetler beklendiği yazılıyor. Elimize her münasebetle geçen İngiliz, Amerikan mühendislik ve mimarlık neşri- yatı, hattâ popüler halk mecmualan bile harp son- rası İmar ve inşa faaliyetinde, yeni projeleden bah- setmekte, fırsat düştükçe bunlan neşretmektedir- ler:

Almanya ise bu harbe girmeden esasen bu or- ganizasyonu kurmşutu. Halen iş ve mesai nazırı bulunan Mimar «Albert Spee» bu teşkilâtın başın- da Almanyamn sosyalist nasyonal prensiplerine göre, şehir ve kasabalarının bilhassa köylerinin imar ve inşası faaliyetini idare etmekteydi.

Harp sonunda Almanyanm imar ve ihya işine devam edeceğine şüphe yoktur. İkinci dünya har- binin, başlamasından bugüne kadar dört buçuk yıl geçtiğinden neticenin yakın olduğu hissediliyor, her memleket bu defa geçen harpten sonra düşü- len hatalara tekrar düşmemek şartile hazırlıklan- m bilgili ve programlı bir şeklide tamamlamuk- istiyor.

Bu sırada, biz -bu sahada ne yapıyoruz?

Bu mesele bizi düşündürücü mahiyettedir.

Geçen sayımızdaki A Yapı işlerimizin bugünkü durumu»

adlı baş yazımızı aynen veya kısmen nakleden «Akşam. La Turquie, Türk sözü Ticaret - Borsa Ticari Birlik, Gazeteleri- ne teşekkür ederiz.

Bugüne kadar devlet iç ana siyasetinde daima imar işleri birine plâna alınmıştır.

Malûmdur ki, Nafia Vekâleti devletin imar politikasın: tahakkuk ettirmekle mükelleftir, bu vekilliği, muhtelif imar faaliyeti için bir çok da- ireleri, büroları, velhasıl organizasyonu: vardır.

Memleketin, elektrikleştirilmesi, su işleri- mizin ıslah ve tanzimi için muhtelif yıllık pro- gramlan vardır, en son devlet yollan namı altın- da yurtta geniş ölçüde bir yol şebekesi yapmak üzere yeni bi program vücuda getirilmiştir. Bura- da, bütün bunlann kâfi veya noksan olup olma- dığını söylemek salâhiyetiniz haricindedir, fakat

nazarı dikkatimizi çeken, Nafia Vekâletinin sular, elektr'kleşme, yollar, limanlar hakkında mütead- dit beş yıllık programları olduğu halde, şehircilik ve yapı faaliyeti hakkında her hangi çizilmiş bir ileri yollar programı olmayışıdır.

Gerek büyük şehirlerimizin, gerekse küçük kasabalarımızın, plân yol, kanalizasyon, ikamet- gâh, umumî hizmet binaları gibi her hangi bir mevzuunu ele alacak olsak bunların üzerinde ge- rektiği gibi çalışmamakta olduğunu görürüz.

Meselâ, niçin, Nafia Vekâleti bugüne kadar bir ev dâvası meselesini incelememiştir? Niçin, resmî üslûbu meselesini ortaya atmamıştır?

Niçin yurdu iklim şartlarına müsait bir inşa tarzı, malzeme nevine, cinslerine göre bölgeler ayırmak için bir etüd yapamamıştır. Çünkü ka- nunlarla bütün bu işlerin başarılması kendisine tevdi edilen vekilliğinin teşkilâtı bu işleri tam mânasile başaracak derecede organize edilmemiş olmasındandır.

Yapı ve İmar işleri bu günkü teşkilâtını ele alacak olursak sadece mahdut projeler

yapan veya tasdik eden mimarî ve teknik bir büro olduğunu görürüz.

Merkez yapı işleri bürosu o kadar küçük bir teşkilâttır ki; kadrosu Maarif Vekilliği veya İn- hisarlar Umum Müdürlüğü mimarî teşkilâtından bile tekabül etmez.

Keza vekilliğin şehircilik 'bürosu teşkilâtı memleket ihtiyaç ölçüsüne nazaran o kadar dar- dır ki; İstanbul belediyesi İmar bürosu kadrosuna bile tekabül edemez.

Vaziyet böyle olunca bu reislik teşkilâtı, ka- nunlarla kendisine verilen memleket imar ve ya- yı işleri siyasetini çevirmekte müşkülâta uğra- makta maalesef bu vazifeyi yapamamaktadır, çün- kü Nafia Vekâletine verilen salâhiyetler sadece

formalite icabı gelen projeleri tasdik ve bazı projelerin kendi elemanları ile yapılmasından ibaret değildir. Vazifeleri bu saydığımız şeylerin çok üstündedir, kanunların hususî maddele- rindeki sarahat ve mefhumlar, açık ve geniş ölçü- de bir devlet imar ve inşa organizasyonunun ku- rulmasını ilham etmektedir.

Yapı ve imar reisliği teşkilâtından beklenen gaye alelade bir teknik ve mimarî büro olması değil, yurdun imar işleri hakkında prensipler, me- todlar tayin edecek, kaideler koyacak, hattâ Milît mimarî meselesinde fikir ilham edecek, velhasıl tam mânasile bir enstitü gibi çalışacak bir ilim ve sanat teşekkülü halinde bulunmasıdır.

* * *

Halen; bu teşekkülden neler beklediğimizi bir tarafa bırakalım bugün en basit nazım rolünü bile maalesef icabı veçhile yapamamaktadır.

Bunun için bir çok misaller vermek kabildir.

Nafia Vekâleti şehircilik şubesinden son zamanlara kadar öyle şehir plânlan tasdik edilerek çıkmıştır ki, bu projelerin bugün haklı olarak tenkidi yapı- labilir.

Bu ulu arta tetkiksiz ve etüdsüz tasdik edil- miş projeler ise ait oldukan belediyelerde tatbik edileceklerine nazaran netice millî servetimizin za- rarına, şehirlerimizin fena gelişmesine sebep ola-

caktır. En basit bir misal olarak hâlâ şehir tanzim plânları garip bir zihniyetle münakaşaya konul- maktadır!

Nafia Vekâleti yapı işleri 'bürosuna, her hangi ' fcir belediye tarafından, meselâ 16 katlı bir hasta- hane projesi gelse yabancı bir mütehassıs mimar yapmıştır mülâhazasile proje tasdik edilip çıkıyor.

Halbuki, memleketin bünyesine demir inşaat ve- rine, faraza kângir veya betonarme bir sistemin da- ha elverişli olup olmadığı düşünülmüyor.

Demek ki, yapı reisliğinin çok elzem olan il- mî veçhesi yoktur, memleket için kabul edilmiş bir yapı sistemi ve ana prensibi yoktur: Millî mi- marî dâvasında henüz bir görüşü, bir sözü, yoktur, böyle olunca bu teşkilâtın bizim anlamımıza naza- ran meslekî sahada rolü çok zayıf kalır.

Nafia Vekilliği İmar ve Yapı teşkilâtının bu zayıf durumu memlekette bir İmar politikası takip ve tatbik etmesine mânidir. Bu teşkilât bugün için memleketin basit imar ve inşa faaliyetini yürüt- mekle beraber mesaisine geniş bir saha vermesi icap eder. 'Bu ancak, muasır devletlerdeki faaliyete müvazı bir seyir aldığı zaman bir kıymet ifade edebilecektir.

Yapılacak, bin bir faaliyet arasında meselâ bü- yük şehirlerimizin imarı meselesi vardır. Memle- kette bir ikametgâh dâvası vardır, köylerimizin oturulabilir bir seviyeye vardırılması dâvası vardır ve nihayet bütün bu işlerin kökü imar işlerine para- nın, kredilerin temin ve tanzim meseleleri vardır.

Binaenaleyh, bu işlerin, yekdiğerleri ile olan münasebetlerini tanzim edecek bir etüd bürosu teş- kilâtına lüzum vardır. Bu büronun mesaisi, diğer- lerinin yanında nazarî ve ilmî bir mahiyette ola- caktır.

Aksi takdirde, gelecek sulh yıllarında da inşa ve imar işlerimiz eskisi gibi bir ana sisteme bağ^L 1 anmadan, kifayetsiz, noksan, devam edecektir.

Halbuki, programsız geçen yılların, nihayet uzun sürmekte olan bu buhran senelerinin biriktir- diği büyük bir inşaat ihtiyacı» ile karşılaşacağız, bunu kısa zamanda, fakat en muvafık bir şekilde karşılayabilmek için hazırlanalım..

ZEKİ SAYAR

Umumî görünüş

P a ş a b a h ç e R a k ı V e İ s p i r t o F a b r i k a s ı

P r o j e : Y. M i m a r M u a l l i m A h s e n Y a p a n e r İnhisarlar Umum Müdürlüğü İnşaat Fen heyeti

İnhisarlar Umum Müdürlüğü tarafından, Pa- şabahçede, idarenin diğer tesisleri yanında bir ra- kı fabrikası yapılmasına karar verilmiş ve 1937 se- nesinde işe başlanmıştır. Fabrika 1939 da ikmal edilmiştir.

Arazinin müsaadesizliğine rağmen bina yeri- ne iyi bir şekilde oturtulmuştur.

Binanın, plânı rakı çıkaran imalâthaneler tetkik edilmek ve idarenin ihtiyaçlan gözönünde tutulmak suretile tanzim edilmiştir. Bina tama- men betonarmedir. Müteaddit katlan teşkil eden, blok kaya b'ir zemin üzerine oturtulmuştur. Arazi sahile doğru, çürük ve dolma bir karakter gös- termektedir. Rakı imalâthanesi müteaddit katlan teşkil eden blokta toplanmış, tek katı teşkil eden şed çatılı kısım mamul rakıların piyasaya gönde- rilmesi için icap eden işçiliği yapmağa tahsis edil-

miştir. Deniz cephesine de idare kısmı konulmuş- tur.

H a k i İ m a l i n d e H u s u s i y e t Ramı imali bilhassa memleketimize has bir i§t;r. Paşabahçede bir rakı fabrikası inşası için proje hazırlamak lâzımgelince evvelâ mevcut an- baıiar içinde basit bir şekilde kurulmuş ve rakı yapmakta olan tesisatı kazan ve makineleri, ima- lât yollannı tetkik etmek icap etmiştir.

Rakı imali kısaca şöyledir: Rakı soma ve ana- sondan yapılır. Taktir kazanına bu iki madde ko- nur ve buharla kaynatılır. Çıkan rakı 60 -70 de- recede sönmemiş rakıdır. Bu rakıya su katda- rak derecesi 45 - 50 ye düşürülür. Buna söndürme ameliyesi denir. Rakı söndürüldükten sonra din- lendirme dairesine geçer. Burada emaye kaplar içinde rakı asgarî 10 gün dinlendirilir. Rakı artık

denizden görünüş

gişelerımeğe hazırlanmıştır. İmlâ dairesine geç- meden evvel rakı tazyikle fiitireden geçer ve imlâ dairesinde doldurma makinelerine gelir Rakının bütün bu seyri bakır -borular içerisinde olur.

İmlâ dairsine şişenin gelmesi ayrı bir hare- ket yolu ile olur. Yeni veya piyasadan toplanan şişe depolanır. Depodan alınan şişe evvelâ yıkama dairesine ve sonra da imlâ dairesine gelerek tak-

tir edilmiş, söndürlümüş, dinlendirilip filtire edil- miş rakı ile buluşur. Burada makineler vasıiasile rakı şişeşelere doldurulur. İmlâ makinelerinden çıkan şişeler masalar üzeıinde sıra ile muhtelif ameliyelere maruz kalırlar. Bunlar mantarlama, mumlama, bandrol ve etiketlemedir. Bu ameliye- lerden sonra şişeler kurutulur. Kurutma tabiî ve- ya sun'î olur. Kuruduktan sonra şişeler sandıklan- maya hazırdır. Sandıklanma dairesine geçen şişe- ler talaşla sandıklara yerleştirilir ve sardıklar ka- patılır. Sandıklar buradan günlük arrvbara geçer

• I.U.M.

PA5ABMJC4 BAI^I FABd'kttSI

Vaziyet plânı Kat plânı

Kat plânı

Karadan görünüş i d a r e k l s m l

Dinlendirme Mantarlama ve bandrol holü

Şişe yıkama tertibatı Şişe doldurma tertibatı

ve oradan da esas ambarlara ve sevkiyata verilir.

Muayyen bir miktar rakı imal etmek için ıbiiıün bu yukarıda isimlerini yazdığımız dairelerin

büyüklükleri, taktir dairesinde meydana gelen rakının muhtelif ameliyeler neticesinde aldığı şe- killere göre, muhtelif ve mütenasip olmalıdır. Me- selâ 'bir taktir kazanından günde muayyen bir miktar rakı çıkar. Bu rakı su ilâvesile derecesi düşürülür. Su ilâve edilmekle rakının hacmi bü- yüdüğünden söndürme dairesi taktir dairesinin bir günde vereceği ve üzerine su ilâve ed'Ierek elde edilen miktarı almağa elverişli olmalıdır. Dinlen- dirme dairesi söndürme dairesinin her gün hasıl ettiği söndürülmüş rakıyı dinlendirir. Bu dinlen- dirme 10 gün sürerse dinlendirme dairesi söndür- me dairesinin 10 günde hasıl ettiği rakıyı istiap ede- bilecek büyüklükte olmalıdır. İmlâ dairesi sahası ise imlâ makineleri eb'adına, bu makinelerin gün- de doldurabildikleri şişe adedine, mantarlama, mumlama, Ibandrol ve etiketleme masaları eb'adma

ve kurutma sistemine göre hesaplanır.

Umumiyetle muhtelif dairelerin sahaları ra- kı imalât seyrine göre alâkalı dairelerin hasıl et-

tiği rakıyı içindeki makine ve vesaitle işliyeceği- ne göre hesaplanır. Her' daireye lüzumlu olan iş-

letme malzemesi dairenin içinde günlük işletme malzmeleri anbarlarmda bulunur.

Paşahahçede yeni inşa edilen rakı fabrikasın- da bütün bu noktalar nazarı itibare alınmıştır.

Taktir, söndürme, dinlendirme daireleri üstüste tertip edilmiştir. Taktir dairesi seviyesinden daha yüksek bir seviyede bulunan soma tanklarından soma taktir dairesine borularla gelir. Anason bir elevatör ile yükselir. Hasıl olan rakı taktir daire- sinden kendi ağırlığı ile söndürme, dinlendinne ve filitre dairelerinden geçerek imlâ dairesine gelir.

Verilen krokide bütün bu imalât yolu gösteril- miştir.

Bu fabrikanın projelerini Y. Mimar Muallim Ahsen Yapanar tanzim etmiş, inşaat fen heyeti de tatbik etmiştir.

İnhisarlar Umum Müdürlüğü inşaat fen heye- t'nin, inhisarlar maddelerinin imalâtında icap ettir- diği hüsusiyetleri yeni binalarda iyi bir şekilde tat- bik sahasına koymakta daima muvaffak olduğunu 'burada kaydetmek muvafık olur.

İ l l i

Guui.UK MAMUL OF PO

KUOUTKA- ICİ&ATLAMA

5IH Dİ-POSU I I I I I PLAN

PAŞABAUÇt BAKI fABBIKASI IŞLtTMg StMASI

« S I M Fabrikanın işletme sistemine göre plânı ve makta şeması

Tarsusda Bartan Regülâtörü

Y u r d d a İ m a r H a r e k e t l e r i

fia faaliyetinden mühim bazı eserlerin açılışı yapıl- mıştır. Bunlar, Diyarbakırda Dicle üzerinde kuru- lan, Batman köprüsü ile Adana ve Tarsus regüla- törleridir.

Bunlar arasında bilhassa «Batman» köprüsü ehemmiyeti haiz bir eserdir. Irak tren hattı üzeri- ne evvelce demir olarak inşasına başlanan bu köp- rü, dünya harbinin çıkmasından sonra, malzemesi gelmediği için beton arme olarak tadilen inşa edil- miştir.

Her biri 100 metre genişlikte beş gözden ve de-

mirden inşa edilecekken, Beton armeye tahvil edi- lince gözlerin açıklığı 50 metreye tenzil edilmiştir.

Köprü Nafia Vekâletinin inşa ettirdiği en mü- him eserlerden biridir. Senenin 7 - 8 ayında daima yüksek ve kuvvetli cereyanlar halinde akan suyun üzerine köprüyü Türk mühendisleri bugünkü müş- külâta rağmen muvaffakiyetle başarmışlardır. Ta- mamen Türk işçisinin emeği ve mühendislerimizin tekniği ile meydana gelen bu eser (1.457.000) li- raya mal olmuştur. 500 metre açıklığında iki sa- hili bağlayan bu eseri meydana getiren mühendis- lerimizi tebrik ederiz.

Adanada Seyhan Regülâtörü

T ü r k E l İ ş l e m e l e r i

S ö y l e y e n : M e l e k C e l â l

Bir müddet evvel Kadıköy Halkevinde Bayan Melek Celâl tarafından bu konuda bir kon- ferans verilmiş ve bir sergi açılmıştı. Konfe- ransı neşrediyoruz.

Malûmdur ki Türk tezyini sanatlarının şöhreti yalnız kendi vatanımız hudutarı dahilinde kalmış değildir. Avrupalıların eski sanatlarımıza karşı gösterdikleri hayranlıkları, bizim bugünkü Avrupa sanatlarına gösterdiğimiz meclübiyetin çok üstünde- dir.

Bu yüzdendir ki Avrupa ve Amerika müzeleri, hususî koleksiyon meraklıları asırlardanberi memle- ketimizden taşınan nümunelerile kendi koleksiyon- larını zenginleştirmişler, sanayi erbabı da modeller çıkarırken bu eserleden ilham almışlardır.

Lâkin bu millî sanatımız maalesef bir asırdan- beri kendi memleketimizde pek mühmel bir va- ziyete düşmüştür. Esasen kuvvet ve canlılığını kaybetmiş olan halk sanatımız günden güne unutul- maktadır. Hattâ onların bazı şubelerinin sanatkâr- ları bile kalmamıştır.

Bugün bahsedeceğimiz işlemeler. Tü^k tezyini sanatlarının en zengin şubelerinden olduğu gibi Türk kadınının da yüksek ve ince zevkini göste- ren bir misaldir. Köylü bir kızın elinden çıkmış olan işleri müzelerimizde seyrederken hayran kal- mamak imkânsızdır.

Avrupalıların ötedenberi işlemelerimize ver- dikleri kıymeti bu işler hakkında yazdıkları eserler- de görüyoruz. Bu eserleri vücude getirmek için bü- yük zahmetlere katlanarak buraya hususi heyetler göndermişler, memleketimizin her köşesinde araş-

tırmalar yaparak elde ettikleri parçaları tetkik neti- cesinde yazmışlardır. Bunların arasında bizi en çok alâkadar edeni Madmazel Gertrude Palotay'm Türk zevkinin Maiar işlemeleri üzerinde yaptığı tesirleri

•ınlatan mühim eserdir. Müellif orada diyor ki:

«1526 da (başlayıp bir buçuk asır devam eden Türk istilâsı Macaristanı barız bir surette şark te- siri altında bırakmıştı. Türk orduları peşinden ga- len tüccarlar o zaman pek mühim olan mensucat sanayiini de beraber getirmişlerdi. Macar prens- leri vezirler vasıtasile sultanlara müracaat ederek işleme örnekleri istetirlerdi. Prensler de at meydan- larında haremlerine cariye olarak meşhur işleme- cileri bulup gönderirlerdi. Bugünkü Macar işleme- lerinde bu tesir hâlâ göze çarpmaktadır. Hattâ bir nevi işlemenin adı dı (Török Himes) yani Türk işle- mesidir. Keza Türkler Balkanlarda kaldıkları müd- detçe oradaki milletlerin de üzerinde son derece bü- de yazmış olduğu bir eserin mukaddemesinde diyor ki:

Madmazel Palotay'm mütaleaları doğrudur. Bu

günkü Romen, Bulgar,, Sırp ve Yunan işlemelerin- de bahsettiğimiz tesir aşikâr bir surette görünmek- tedir.

Türk işlemelerine dair Dr. Bernhard Dietrich yazmış olduğu bir eserin mukaddemesinds diyor ki:

(Bu kitap Almanya Dahiliye Vekâletinin hi- mayesi altında Türkiyeye yaptığımız seyahatin se- meresidir. Bu tetkik seyahatini eski Türk sanatla- rının dokuma ve işleme kısmındaki güzellikleri şekil ve renk itibarile sanayiimize yenilik ve zen-

ginlik vereceğini ümit ederek yaptık. Eski Türk iş- meleri Avrupa ile Asya arasındaki mevcut kültür irtibatının kadrini ortaya koyar mahiyette olduğun- dan kitabımız ayni zamanda bu hususu da tebarüz ettirmektedir. Eski Türk sanatlarının estetik bakım- dan ne yüksek bir dereceye varmış olduğunu görüp te aynı sanatların bugünkü verimlerinin zevk düş- künlüklerinden müteessir olmamak imkânsızdır.

Genç Türkiyenin sarfettiği gayret ile bütün bu parlak maziyi tekrar canlandıracağını ümit ederiz.) Bu selâhiyettar kimselerin mütaleaları zanne- derim işlemelerimize atfolunan ehemmiyeti kâfi sürette gösteriyor.

Türk işlemelerinin çeşidi pek çoktur. Bu işler muhtelif malzemeye tatbik edildiğinden bunların hepsini 'bir arada tetkik etmek uzun olacaktır. Bina- enaleyh bugün yalnız keten bezi üzerine renkli ipek sırma ve el ile işlenmiş olan mendil çevre, yağ- lık vesaireden bahsedeceğiz.

Bahse girmeden evvel şunu da arzetmek iste- rim:

Ekseriya bir milletin halk sanatının hakiksi ancak köylerde bulunur derler. İlk bakışta bu ka- naat doğru olabilir.. Zira büyük ticaret merkezi olan şehirler yabancı memleketlerden gelen eşyalarla daha 'bakir bir millî zevki ifade eder, fakat bir çok hususiyetlerini kaybeder.

Bu itibarla köylerdeki halk sanatı nümune- leri şehirdek'ilerden daha iptidaî olmasına rağmen daha bakir 'bir millî zevki ifade eder, fakat, bir çolr müşahedelerle teeyyüd eden bu vaka umumî istis- nasız bir kanun değildir. Bilhassa bizim el işlerimiz- de bu hâdisenin tam zıddı da görülür.

Kerpiçten yapılmış 40 - 50 evlik küçük bir köyde fakir bir ailenin sandığından saraylarda kul- lanılabilecek som sırma işlemeler çıkabiliyor. Yazın tarlasında çalışan köylü kızının kışın ocak başında gergefinin önünde oturup hiç bir ticaret maksadı olmaksızın kendi cihazı için harikulâde çevreler işlemiş olması insanı şaşırtıyor.

Nesilden nesile intikal ederek en kıymetli ya-

digâr diye bugüne kadar saklanmış olan bu eserleri hâlâ basit bir hayat yaşıyan köylülerimizin meyda- na getirmiş olması pek kolaylıkla izah edilemez.

Her türlü vasıtadan mahrum köyler, her türlü vasıtaya sahip olan payitaht ve şehirlerle nasıl re- kabet edebilmişler? Onlara muvazi bir surette sa- natlarını nasıl inkişaf ettirebilmişler? Bu teknik, şehirden nakil suretile mi köye kadar yayılmıştır.

Yahut işlerinde bu harikaları bulduğumuz köyler dünkü şehin köy haline inkırazı mıdır?

Moda kanunları örf ve âdet iktisadı tahav- vüller bu hâdisenin arzettiğ'miz şekilde tekevvü- nüne ne derere müessir olmuştur?

Bu müşküller henüz kat'iyetle halledilmiş değildir. Bunun için tarihî, iktisadî etnografik tet- kiklere lüzum vardır. Binaenaleyh şimdilik yalnız bu meseleyi ortaya atmakla iktifa etmek mecbu- riyetinde bulunuyorum.

M o t i f l e r :

Evvelâ Türk tezyinatında umumiyetle kul- nılan motiflerden bahsetmek itiyorum. Türk süs-

leme sanatlarının heyeti umumiyesi esas itibarile aynı prensip ve zihniyetten doğmuş intişar ve te- kâmül etmiş birbirinden ilham alarak muhtelif şubelere ayrılmıştır.

Bu şubeleri yekdiğerinden ayıran esas tezyin edilecek olan maddenin nevidir. Taş yontan bir usta ile saç kılı kadar ince ipliklerle çalışan köylü kızının hiç şüphesiz ruhî büyük rabıtaları vardır.

İkisinin de il'ham aldığı kaynak hakikatte bir- dir. Ancak eldeki malzemenin tabiatına göre kul- nılan teknik değişir. Yoksa resmedilen lâle yine o lâle, servi yine o servidir..

Türk tezyinatında ötedenberi hem hendesî

•şekillere hem de canlı veya cansız, talb'iat unsur- larına rastlarız. Türklerin insan resimleri de yap- tıkları görülmüştü. Lâkin elimizde mevcut işleme- lerin arasında şimdiye kadar böylelerine tesadüf etmedim. Bu nokta bazı işlemelerimizi Yunan ada- larmda imal edilmiş eserlerden ayırt etmeğe ya- rar.

16 nci ve 17 nci asırlarda hendesî şekillere rastlıyoruz. O devirden sonraki işlemelerde hen- desî şekiller nadirdir. Şayet bunlara tesadüf edil- se bile ekseriya stylise edilmiş yani üslûba çekilmiş çiçeklerdir.

Ev, türbe, cami, mezar taşı, yemiş ve ağaç- lar motif olarak kullanılmıştır. Fakat ekseriyeti

teşkil eden çiçeklerdir. Pek eski zamandanberi kul- lanılan çiçekler, lâle, sünbül, karanfil, gül ve şef- tali çiçeğidir.

Eski işlemelerimizde sanatkârla!" şekillerle renklen kullanırken daima toir (sentez) yani bü- yük bir sadelik içerisinde tertip gayesini takip ederek tabiatı asla düşünmemişler. Mevzuu son- suz iddia kabiliyetlerde bizzat yaratmağa çalış- mışlardır

Lâkin son iki asırdanberi Avrupa tesirile ta.

b'iatı olduğu gibi taklit eden eserler yapılmıva başlandı. Kompozisyonların tarzı değişti. Ve eski .jaaeliklerile kibarlıkları kalmadı. Aynı zamanda şahsiyet ve hüviyetlerini de kaybetmiş oldular.

R e n k l e r

Şarkın renklere olan düşkünlüğü malûmdur.

Lâkin frenkler bu düşkünlüğü yalnız parlak ve göze çarpan renklere münhasır farzederek rasgele bü-

tün şark milletlerine teşmil ederler. Tüklerde renkleri çok severler. Fakat hangilerini? Kırmızı- dan kırmızıya, maviden maviye, yeşilden yeşile fark vardır. Dedelerimiz daima bu renklerin en gü- zel ve en kiıbar tonlarını bulup yerinde kullanmış- lardır. Yalnız son bir asırdanberi yapılan işlemele- rin renkleri zevksiz ve acı olmıya başlamıştır.

Theophile Gauthier 19 uncu asrın ortasına doğru İstanbul'a yaptığı bir seyahatte, bu konuya dair intibalarıni (Constantinople) kitabında not et- miştir. Çarşıyı ziyaretini anlatırken der ki:

(Şark zevkini okşamak acı ve parlak renklerle dokunmuş sırma kenarlı ecnebi çuhaları her taraf- ta göze çarpıyor. O muhitin içinde bunlar öyle bir falso teşkil ediyorlar ki dişlerimi gıcırdatmaktan kendimi alamıyorum. Bu kadar acı kırmızılan, ba- ğıran sanları, küstah mavileri ticaret maksadile kullanan sanayii, gelip buranın ahenktar zevkini bozduğu için mes'ul tutuyor ve ondan nefret edi- yorum.)

Türk küçük sanatlarından bahseden Fransızca bir kitap işlemelerin renkleri hakkında şu mütaleayı yürütüyor:

(Bu işlemeler havaî mavi, toz pembe, sa- manı, açık yeşil, kiremidi kadifeler üzerine işlen- miştir. Yani daima tatlı ve solgun renkler seçilmiş.

Hiç bir zaman acı tonlara tesadüf edilmez. Renkle- rin ahengi mükemmeldir. Bu ölgün renkleri kullan- ma kabiliyetine parlak renklere âşık şarklılarda te- sadüf etmek dikkate değer bir bahistir.) diyor.

İptidaî insanları çocuklarda olduğu gibi par- lak ve çarpan renkler cezfbeder. Ölgün tonları gör-

meden geçerler. Bir milletin seviye ve zevk itiba- r'ile incelik miyarlarından biri de kullandığı ve hoşlandığı r&nkler olabilir. Ahenktar tonlarla ya- hut (Camaıeu) denilen ayni rengin dereceleri vücude gelmiş bir sanat eserinde ancak zevk ba- Kimnıdan incelmiş bir insan bediî bir haz duyabilir.

İşte eski Türkler bu zevkin en yüksek zirve- sine varmışlardır. Bugün elimizde mevcut 16 ncı asra kadar yapılmış olan işlemelerin hiç birinde acı renklere tesadüf edilmez. Tezyini sanatların her şubesinde ayni kibarlık, ayni zevk inceliği, ayni ahenk hâkimdir. Bol bol kullanılan altın teller ve yaldızlar sadeliklerinden hiç bir şey kaybetmeden bu sanat şubelerine haşmet getirmişler. Vaktiyle kullanılan boyalar nebatî olduğu için bugüne kadar ilk tazeliklerini muhafaza edebilmişler, lâkin nesil- den nesle tevdi edilen boyların terkip sırları maale- sef bugün bilinmez olmuştur.

16 ncı ve 17 nci asra ait işlemelerdeki renkle- rin nevi ve adedi sonradan yapılanlara nisbeten da- ha azdır. Hattâ bunlann arasında yalnız 'iki renk :1e işlenmiş olanları da vardır. Sadeliklerinden do- layı o asırların işelmeleri ve her şubenin tezyinatı bugünkü zevkimize daha yakın geliyor.

O derecedeki âdeta modern hissini veriyor. Renk- leri tevzi etmekte usta işlemeciler pek mahirane bir cesaret göstermişler hattâ toprağı mavi yahut yaprağı mor, buultları da sıma ile yapmaktan hiç çekinmemişler. Buna rağmen onların nizamın- da ve ölçüsünde göze yabancı ve aykırı hiçbir şe- ye tesadüf edilmiyor. Bu eserler öyle sanatkârane bir bilgi ile ve ahenktar bir tarzda yapılmıştır ki, insana güya tabiatın öyle olması icap ediyormuş hissini veriyor.

M o t i f l e r i n t a k i p v e t a n z i m i : Her milletin kendine mahsus eşyası olduğu gibi o eşyanın da nevine göre tezyin tarzları var- dır. Bu hususiyet komşu milletlere aynı tipte olan işlemelerini birbirinde tefrik eder. Türk işleme- lerinde umumî bir kaide olan kompozisyon yani terkip usullerine son derece riayet edilmiştir. Pek mütenevvi olan nakışlar daima o nizam dairesinde dizilir. Asıl karakter denilen şeyi de ifade eden içte 'bu noktadır.

Ş u r a d a m ü h i m b i r m e v z u a t e m a s e t m e k i s t i y o r u m

Son zamanlarda bazı millî motiflerimizi mo- dernize etmek hevesile onları gelişi güzel kullana- rak vücuda getirilen eserler bir nevi garabet ve yabancılık azdiyorlarsa da bahsettiğimiz tanzim

usullerine dikkat edilmemiş olmasından ileri ge- liyor. Eski bir motifi alıp Avrupalı zevkıle yapıl- mış bir buluzun üzerine işlersek o Türk işlemeli büluz olur. Lâkin hiçbir zaman Türk buluzu ola- maz. Bu vasfı taşıyabilmesi için büluzun biçimi de eski elbiselerden mülhem olarak bugünkü zev- ke uygun bir tarzda yapılmış olması lâzımgelir.

Bir milletin kendine bas olan üslûbu yine kendi zevkinden doğar. Onun da karakterini he- yeti umumıyesinden çıkan ahenkte aramalıdır. Mo- tif bunun teferruatıdır. Binaenaleyh millî ifadeyi yalnız nakışların kendilerinde aramak yanlış bir hareket olur.

Şu itibarla aynı motifleri kullanan Arap ve İran üslûplarım Türk üslûbundan ayıran esaslı karakter kompozisyon tarzındadır. İranlılar ve Araplar bir sathı tezyinatla tamamen doldurur- lar. Türklerde ise kesif bir tarzda tezyin edilmiş bir satıhtan sonra daima gözü dinlendirici bir boş zemine tesadüf edilir. Bu usulle tezyin edilmiş olan kısım âdeta bir çerçeve içine alındığından onu büsbütün tebarüz ettirir. Numunelerini projeksi- yonla göstereceğimiz keten bezi üzerine olan işle- meleri iki kısma ayırmalıyız. Murabbalar: Çevre:

Mendil, kavuk örtüsü, bohça. Müstatiller: peşkir ve uçkur.

Bundan sonra Melek Celâl davetlilere segide eserler hakkında izahat vermiştir.

Ş e h i r c i l i k :

İ k t i s a d î T e m e l K a i d e l e r

Y a z a n : S e n a t ö r R . Ö e l s n e r G . S. Akademisinde ve Y . Mühendis

mektebinde Profesör

Plân evvelâ arazi yüksekliklerine ve tesviye münhanilerine, saniyen mevcut cadelere ve >bina,- lara ne kadar uygun olursa onun tatbiki o derece ucuz başanlır.

Birinci kendiliğinden anlaşılacak kadar tabii- dir. Buna rağmen çok defa, âdeta çocukçasına ih- mal edilir. Tamamen icbar edici sebepler olmadık- ça dünyanın hiç bir belediyesi tepeleri eşip düzle- tecek ve vadileri doldurup yükseltecek kadar zen- gin değildir. Buna rağmen bu geniş ölçüdeki işlerin plânlanışında âdeta şuursuz hareket ediliyor. Bu, sadece dikkatsizlik neticesidir. Fakat bazan da, ölç- me tekniğine taallûk eden vesaikin fena tersim edil- mesinden, irtifa erkanımın sarih yazılmayışmdan ile- ri gelir. Bilhassa Anadolunun dağlık sahalarında şe- hir plânının yapılmasına esas teşkil edecek vesaikin âzamî bir itina ile teslim edilmesi hiç şüphesiz bi- rinci şarttır.

Ya ikincisi?

Şimdi bu memleketin en mühim bir mesele- sine ıtemas ediyorum. Şehirlerin eski mahalleri ne olacak?

Bu sorguya ancak her bir şehrin vaziyetine göre ayrı cevaplar verebilir. «Yakın ve yeniden yapın» diye kestirme bir cevap verlirse, ıbu, sade- ce şarlatanlık olur.. «Muhafaza ediniz!» tarzında bir cevap aynı mahiyettedir.

Her bir şekildeki hususî vaziyeti tetkik etmek ve önce daha birçok başka sorgulara cevap vermek lâzımdır.

Binaların yapısı kıymetsiz midir? (Meselâ ker- piçten mi yahut çamur harç ile yuvarlak taşlardan mı yoksa hattâ herhangi bir harç kullanılmaksızın mı yapılmışlardır?)

Caddeler ve sokaklar düzgün olmıyarak eciş bücüş bir halde ve fena bir istikamet çizgisi ile mi yapılmıştır?

Evlerin bünyesi aşınmış ve eskimiş midir?

Uzun zamanlar kullanılmak yüzünden sıhhate zararlı bir haie mi gelmişlerdir? (Meselâ hastalık mikrop- ları, haşarat var mıdır?

Su ve sair İhtiyaç maddelerinin borularım ora- lara kadar götürmek güç veya imkânsız mıdır?

Kâfi derecede güneş görmüyor mu? (Verem hastalığı!). Yakında bataklıklar var mı? (Sıtma hastalığı!) Çocuk vefiyatı yüksek mi? Bu acıklı lis- tenin sorgularından ancak bir kısmına bile fena bir cevap veriliyorsa o zaman hiç fcejeddjü't etmeden karar ittihaz etmek kolaydır: «Yıkınız, halkı başka bir yeıe iskân ediniz!»

Fakat bu, ancak yeni ikametgâhlar hazırlan- dıktan sonra tatbik edilmelidir. Fena da olsa bir dam altında barınmak açıkta oturmaktan iyidir. Ye- ni ikametgâhlar iskân mahalleleri şeklinde elde edil- melidir. iskân mahallesi bütün iktisat, sıhhat ve arazi faydalarından istifade eder. Birinci dünya har- binin ağır ve yoksul senelerinde Almanyada ve Ho!- landada yaratılan iskân şekli paraca âzamî tasarrufu temin etmekle beraber sakinlerine sıhhat ve yaşama neşesi vermiştir. Önce bütün şehir içine dağılmış ev- lerde, hattâ barakalarda iskân* şeklini denemeye kalkmak doğru olmaz! Bu şekil daima fena netice vermiştir!

Şehir içinde daığımlış evlerde iskân şekline kı- yas edince iskân mahallesindeki evler çok ucuza mal olur. Çünkü plânlama ve idare masrafları hep- sine taksim edilince çok azalır. Arsa ucuza gelir.

Çünkü spekülâsyoncuların rolü olmaksızın büyük bir arazi halinde satın alınır. Çok defa bu araziyi belediye veya devlet verir ve para almaz. Sonra belediye civarın bakımına itina eder. Bunu kolayca yapabilir. Çünkü vergi kabiliyeti kuvvetli olan ye- ni ve salğam bir mahalle kazanmıştır. Malzeme müş- tereken tedarik edilir. Nakliyatı müştereken tanzim edilir. Bahçeler müştereken modern tırmık makine- leri ve gübre ile hazırlanır. Kanalizasyon kolay ya- pılır ve pis suların süzülmesi, rüsubun kıymetlendi- rilmesi suretile büyük bir kısım yük hafifletilebilir.

İskân mahallesinde inşa edilen bir ev herhangi bir şahsın yaptıracağı 'bir eve nazaran üçte ikiden faz- laya mal olamaz ve daha da güzel ve iyi olacağı bellidir. Bu misali yer sarsıntısına uğramış vilâyet- lerde yeni bir iskân mahallesinde tatbik ederseniz

ne kadar mühim meblâğiarın bahse mevzu teşkil et- tiğini kolayca hesaplayabilirsiniz.

Amerikalıların (Blighied area) dedikleri köh- ne ve çökmüş mahalleler ıslah suretile yola getiri- lebilir mi? Bu imkânı büyük bir itina ile tetkik et- mek lâzımdır. Kendisinde biraz hekim gözü ve için- de insanlara karşı sevgi duyugusu bulunan tecrübeli bir inşaat memuru çok şeyler elde edebilir. Fakat bu adamın yerli olması, mahalli iyi tanıması lâzım- dır. Başka yerden getirilen memur bu işi yapamaz.

Böyle bir tecrübeli bir memur önce en pis bina- ları yıkacaktır. Her şeyden evvel temizlik için ve sonra serbest sahalar elde etmek için uğraşacaktır.

Akıllı bir belediye idaresi bilhassa bu köhne ma- hallelerde mektepler, çocuk bahçeleri, kreşler ve saire gibi umumî hayır müesseseleri vücuda getir- meli ve bu suretle temizlik yapmalıdır. Konuşma- larımızın sonunda bu noktaya tekrar temas edece- ğiz.

Eğer binaların yapısı sağlam bir halde ise bu takdirde son kısımda «şehrin bakımı» başlığı altın- da hulâsa ettiğim tarzda hareket etmek kâfidir.

Bu takdirde binaları yıkmak cezalandırılmağa de- ğer bir israf olur ve şehrin bu gibi mahallelerine tahrip edici şekilde müdahale etmekten de sakın- mak icap eder. Bir seyrüsefer yolu açılacaksa buuun bile etrafı gözeterek ve koruyarak yapılması lâzım- gelir. Mahalle arasındaki yollar ve caddeler ise se- neler geçtikçe kendiliklerinden düzelir. Yeni yapı- lacak bir bina, önünden geçen bir orta mihverinin 5 - 6 metre gerisinde kalmalıdır. Binaların eski hi- zasından geçen çizgi gerisinde kalan kısım şimdilik bahçe halinde tutulmalı ve ancak bütün bu eski hıza- gerisinde kalan kısımlar tamamen boşaldığı zaman caddeyi bu bahçelerle genişletmelidir. Çıkmaz so- kaklarda ve binalar arasındaki avlu kısmalarında inşaat müsaadesi ancak şehircilik bakımından tam bir zaruret olduğu hallerde verilmelidir. Şehrjn ye- ni mahallelerinde evlerin hizaları bittabi gayet bü- yük bir hassaslıkla çizilmelidir. İşten anlamıyanlar- da ve yeni başlıyanlarda bu hassaslık olmaz ve bu onlardan beklenemez.

Şehir inşacılığında iktisada riayetkârlığın üçün- cü ana prensibi şudur: Şehrin sahasını tahdit etmek lâzımdır ve bu mutlaka şarttır! Bu şarta riayet et- mek istenilmezse şehrin modern şehircilik icabatına göre ele alınmasından vazgeçmek lâzımdır. Saha bakımından (şehir) mefhumu memleket ve köy mefhumunun aksine bir mâna ifade eder. Orca bir şehir küçük bir kasabaya nazaran başka bir inkısam gösterir. Büyük şehrin ise kendine mahsus bir me- todu vardır. Şehrin göbeğindeki kesafet şehrin bü- yüklüğüne göredir. Şehir büyüdükçe şehrin göbeğin-

deki binalar daha sık ve daha yüksek olmağa baş- larlar.

Şehir plânlarının büyük bir kısmı şehir nüfu- sunun ileride muhtemel artmasına bakılarak beher nüfus için kanunen ve marufen 65 metre murabbaı ile zarbedilmek suretile yapılmaktadır. Garb memle- ketlerindeki erkam ile mukayese edilince bu rakam

o kadar az değildir. Düşününüz ki; birinci dünya harbinden sonra Almanyada bir aile ikametgâhında 70 metre murabbalık 'bir saha esas tutulmuştur. 80 metre murabbaını geçince devlet tahsisatı pek de te- min edilemiyordu, ikametgâh inşaatının, böyle ge- niş ( ! ) bir esas üzerinden tutulunca, kâfi derecede iıerletilmesine imkân görülmediğinden bu rakam daha da aşağıya indirildi. Bir nevi (karneleştirme) diyebileceğimiz bu ufculde biraz ifrata gidilmiştir.

Ben böyle küçük rakamları tavsiye edecek değilim, fakat, Türkiyede geniş ikametgâhlara alışılmış ol- masına rağmen 80 - 90 metre murabbalık bir saha- nın bir ikametgâh için kâfi olacağı kanaatindeyim.

Çünkü, Türkiyede aileler daha kalabalıktır. Her bir ailenin 5 - 6 kişi olduğunu hesaba katmak lâzım- dır. Ebeveyn ile çocukları çok defa birlikte oturu- yorlar. İskân vahidi olarak 300 - 400 metre murab- balık bir saha hesaplamak lâzımgelmektedir.

Bu rakam şehrin göbeği için fazla ise de dış kısım- lar için muvafıktır. Şöyle mihaniki surette verdiği- miz bu misalin neticesi öyle geniş bir şehir sahası hasıl eder ki modern bir surette imarına kat'iyyen imkân olamaz. (Yolları, sokakları, caddeleri, su, havagazı, elektrik, telefon ve sair hatlarınif seyrü- sefer vasıtalarını düşününüz.), işte iyi birer mimar olmakla beraber şehircilik bakımından sadece müf- rit birer heveskâr olan birçok kimseler bu geniş ra- kamlara kapılıyor. Küçük bir kasabaya plânda Ce- nevre şehri kadar büyük bir saha vermişler.. Bu, çok acı birşey olmasaydı insan gülerdi. Bir küçük ziraat kasabası, bulvarları arasında Paris kadar bü- yütülmüştür. Bir başka kasabanın kutru beş bu;-' çuk kilometre olarak tutulmuştur. Beş buçuk kilo- metre!

Şehrin sahası tahdit edilmek lâzımdır! Nüfu- sun ileride artacağına göre şehir bünyesinde hasıl olacak değişiklikler hesaba katılmalıdır.

Çok geniş tutulmuş plânların içindeki israf müthiştir.

Yanlış anlaşılmasın!.. Şehir inşacılığından geiş- lik güzel bir şeydir. Fakat bunun için, basit ve ucuz, fakat güzel şekillerle yeni ve toplu mahalleler vü- cuda getiren hususî bir iskân şekline lüzum vardır, iskânın şekli sayesindedir ki şehrin genişletilmesi işini hava tehlikesine karşı pasif korunma kaide ve nizamlarile telif etmek ve aynı zamanda yine ele

ekonomik inşaat yapmak mümkün olabilir. Kaba- hatli gördüğümüz plânlarda yapılan iş ise uçsuz bu- caksız surette genişletilen bir şehirde bir nevi serp- me binalar inşa edilmesidir. Bu tarzda inşaat bir şehrin hakikî felâketi demektir ve bu yüzden birçok şehirler tuhaf bir surette gelişmişlerdir. Yâni şehrin ufak bir kısmı tekâmül etmiş, pek geniş olan şeh- rin diğer kısmı olduğu gibi bırakılmıştır ve buralar- da hiç bir belediye hizmeti görülememiştir. Bu gibi şehirlerin böyle bakımsız kalan kısımlarının, en iyi halde olanları, bir nevi köy mahallesi, en fena hal- de olanları ise birer sefalet mahallesi vasfına müste- hak bulunmuşlardır ve hiç kimse bunlarla alâkadar olmamıştır. Şehir sahasının coğrafya ve iktisat şartla- rına göre tahdit edilmesi icap eder. Bu tahdit o su- retle ve itina ile yapılmalıdır ki, gerek şimdiki ge- rekse istikbaldeki yaşama şartları iyi bir hald-3 bu- lunsun. Her hangi bir inşaat için ancak hakikî inşa plânı dairesinde müsaade verilmek lâzımdır. Çün- kü, aksi takdirde şehir kenarlarındaki birkaç bina yü- zünden belediye idaresi cadde ve sokaklar, havaga- zı, elektrik, su ve saire hatları, mektep inşaatı ve saire gibi muazzam masraflar ihtiyar etmek mecbu- riyetinde kalır. Yahut da bu kısımlarda oturanları, sanki şehir dahilinde değiller imiş gibi, kendi baş- larına terkeder. Şehrin, şimdi veya ileride inşaat yapılmağa mahsus olan kısmından başka, kendi hu- dudları dahilinde ve fakat dış kısımlarda da bir sa- hası bulunabilir ve bulunması lâzımdır. Bu saha şeh- rin bahçeler ve ormanlardan mürekkep büyük yeşil saha ihtiyatını teşkil eder. İstikbale ait vazifeler bu sahada halledilebilir. Küçük yazlık evlere burada yer verilebilir ise de devamlı surette kullanılan ika- metgâh binalarının 'burda işi yoktur.

Şehir inşacılığında iktisat bakımından dör- düncü ana prensip şudur:

Tehlikeli sahalarda inşaat yapılmıyacaktır! Yer sarsıntısı, su baskını ve kömür madenleri sahaları ile asid sülfürik ve saire gibi zararlı gazlar ve du- manlar savuran fabrikaların cihetinden gelen rüz- gâra .maruz sahalarda inşaat yapılmıyacaktır! Çün- kü aksi takdirde gerek binalar gerekse insanlar bir gece içinde veyahut da senelerle süren aşınma ve yıpranma tesirile mahvolur giderler.

iktisada uygun şehirciliğin beşinci bir esas şartı da şehircilikte küçük tesislere lâyık oldukları ehemmiyeti vermektir. Tenvira; ve telefon direk- leri, tramvaylar, elektrik nâkilleri, bekleme mahal- leri, durak işaretleri, abdesthaneler, süt büvetleri, gazete satış kulübeleri, Litfass denilen ilân sütunla- rı, benzin kulübeleri, telefon köşkleri ve saireden mürekkep olan bu küçük tesisler her büyük şehirde sayısız miktarlarla mevcuttur. Bunlann şehrin gö-

rünüşü üzerine yaptıkları tesir ve şehri gezenler üze- rinde bıraktıkları intiba çok defa birkaç âbideden daha ehemmiyetlidir, binaenaleyh bunların şekil ve tertibine çok ehemmiyet vermek lâzımgelir. Böyle pek çok sayıda yapılacak eserlerin şekli bittabi sa- de olmalıdır. Bunlarda tezyinat caiz değildir. Demir,

Ccirn. çini, mermer, bakır levhalar gibi zamanımızın malzemesini zamanımızın şekillerinde kullanmak bir şehrin fikir ve ruh seviyesi hakkında intiba bı- rakır. iyi şekil yapmak için fazla masraf etmek icap etmez. Biraz düşünmek ve zevk sahibi olmak kâ- fidir. Abidevî Selçuk ve Osmanlı binalarının insan üzerinde yapığı tesirin kaba tenvir direklerde ne kadar bozulduğunu düşününüz! Güzel şehirler gör- düm ki oralarda ana caddeler, böyle kaba tenvir direkleri yüzünden müstemleke şehirlerinin sokak- larına benzemişti. Bu bir israftır! Yani mevcut mâ- nevi kıymetleri tahrip etmektir! Bu tahribat yapıl- dıktan sonra tevazün temin etmek hah gibi tarhlar vücuda getirmek boşunadır.

Şimdi yavaş y a v a ş teknik teferruata giriyo- rum. Vergilerle ve büyük gayretlerle elde edilen be- lediye varidatını en fazla kemiren şey cadde ve so- kakların crta kısımlarındaki kaldırımlardır. Binae- naleyh iktisatlı bir şehir inşacılığının esaslı bir kai- desi şudur: Caddelerin orta kısmını şimdiki ve yakın bir istikbaldeki muayyen ihtiyaca uygun oLın- dan daha geniş yapmayınız! Yalnız, ana caddelerde caddenin profilini o suretle tertip etmelidir ki, ile- ride bu cadde gayri muntazam bir surette genişle- tilmek icap ederse bu, kolayca mümkün olsun. .Vle-, sel£ caddenin iki tarafına bisiklet yolları yapılabilir ve bunlar ileride icabında müvazi yollar haline ge- tirilebilir. Yahut kenarlarda geniş ağaçlı kısım bıra- kılır ve ileride caddeye kalbedilmesi mümkün oiur.

Çok pahalıya mal olan bir şekil ise «bulvar» deni- len tarzdır. Y a y a gidiş gelişlerinin yaya kaldırım- larında v-e şehirlilerin hayatının kahvelerin önünde- ki taraçalarda revnaklaştığı zamanlarda Parisin so- kak manzarasının hususî bir cazibesi vardı ve o za- manlar Parisin bulvarlarının şöhreti büyüktü. Bü- rodaki bulvarların ekserisi Ankaradaki tarzın bir taklidinden ibarettir. Fakat Ankaradaki bulvarlara şekil veren adam yüksek dereceden bir şehircidir ve bu bulvarların tamamen mânası vardır. Sefirle-

rin araba ve otomobilleri gayet çalbuk gitmek itiya- dındadırlar. Otobüs seyrüseferi pek mühimdir. Cad- de çok uuzndur ve sadece bir nevi lüks seyrüsefer için hesaplanmıştır. Çankaya ve Kavaklıdereden şehrin içine kadar uzanan bir yeşil saha yerini tut- ması istenmiştir. Caddenin hususî bir neviden olma- sı dolayısile gidiş ve geliş için iki ayrı yola bölün- müş olmasının bir ehemmiyeti yoktur. Şüphesiz; bö- lünmüş olmıyan geniş bir orta yol daha törenli bir

hal gösterir. Böyle bir yoldan geçen bir alay, is- palyaları arasında yürürken insan üzerine çok daha hoş tesir «der. Kıt'a burada yürürken bir zafer ge- çişi manzarası arzeder. Geniş tek yollu bir cadde

insanda hacimli, üç buudlu, bir yol intibaı bırakır;

cadde bir bütündür. Çift yollu cadde ise bize bir çizgi gibi tesir eder. Bazan böyle caddeye kat'i lü- zum hasıl olabilir. Fakat caddenin iki yarısı kolay- lıkla birbirinden ayrılıp dağılırlar. Her iki istika- metteki otomobil seyrüseferi mütemadiyen çok ise, bu gibi hallerde bu tarzda bir caddeye lüzum var- dır. Eğer seyrüsefer bazan bir, bazan diğer istika- mette çok oluyor ise, bu takdirde geniş, tek yollu bir cadde fazlasile üstündür. Meselâ orta büyüklük- teki şehirler de böyledir. Buralarda seyrüsefer gü- nün muayyen saatlerinde çarşıya doğru ve diğer muayyen saatlerinde ise çarşıdan diğer istikamete doğru akar. Eğer iki tarafına geniş tepeli ağaçlar itina ile dikilirse tek yollu geniş cadde şe- hir inşacılığı bakımından emsalsiz bir güzel- lik vasıtası olur: Yeşil yapraklardan mürek- kep bir çardak çatısı!.. Şayet bulvar yapılması tercih edilirse, bunun doğru ve muvafık bir tarzda tesis edilmesi lâzımgelir. Her bir yolun genişliği en az ( 5 ) metre olmalıdır. Fakat bu genişlik az bile gelir. Çünkü bir otomobilin diğerinin yanından önü- ne geçmesi veya hem araba ve hem de oto- mobiller gibi çeşitli vasıtaların birlikte bu yoldan iş- lemesi bu genişlikte zordur. Normal olarak ( 6 ) met- re kabul edilmelidir. İki yol arasında kalan orta

kısmı bir nevi gezi haline getirmenin büyük bir kıymeti yoktur. Fakat ya kaldırımlarında gölge veren ağaçlar dikilmesine ehemmiyet vermek icap eder. Geniş tek yollu cadde ise, orta büyüklükteki şehirlerde, ( 8 ) metre olursa kâfidir. Çarşıya gidiş - gelişin çok olduğu veya demiryol istasyonu dolayı- sile seyrüseferin fazla bulunduğu yerlerde (İO) metre genişlikte tek yollu bir cadde her biri ( 6 ) metre genişlikteki iki yollu caddeden çok daha iyi iş görür. Halbuki ( 1 0 ) metrelik tek yollu caddenin

masrafı altışar metrelik çift yollu caddeninkiniıı an- cak 2 - ^ 3 cu kadardır. Çünkü yol ile yaya kaldırımı arasındaki kenar taşları iki mislidir ve iki yol ara- sında kalan orta kısmın istimlâk ve tesis masrafları da vardır. Uzun seyrüsefer yollarında çok geniş caddeler azru edilir birşey değildir.

Dükkânlık, çar-gı caddelerinde ise büyük bir h.*tâ teşkil ederler. Atan bir damarı, bir nabzı, doı- .yabilmemiz için onu kolayca sıkıştırabilmemiz lâ-

zımdır. Dünyanın en meşhur dükkânlık caddeleri, yani çarşıları, oralarda insanların biraz kalabalıkça

olmasından dolayı daha cazipleşmiştirler. Bu gibi

cadde ve sokakların ileride icabında ne suretle ge- nişletilebileceğini şehir inşacısı bilmelidir.

İskân mahallelerindeki caddelerin ise gayet dar ve kısmen de yaya kaldırımları ayrı olmıyarak ya- pılmaları mümkündür.

Yaya kaldırımlarının ortalarını levha taşlarla tesbit etmek ekserya kâfidir. Bu suretle ağaç dikil- mesi kolaylaşır, zemin havalanır ve ekonomik olur.

Meydanların fazla geniş olması da 'şehirler için güç tahammül edilen iktısatsızlıklardır. Birçok plânlarda gördüğüm falza geniş meydanlar hiç de azametli ve âbidevî bir tesir yapmak düşüncesinden doğmuş değillerdi. Bilâkis işten anlamayış ve bil- meyiş neticesi idiler. Böyle plânları yapanlar hiç olmazsa şunu bilmelidirler ki belediye veya devlet böyle meydanların etrafına bu tenasüple büyük mikyaslar tatbikına imkân bulamıyacaklardır. Be- lediyeler esasen bu çapta büyük meydanları bile tesise ve bunların bakımına imkân bulamazlar. Böy- le gayet geniş meydanlarda yapılan millî bayram- lar ve törenler ve geçit resimleri de tesirsiz kalır.

Binlerce insan bile bu çıplak ve gölgesiz meydan- da kaybolup gider.

Binaların önündeki bahçelere yüksek duvar- lar çekilmesi de iktisada bilhassa uymaz. Yahut da, sadece köpeklerin yeşil kısma girmesine engel ola- cak kadar alçak bir tahdit yapmalıdır. Yeşil kısım lüzumsuz yollar yapılmadan bırakılır, kapıya taşla kaplı bir yoldan gidilmekle iktifa olunursa birçok tasarruf temin edilmiş olur. Çünkü, bir fedakârlık, yapmaksızın 9,50 metrelik bir cadde geniş bir gezi- haline getirilmiş olur. Bu yüzden binaların kıy- meti de yükselmiş olur. Şehir inşacılığında birçok hacimler, yani üç buud halinde mahaller, vücuda getirmek lâzımdır. Bir meydanın etrafına âbidevî mahiyette büyük binalar yapmak tam itibarlı bir tedbir ise de masrafı yüksek olduğundan dolayı tat- bik olunamaz. Bunun yerine (Pergola) denilen ve basit ahşap, kârgir veya beton sütunlar üzerine otur- tulmuş ağaç veya çiçeklerden mürekkep b i J yol yapılabilir. Daha ileriye gidersek ( A r k a d ) denilen, evlerin altından geçirilen ve cadde tarafında sütun- lar bulunan yol tarzı da vardır. Güneş ile yağmura karşı mükemmel surette mahfuzdur. Mimarî bakım- dan yaptığı tesir ise pek mükemmeldir. Böyle (Ar- k a d ) denilen ve binalar altından geçen yolun bi- nalar cihetindeki dükkânlar ve mağazalardaki mal- lar ise tam bir muhafaza altındadır. Dükkânların birbirinden çok farklı olmalarını estetik tesir için tevzin eder. Bu cadde loş olduğu için eczahane ile zerzevatçı, balıkçı ile kitapçı yan yana bulundukları halde aykırı durmazlar. Nihayet arkad şekli eski şs-

hirlerin caddelerini genişletmek için en ucuz çare- dir ve faydalan da saymakla tükenmez. Bu cadde tarzı bu memlekette doğmuştur. Dördüncü asırda E- fes şehrinde Arkadius tarafından tüccarların dükkân- ları önüne yaptırılmış olan sütunlu güzel yola bu isim verilmişti. Oradan kalmıştır. Şehrin merkezinde üç aktlı binalar yapılmak suretile Arkadlar yeniden canla ndınlacaktır.

Henüz söylemediğim bir nokta daha var: B:r şehrin fikir ve ruh seviyesini göstermek için ucuz bir tedbir vardır: Belediye, yazılara itina ettirmelidir.

Cenupta bir şehirde eski abidevî binalar gördüm ki üzerine alfabeye yeni başlamış bir çocuk yazısı ile ta- rifat ve izahat konulmuştu. Güzel Romen harflerile yazılmış olsaydı bozacak yerde süslerdi. Dükkân ve mağazaların levhalarındaki, reklâmlardaki, daire ve müessese lehvalarındaki yazılara tesir edilmelidir.

Bırakacağı intiba insana hayret verecek derecede bü- yüktür.

Yine böyle ucuz bir tedbir daha var: Binalarda- ki ortadan kaldırılamamış çirkinlikleri yok etmek, ha- rabelere süs ve hayat nuru vermek için onları sarma- şık nev'inden çiçek ve nebatlarla bezemelidir. Mas-

rafı çok cazdır. Buna rağmen bir şehire bütün bir hu- susiyet temin ederler.

Ekseriya ihmal edilen 'bir takım teknik kaideleri daha sıralıyalım: Caddelerin yol kısmı ile y a y a kaldı- rımı arasındaki kenar taşları bazan çok yüksektir.

( 1 5 ) santim yeter. Hattâ azamisidir. Garp memle- ketlerindeki ana caddelerde bunlar 8 - 1 2 santimdir.

Atlı arabalar henüz ortadan kalkmadığı için burada bu kadarı alçak gelir. Y a y a kaldırımlarında basamak olmıyacaktır seviye farkları varsa bunları güzergâh- daki bina veya dükkân sahipleri izale etmekle mükel- leftirler. Yaya kaldırımlarında basamak yapmak su- retile bu bina ve dükkân sahiplerinin gelip geçen hal- kın emniyetini haleldar etmeğe hakları yoktur. Yaya kaldırımları -ekseriya çok dar oldukları için ağaçlar kenar taşları yakınında çok küçük yuvalara dikiliyor- Buna rağmen bu ağaçlar tutup büyüyorlar. Bu Ana- dolunun mübarek güneşi sayesindedir. Fakat güneş ancak Adanadâ bu kadar çalışkandır. Erzuruma gi- dince kuvveti biraz eksilir. Bu kadar küçük deliklere sokmak ağaçlara eziyettir. Kaldırımlarda, ağaç ve ne- bat dikmede, bütün teknik tesislerde ve binalarda iyi çalışıp iyi işlemek azamî tasarruf demektir.

Yapı T e k n i ğ i :

Y e r D e p r e m l e r i H a k k ı n d a Y e n i A r a ş t ı r m a l a r

Prof. M i m a r W . Schütte Çeviren : A. Kolatan

Türkiyede sık sık yer sarsıntıları olması dola- yısile dikkatler, daima ve tekrar tekrar, bu sarsın- tılara karşı dayanıklı binalar inşası meselesine çev- rilmektedir: Geçende Adapazarında da olduğu gibi insanların yıkılan evlerinin enkazı altında gömülüp kalmalarına engel olacak tedbirler aranmaktadır.

Bu İnsanların yuvalarını ve varlarını yoklarını kay- betmesine imkân bırakılmamak isteniyor.

1939 senesi sonundaki Erzincan felâketinden sonra dayanıklı konstrüksüyonlarla basit ikametgâh lar inşa edilmsini tetkik eylemiştik. Bu tetkikin ne- ticeleri (Arkitekt) mecmuasının 1940 senesinde çı- kan 3/4 numaralı nüshasında neşredilmişti. Bu ya- zılar Almanyada Jena şehrindeki (Yer sarsıntılarını tetkik 'eden Alman devlet enstitüsü) ne arzedilmiş.

Bu enstitü uzun senelerdenberi dünyanın her tara- fında, salâhiyettar makamlarla işbirlişi yapmak su- retile, yer sarsıntılarına ve bunlardan korunmağa müteallik müşahedeler ve tecrübeler toplanmaktadır.

Bu sahada dünyanın en yüksek mütehassıslarından birisi olan Profesör Doktor A. Sieberg idaresinde bu-

lunan bu enstitü gelen vesaik ve malzemeyi kıymet- lendirmektedir. Bazı tetkik ve tecrübe usulleri de ihdas etmiştir.

Bu İzahatımızdan anlaşılacağı üzere enstitü- nün vardığı neticeler ve tavsiyeleri yer sarsıntılarına uğrayan bütün memleketler için en büyük bir kıy- meti haizdirler.

1 939/1 940 senelerinde yaptığımız tetkiklerin bu enstitüyü son derece alâkadandırdığını öğren- mekle .memnun olduk. Profesör Sieberg bana şöyle yazıyor: «Kısmen başka başka yollarda elde ettiği- miz tetkik neticelerinin, sizin ve bizim tetkiklerimi- zin neticelerinin, birbirine pek uygjan çıktığını mem- nuniyetle görmekteyim... Ben de yaptığım pek çok seyahatlerde küçük ikametgâhları emniyet altına al- manın âcil bir ehemmiyeti olduğu kanaatini hasıl ettim ve yer sarsıntısına karşı korunmanın en bü- yük âmilinin bu ikametgâhların iktisada uygun bu- lunmasında mündemiç olduğunu anladım.»

İşte benim de evvelce tetkiklerime esas tuttu- tğum şey bu nokta idi: Harap olan on Hinlerce kü-

çük ikametgâhın yerine basit, ucuz ve yer sarsın- tısına dayanıklı binalar yapmak, buralarda otura- cak insanları kafasına tokmak yiyip ölmek tehlike- sine karşı korumak!

Geniş tecrübelerine istinaden Profesör Sieberg dahi, yer sarsıntısına daynıklı binalar inşa edilebil- mesinin ancak devletin sıkı idaresi ve nezareti al- tında mümkün olacağı hususunda bizimle hemfikir- dir.

Diğer mühim bir meselede' de Profesör (Si- eberg) in ihtisası bizi teyid etmektedir. Şöyle yazı- yor: «Elâstikî olmakla beraber sert ve' aynı zaman- da ucuz inşa tarzına da istikbalde lâyık olduğu derecede geniş bir yer vermek lâzımdır. Çünkü kifayetli bir şumulde olan son zamanların tecrübe- leri, binaların sadece inhina etmez tarzda sıkı yapıl- makla yer sarsıntısından korunmuş olacağı hakkın- daki birçok ihtisas adamlarının fikrinde isabet ol- madığını göstermiş bulunuyor.»

Jeoloji mütehassıslarının 'tehlikeli mıntakaları tesbit ettiklerini o zaman yazmıştık. Plânlayış için mimarlara ve şehir inşacılarına icap eden vesikaları verenler de onlardır. Profesör Sieberg bir şema çiz- miş, ki biz mimarlara tahribat ile binanın bulun- duğu "zemin arasındaki münasebetler hakkında sa- rih bir fikir veriyor.

Aynı yer sarsıntısı elverişsiz Ibir toprak üs- tünde bulunan bir binayı tamamen tahrip ettiği hal- de tamamen aynı konstrüksiyonla yapılmış fa- kat sağlam zemin üstüne kurulmuş diğer bir bina- yı olduğu gibi bırakabiliyor.

Yer sarsıntılarından hasıl olan cezirleri önle- mek için bir tedbir bulmak maksadile yukarıda İs- mi geçen enstitü önce binaların yer sarsftıtısı ile tah- ribe uğrarken cereyan eden mihaniki hâdiseleri tet- kik etmiş.

Bu mihaniki hâdiseler şimdiye kadar, tahribe uğrayan binaların resmine göre sonradan nazari bir surette temsil edilirdi. Bu hâdiselerin cereyanını hakikate göre tesbit eden müşahedeler mevcut de- 'ğildi. Çünkü yer sarsıntısı ile yıkıntı arasındaki hâ- diseler ekseriya birkaç saniye zarfında- cereyan edip