KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ PAMUK EKSPERLİĞİ ANABİLİMDALI

(1)

KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

PAMUK EKSPERLİĞİ ANABİLİMDALI

FARKLI NEM İÇERİKLERİNE SAHİP PAMUKLARDA, ÇIRÇIRLAMANIN, KISA LİF ORANI, TOHUM KABUĞU PARÇACIĞI, NEP VE MOTE SAYISI

ÜZERİNE ETKİSİ

Fatma TEKİNŞEN

YÜKSEK LİSANS TEZİ

KAHRAMANMARAŞ EYLÜL 2005

(2)

KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

PAMUK EKSPERLİĞİ ANABİLİMDALI

ÜZERİNE ETKİSİ

Fatma TEKİNŞEN YÜKSEK LİSANS TEZİ

Kod No:

Bu Tez 19 /08/ 2005 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oy Birliği ile Kabul Edilmiştir.

Doç. Dr. Prof. Dr. Yrd. Doç. Dr

Fatih KILLI Mustafa OĞLAKÇI Yüksel BÖLEK Danışman Üye Üye

Yukarıdaki imzaların adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım.

Prof. Dr. Özden GÖRÜCÜ Enstitü Müdürü.

Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

(3)

İÇİNDEKİLER Fatma TEKİNŞEN

İÇİNDEKİLER

SAYFA İÇİNDEKİLER………... I

ÖZET………... II

ABSTRACT……… III ÖNSÖZ……….... IV

ÇİZELGELER DİZİNİ……….... V

ŞEKİLLER DİZİNİ………... VII SİMGELER VE KISALTMALAR………... VIII

1. GİRİŞ………... 1

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR……….. 3

3. MATERYAL VE METOT………. 5

3.1. Materyal……… 5

3.2. Metot………. 5

3.2.1. Tohum Kabuğu Kalınlığı (mm)……….. 5

3.2.2. Çırçırlama öncesi Mote Sayısı(adet)..………... 6

3.2.3. Çırçırlama öncesi Mote Ağırlığı (g)………. 6

3.2.4. Çırçırlama Sonrası Mote Sayısı (adet) ve Mote Ağırlığı (g) ..……….. 6

3.2.5. Tohum Kabuğu Parçacık Sayısı (adet)ve Ağırlığı(g)………... 6

3.2.6. HVI Cihazında Belirlenen Özellikler………... 6

3.3.Verilerin İstatistiki Analizi…...………. 6

4. BULGULAR VE TARTIŞMA………... 7

4.1. Tohum Kabuğu Kalınlığı (mm) ………... 7

4.2. Çırçırlama Öncesi Mote Sayısı (adet) .. ………... 7

4.3. Çırçırlama Öncesi Mote Ağırlığı (g).. ………... 8

4.4. Çırçırlama Sonrası Mote Sayısı (adet) ………... 9

4.5. Çırçırlama Sonrası Mote Ağırlığı (g).. ……….…………... 11

4.6. Tohum Kabuğu Parçacık Sayısı (adet) ………. 12

4.7. Tohum Kabuğu Parçacık Ağırlığı (g).. ………. 14

4.8. Lif İnceliği (mic) ………... 16

4.9. Lif Üniformitesi………... 17

4.10. Lif Uzunluğu (%2.5 SL).………... 18

4.11. Kısa Lif içeriği (%)………... 20

4.12. Lif Kopma Uzaması....………... 22

4.13. Lif Kopma Dayanıklılığı (g/tex)………...…………... 23

4.14. Nep Sayısı(adet)………... 25

4.15. Özellikler Arası İlişkiler……….... 27

5. SONUÇ VE ÖNERİLER………... 28

KAYNAKLAR……… 29

ÖZGEÇMİŞ……… 32

(4)

ÖZET Fatma TEKİNŞEN

KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ

FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ PAMUK EKSPERLİĞİ ANABİLİM DALI

YÜKSEK LİSANS TEZİ ÖZET

ÜZERİNE ETKİSİ Fatma TEKİNŞEN

DANIŞMAN: Doç. Dr. Fatih KILLI Yıl: 2005, Sayfa: 32

Jüri : Doç. Dr. Fatih KILLI

: Prof. Dr. Mustafa OĞLAKÇI :Yar. Doç. Dr. Yüksel BÖLEK

Bu çalışma, 2003 yılında, Kahramanmaraş Tarımsal Araştırma Enstitüsü deneme alanında yetiştirilen Gossypium hirsutum L. türü Sayar-314 ve Ağdaş-3, Gossypium barbadense L. türü Giza-45 ve Aşkabat-71 pamuk çeşitlerinden elde edilen kütlü pamuklar üzerinde yürütülmüştür. Çalışmada, kütlü pamuklar 6 farklı nem düzeyinde (% 3, 5, 7, 9, 11 ve 13) çırçırlanmış ve çırçırlama sonrası lif pamuklarda mote sayısı ve ağırlığı, tohum kabuğu parçacık sayısı ve ağırlığı, nep sayısı, kısa lif oranı, lif uzunluğu, lif inceliği, lif mukavemeti, lif üniformitesi ve lif elastikiyeti özellikleri incelenmiştir.

Çalışmada, farklı nem düzeylerine sahip kütlü pamukların çırçırlanması;

tohum kabuğu parçacık sayısı ve ağırlığı, mote sayısı ve ağırlığı, kısa lif içeriği, nep sayısı, lif inceliği, lif esnekliği ve lif mukavemeti üzerine önemli derecede etkili olduğu; düşük nem düzeyinde çırçırlamanın tohum kabuğu parçacık sayısı ve ağırlığı, mote sayısı ve ağırlığı ile kısa lif içeriğini, yüksek nem düzeyinde çırçırlamanın ise nep sayısını artırdığı belirlenmiştir. İncelenen özellikler arasında

(5)

ABSTRACT Fatma TEKİNŞEN

UNIVERSITY OF KAHRAMANMARAS SUTÇU IMAM ENSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCE

COTTON EXPERTISE SECTION MSc THESIS

ABSTRACT

EFFECT OF GINNING ON SHORT FIBER RATIO, NUMBER OF SEED COAT FRAGMENTS, NEPS AND MOTES OF COTTON HAVİNG DİFFERENT MOISTURE CONTENTS

Fatma TEKİNŞEN

SUPERVISOR: Assoc.Dr. Fatih KILLI Year: 2005, Page: 32

Jury : Assoc. Dr. Fatih KILLI : Prof. Dr. Mustafa OĞLAKÇI : Assist. Dr. Yüksel BÖLEK

The seed cotton harvested from Sayar-314 and Ağdaş-3 (Gossypium hirsutum L.), and Giza-45 and Aşkabat-71 (Gossypium barbadense L.) was used in this experiment during the year 2003 Kahramanmaraş Agriculture Resarch Institute.

Ginning was performed at six different moisture content (3, 5, 7, 9, 11 and 13 %), and parameters investigated were the number and weight of motes and seed coat fragments in addition to number of neps, short fiber ratio, fiber length, micronaire, strength, uniformity and elongation.

It was determined that ginning seed cotton having different moisture contents has significant effects on the number and weight of seed coat fragments and motes as well as short fiber ratio, number of neps, fiber micronaire, strength and elongation.

Ginning at lower moisture content increasaed the number and weight of seed coat fragments and motes, short fiber ratio; on the other hand, ginning at heigher moisture content increased the number of neps. Interaction between cultivar and application was significant for weight of seed coat fragments, number and weight of motes, lint micronaire, strength, short fiber ratio and number of neps.

Key Words: Cotton, Gossypium hirsutum L., Gossypium barbadense L.,Ginning, Mote, Nep, Seed-Coat Fragments, Lint Quality

(6)

ÖNSÖZ Fatma TEKİNŞEN

ÖNSÖZ

Pamuk ülkemiz ekonomisine çok yönlü ve çok önemli katkıları olan bir endüstri bitkisidir. Ülkemizde sınırlı alanda pamuk ekimi yapılmakta ancak tekstil sanayindeki gelişmelere bağlı olarak lif pamuk tüketimimiz her geçen yıl artmaktadır. Artan bu talep ithalat ile karşılanmaktadır.

Tekstil sanayinde kullanılan ham maddenin kalitesi ile nihai ürünün kalitesi arasında doğrudan bir ilişki vardır. Lifin inceliği, kalınlığı, mukavemeti, elastikiyeti, rengi ve olgunluk derecesi gibi çeşitli özellikler kalite üzerine etki eden önemli faktörlerdir.

Özellikle pamuğun nem içeriği; mote, nep ve tohum kabuğu parçacık miktarı ürünün görünümünü ve kalitesini olumsuz yönde etkilemektedir. Çırçırlama sırasında pamuğun nemi uygun düzeyde tutulduğunda daha yüksek lif kalitesi ve çırçır randımanı elde edilmektedir. Bu çalışmada, farklı nem düzeylerine sahip olan kütlü pamuklar çırçırlanmış ve çırçırlama sonrası elde edilen lif pamukta, kısa lif içeriği, lif uzunluğu, lif elastikiyeti, tohum kabuğu parçacığı, nep ve mote içeriği üzerine kütlü pamuğun nem durumunun ne gibi etkileri olduğu araştırılmıştır.

Bu araştırma konusunu veren ve çalışmalarım esnasında her konuda bilgi, tecrübe ve önerilerinden faydalandığım danışman hocam Doç. Dr. Fatih KILLI’ ya bölüm imkanlarından yararlanmamı sağlayan Pamuk Eksperliği Anabilim Dalı Başkanı Prof. Dr.

Mustafa OĞLAKÇI’ya çalışmalarım sırasında maddi ve manevi yardımlarıyla yanımda olan Arş. Gör. Ayşe Hamiyet KÜÇÜKLER’ e ve bu esere emeği geçen herkese teşekkür ederim.

Eylül, 2005 Fatma TEKİNŞEN KAHRAMANMARAŞ

(7)

ÇİZELGELER DİZİNİ Fatma TEKİNŞEN

ÇİZELGELER DİZİNİ

SAYFA Çizelge 3.1. Kullanılan Pamuk Çeşitlerine İlişkin Bazı Özellikler……….. 5 Çizelge 4.1. Pamuk Çeşitlerinin Tohum Kabuğu Kalınlığına İlişkin Varyans Analiz

Sonuçları……….. 7

Çizelge 4.2. Pamuk Çeşitlerinin Tohum Kabuğu Kalınlığına Ait Ortalama Değerler

ve LSD Grupları……….. 7

Çizelge 4.3. Pamuk çeşitlerinin çırçırlama öncesi mote sayılarına ilişkin varyans analiz sonuçları……….... 7 Çizelge 4.4. Pamuk çeşitlerinin çırçırlama öncesi mote sayılarına ilişkin ortalama

değerler ve LSD grupları………... 8 Çizelge 4.5. Pamuk çeşitlerinin çırçırlama öncesi mote ağırlığına ilişkin varyans

analiz sonuçları……… 8

Çizelge 4.6. Pamuk çeşitlerinin çırçırlama öncesi mote ağırlığına ilişkin ortalama değerler ve LSD grupları………... 8 Çizelge 4.7. Farklı nem düzeylerinde çırçırlanan Gossypium hirsutum L. ve

Gossypium barbadense L. türü pamuk çeşitlerinin çırçırlama sonrası lif pamuktaki mote sayısına ilişkin varyans analiz sonuçları……… 9 Çizelge 4.8. Farklı nem düzeylerinde çırçırlanan Gossypium hirsutum L. ve

Gossypium barbadense L. türü pamuk çeşitlerinin çırçırlama sonrası lif pamuktaki mote sayısına ilişkin ortalama değerler (adet / 10 gr lif) ve LSD grupları……….. 9 Çizelge 4.9. Farklı nem düzeylerinde çırçırlanan Gossypium hirsutum L. ve

Gossypium barbadense L. türü pamuk çeşitlerinin çırçırlama sonrası lif pamuktaki mote ağırlığına ilişkin varyans analiz sonuçları……….. 11 Çizelge 4.10. Farklı nem düzeylerinde çırçırlanan Gossypium hirsutum L. ve

Gossypium barbadense L. türü pamuk çeşitlerinin çırçırlama sonrası lif pamuktaki mote ağırlığına ilişkin ortalama değerler (g / 10 g lif) ve

LSD grupları………... 11

Çizelge 4.11. Farklı nem düzeylerinde çırçırlanan Gossypium hirsutum L. ve Gossypium barbadense L. türü pamuk çeşitlerinin çırçırlama sonrası lif pamuktaki tohum kabuğu parçacık sayısına ilişkin varyans analiz

sonuçları……….. 13

Çizelge 4.12. Farklı nem düzeylerinde çırçırlanan Gossypium hirsutum L. ve Gossypium barbadense L. türü pamuk çeşitlerinin çırçırlama sonrası lif pamuktaki tohum kabuğu parçacık sayısına ilişkin ortalama değerler (adet / 10 g lif) ve LSD grupları………. 13 Çizelge 4.13. Farklı nem düzeylerinde çırçırlanan Gossypium hirsutum L. ve

Gossypium barbadense L. türü pamuk çeşitlerinin çırçırlama sonrası lif pamuktaki tohum kabuğu parçacık ağırlığına ilişkin varyans analiz

sonuçları……….. 14

Çizelge 4.14. Farklı nem düzeylerinde çırçırlanan Gossypium hirsutum L. ve Gossypium barbadense L. türü pamuk çeşitlerinin çırçırlama sonrası lif pamuktaki tohum kabuğu parçacık ağırlığına ilişkin ortalama değerler (g / 10 g lif) ve LSD grupları……….. 14 Çizelge 4.15. Farklı nem düzeylerinde çırçırlanan Gossypium hirsutum L. ve

Gossypium barbadense L. türü pamuk çeşitlerinin çırçırlama sonrası lif

(8)

ÇİZELGELER DİZİNİ Fatma TEKİNŞEN pamuktaki lif inceliği değerine ilişkin varyans analiz sonuçları……….. 16 Çizelge 4.16. Farklı nem düzeylerinde çırçırlanan Gossypium hirsutum L. ve

Gossypium barbadense L. türü pamuk çeşitlerinin çırçırlama sonrası lif pamuktaki lif inceliği değerine ilişkin ortalama değerler ve LSD grupları……… 16 Çizelge 4.17. Farklı nem düzeylerinde çırçırlanan Gossypium hirsutum L. ve

Gossypium barbadense L. türü pamuk çeşitlerinin çırçırlama sonrası lif pamuktaki lif üniformitesi değerine ilişkin varyans analiz sonuçlar…... 18 Çizelge 4.18. Farklı nem düzeylerinde çırçırlanan Gossypium hirsutum L. ve

Gossypium barbadense L. türü pamuk çeşitlerinin çırçırlama sonrası lif pamuktaki lif üniformitesi değerine ilişkin ortalama değerler ve LSD grupları……… 18 Çizelge 4.19. Farklı nem düzeylerinde çırçırlanan Gossypium hirsutum L. ve

Gossypium barbadense L. türü pamuk çeşitlerinin çırçırlama sonrası lif pamuktaki lif uzunluğuna ilişkin varyans analiz sonuçlar……… 19 Çizelge 4.20. Farklı nem düzeylerinde çırçırlanan Gossypium hirsutum L. ve

Gossypium barbadense L. türü pamuk çeşitlerinin çırçırlama sonrası lif pamuktaki lif uzunluğuna ilişkin ortalama değerler ve LSD grupları….. 19 Çizelge 4.21. Farklı nem düzeylerinde çırçırlanan Gossypium hirsutum L. ve

Gossypium barbadense L. türü pamuk çeşitlerinin çırçırlama sonrası lif pamuktaki kısa lif içeriğine ilişkin varyans analiz sonuçlar……….. 20 Çizelge 4.22. Farklı nem düzeylerinde çırçırlanan Gossypium hirsutum L. ve

Gossypium barbadense L. türü pamuk çeşitlerinin çırçırlama sonrası lif pamuktaki kısa lif içeriğine ilişkin ortalama değerler ve LSD grupları... 20 Çizelge 4.23. Farklı nem düzeylerinde çırçırlanan Gossypium hirsutum L. ve

Gossypium barbadense L. türü pamuk çeşitlerinin çırçırlama sonrası lif pamuktaki lif kopma uzamasına ilişkin varyans analiz sonuçlar……… 22 Çizelge 4.24. Farklı nem düzeylerinde çırçırlanan Gossypium hirsutum L. ve

Gossypium barbadense L. türü pamuk çeşitlerinin çırçırlama sonrası lif pamuktaki lif kopma uzamasına ilişkin ortalama değerler ve LSD grupları……… 22 Çizelge 4.25. Farklı nem düzeylerinde çırçırlanan Gossypium hirsutum L. ve

Gossypium barbadense L. türü pamuk çeşitlerinin çırçırlama sonrası lif pamuktaki lif kopma dayanıklılığına ilişkin varyans analiz sonuçlar…. 23 Çizelge 4.26. Farklı nem düzeylerinde çırçırlanan Gossypium hirsutum L. ve

Gossypium barbadense L. türü pamuk çeşitlerinin çırçırlama sonrası lif pamuktaki lif kopma dayanıklılığına ilişkin ortalama değerler ve LSD grupları……… 23 Çizelge 4.27. Farklı nem düzeylerinde çırçırlanan Gossypium hirsutum L. ve

Gossypium barbadense L. türü pamuk çeşitlerinin çırçırlama sonrası lif pamuktaki nep sayısına ilişkin varyans analiz sonuçlar………... 25 Çizelge 4.28. Farklı nem düzeylerinde çırçırlanan Gossypium hirsutum L. ve

(9)

ŞEKİLLER DİZİNİ Fatma TEKİNŞEN ŞEKİLLER DİZİNİ

SAYFA Şekil 4.1. Çırçırlama Sonrası Lif Pamukta Mote Sayısına İlişkin Çeşit X

Uygulama İnteraksiyonu……….. 10 Şekil 4.2. Çırçırlama Sonrası Lif Pamukta Mote Ağırlığına İlişkin Çeşit X

Uygulama İnteraksiyonu………..

12 Şekil 4.3. Çırçırlama Sonrası Lif Pamukta Tohum Kabuğu Parçacık Ağırlığına

İlişkin Çeşit X Uygulama İnteraksiyonu………

15 Şekil 4.4. Çırçırlama Sonrası Lif Pamukta Kısa Lif İçeriğine İlişkin Çeşit ve

Uygulama İnteraksiyonu………..

21 Şekil 4.5. Çırçırlama Sonrası Lif Pamukta Lif Kopma Dayanıklılığına İlişkin

Çeşit ve Uygulama İnteraksiyonu 24

Şekil 4.6. Çırçırlama Sonrası Lif Pamukta Nep Sayısına İlişkin Çeşit ve Uygulama İnteraksiyonu……….. 26

(10)

SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ Fatma TEKİNŞEN

SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ

g : Gram

kg : Kilogram mic :Micronaire mm : Milimetre

OC : Santigrat Derece

% : Yüzde

(11)

GİRİŞ Fatma TEKİNŞEN

1. GİRİŞ

Dünya nüfus artışı ve yaşam standardının yükselmesi, gıda maddeleriyle birlikte pamuğunda önemini her geçen gün artırmaktadır. Endüstri bitkileri içerisinde lif ve yağ bitkilerinin her ikisine de giren pamuk, bir çok sanayinin temel hammaddesini karşılayan önemli bir bitkidir. Lifi ile tekstil ve selüloz; çekirdeğinden elde edilen yağı ile bitkisel yağ, kapçık ve küspesi ile yem sanayinin hammaddesini teşkil etmektedir. Dünya pamuk lifi tüketiminin sürekli artması, ekim alanlarının ise sınırlı kalması, yakın gelecekte pamuk lifi açığının ortaya çıkacağını göstermektedir.

Dünya da 34.9 milyon ha alanda pamuk tarımı yapılmakta ve 24.7 milyon ton lif pamuk üretilmektedir. Türkiye de ise 700.000 ha’ lık alanda 2.57 milyon tonluk lif pamuk üretimi yapılmaktadır (Anonim, 2004). Yaklaşık 50 milyon tonluk dünya lif tüketiminin

%40’ ını pamuk lifi (20.4 milyon ton), %57’ sini kimyasal lifler (28.6 milyon ton ) ve % 3’

ünü hayvansal lifler (1.2 milyon ton) oluşturmaktadır. Pamuk tek başına dünyada yetiştirilen lif bitkileri ekim alanlarının yaklaşık %90’ ını oluşturmaktadır (Başbağ, 2002).

Dünya lif üretiminin %76’ sı Türkiye dahil 7 ülke tarafından, geri kalan %24’ ü ise diğer pamuk üreticisi ülkeler tarafından sağlanmaktadır. Ülkemiz ekiliş alanı bakımından 7.

sıradadır ve dünya lif üretiminde %36’ lık paya sahiptir (Anonim, 2002).

Tekstil sanayiinde, lif kalitesi önemli bir olgudur. Lifin, rengi, inceliği, kalınlığı, mukavemeti, üniformitesi, elastikiyeti, olgunluk derecesi gibi çeşitli özellikler kalite üzerine etki eden önemli faktörlerdendir. Özellikle lif pamuğun nem içeriği, mote ve nep miktarı ürünün görünümünü ve kalitesini olumsuz yönde etkileyebilmektedir.Lif kalitesini etkileyen önemli etmenlerden biri olan nem fazlalığı, lifin rengini bozabilmekte ve parlaklığını azaltabilmektedir. Ayrıca çırçırlama esnasında bir çok sorunla karşılaşılmasına neden olmaktadır. Bununla birlikte lifteki nemin azlığı çırçırlama esnasın da lifte kırılmaların artmasına neden olmakta ve lifin kalitesini olumsuz yönde etkilemektedir.

Ayrıca lif mukavemeti ve uzama oranının azalacağı bildirilmektedir (Baker ve Griffin, 1984). Kütlü pamuğun hasadı için kütlü neminin %13’ ten az olması gerekmektedir. Lifin kendisinin içerdiği nem koşullara göre değişebilir. Nemli pamuğun çırçırlanmasında zorluklar bulunmaktadır. Pamuk lifinin çırçırlanma etkinliği lifin olgunlaşma durumuna, yabancı madde miktarına ve çırçırlama sırasındaki nem miktarına bağlıdır (Oğlakçı, 2001).

Çırçırlama esnasında yüksek nem içeriğine sahip pamuklar, çırçırlama sistemini zorlamakta, liflerde sicimleme ve karışıklığın artmasına neden olmaktadır. Çırçırlamada pamuk lif neminin yüksekliği yanında düşüklüğü de önemli bir faktör olarak ortaya çıkmaktadır. Pamuk nem oranı düşük olarak yani kuru çırçırlama yapıldığında, kısa lif oranın artacağı, lifin mukavemeti ve uzama oranının azalacağı bildirilmektedir (Baker ve Griffin, 1984).

Çırçırlama etkinliğini etkileyen bir faktörde yabancı maddedir. Yabancı maddelerin lif temizleyicilere alınması esnasında lif kayıpları yanında, liflerin birbirine dolanarak nep oluşturma riski artabilmektedir. Nep, 0.75 mm den daha küçük olan, diğer bir deyişle toplu iğne başından daha küçük lif düğümcükleridir. İplik fabrikalarının ham maddesini oluşturan lif pamuktaki nepler, özellikle iplik üniformitesi ve boyama üniformitesi yönlerinden sorunlar ortaya çıkarmaktadır. Nepler boyayı tam olarak almamakta ve bunun sonucunda, gerek iplik gerekse bezde açık benekler ortaya çıkmaktadır. İplik ünifomitesini

(12)

GİRİŞ Fatma TEKİNŞEN ve aynı zamanda iplik ve kumaş boyama aşamasında boya üniformitesini bozan nep’ler , bir çok faktöre bağlı olarak oluşabilmektedir. Bu faktörlerden biri pamuğun çırçırlanmasında ve temizlenmesinde kullanılan makinelerin türü ve sayısıdır. Özellikle Gossypium barbadense L. türü ince ve uzun lifli pamukların saw-gin çırçır makinelerinde çırçırlanması nep miktarını artırmakta, lif uzunluğunu kısaltmakta ve pazar değerini düşürmektedir (Mangialardi ve Meredith 1990). Bu yüzden bu tür pamukların rollergin tipi çırçır makinelerinde çırçırlanması tercih edilmektedir. Gossypium hirsutum L. türü orta lif uzunluğuna sahip olan pamukların her iki tip çırçır makinesiyle çırçırlanmasında pazar değeri açısından bir sorunla karşılaşılmadığı belirtilmektedir (Mangialardi ve Meredith 1990).

Kütlü pamuğun çırçırlama sırasındaki sahip olduğu nem düzeyi, tohumun kırılmasına ve tohumdan kopan parçacık miktarı üzerine etkili olabilmektedir. Tohum nem düzeyi düşük kütlü pamukların çırçırlanması, tohumların kırılma miktarını artırabilmekte, kırılan bu tohum parçacıkları life karışarak lif pamukta istenmeyen düğümcüklerin oluşmasına neden olmaktadır. Ayrıca nem düzeyi yüksek olan kütlü pamukların çırçırlanması ise tohum kabuğunda kopmalara neden olabilmekte ve bu kopan lifli tohum kabuğu parçacıkları, lif pamuğa karışarak yine lif pamukta düğümlenmelere neden olmaktadır. Bu durum daha sonraki iplik yapım aşamasında ve sonraki aşamalarda kalite bozukluklarının ortaya çıkmasında oldukça önemli rol oynamaktadır.

Bu çalışma, Kahramanmaraş koşullarında yetiştirilen Gossypium hirsutum L. ve Gossypium barbadense L. türü pamukların hasadından hemen sonra farklı oranlarda nemlendirilip çırçırlanmasının lif pamuk kalitesi üzerine etkilerini belirlemek amacıyla yürütülmüştür.

(13)

ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Fatma TEKİNŞEN 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR

Bennett (1956), rollergin ile çırçırlamanın Mısır ve Pima pamukları gibi ekstra uzun ve ince lifli pamukların çırçırlanmasında tercih edildiğini bildirmektedir.

Brown ve Ware (1958), pamuğun işlenmesi esnasında tohum kabuğu parçacıkları ve mote kabukları kırılarak veya ezilerek liflere yapışmaktadırlar.

Chapman ve Stedronsky (1959), saw-gin makinelerinde çırçırlanan pamuklarda daha fazla nep oluştuğunu, nep oluşumunu azaltabilmek için kütlü neminin optimum düzeyde olması gerektiğini belirtmiştir.

Chapman ve Stedronsky (1965), ekstra uzun ve ince lifli pamukları saw-gin ile çırçırlamanın mümkün olduğunu, fakat elde edilen lif kalitesinin rollergin ile elde edilen lif kalitesinden önemli ölçüde düşük olduğunu, saw-gin ile çırçırlamanın, ekstra uzun ve ince lifli pamukların lif uzunluğunu azaltıcı, nep içeriğini ise büyük ölçüde artırıcı yönde etkili olduğunu bildirmektedir.

Leonard ve Mullikin (1970), pamukların ıslak olarak işlenmesi ve temizlenmesinin, kaba çırçırlamadan dolayı derece azalmasına neden olan karışık bir örnek meydana getirdiğini ve yetersiz kurutmanın çırçır makinelerinin etkinliğini azalttığını belirtmiştir.

Baker ve Griffin (1984), kütlü pamuğun düzenli olarak çırçırlanabilmesi için neminin iyi bir şekilde ayarlanması gerektiğini, nem düşüklüğü ve fazlalığının bir çok problemlere neden olabileceğini, nemli olarak temizlenen ve işlenen pamukların sicimleme, lifin makineye dolanması ve lif karışıklığına neden olduğunu belirtmiştir.

Lalor ve Mangialardi (1990), pamuk liflerinde nep ve tohum parçacıklarının istenmediğini, bunu azaltmak için iplik fabrikalarında ve kumaş dokumalarında düzgün üretim yöntemlerinin bulunmaya çalışıldığını, bu çalışmaların özellikle kumaşlar ve lif pamuk üzerinde yapıldığını bildirmiştir.

Mangialardi ve Meredith (1990), pamuk liflerine karışan tohum parçalarının işleme performansını, neplerin ise kumaş görüntüsünü olumsuz yönde etkilediğini bildirmiştir.

Valco (1996), pamuk neminin, çırçırlama esnasında lif kalitesine etki eden en önemli faktörlerden biri olduğunu, yüksek nemli pamukların çırçırlanmasında liflerinin ortalama uzunluğunun değişmediğini, düşük nemli çırçırlamada ise ortalama uzunluğunun azaldığını belirtmiştir.

Frey (1997), nep adedinin çırçırlanmamış pamukta son derece az olduğunu, çırçırlama ve ön temizleme aşamalarında ise önemli ölçüde artış gösterdiğini bildirmiştir.

Baker (1997), aşırı neme sahip olan kütlü pamukların, iyi bir şekilde temizlenemeyeceğini ve çıçırlanamayacağını, yüksek nem dolayısıyla çırçır makinelerinin tıkanacağını ve duracağını, çok düşük nem seviyelerinde ise lif kırılmalarının artacağını, en uygun çırçırlama neminin % 6-8 olduğu bildirilmiştir.

(14)

ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Fatma TEKİNŞEN Mangialardi (1997), nepler ve tohum kabuğu parçacıkları lif pamuktaki kirliliğin ana kaynağını oluştururlar.

Reed (1999), nemin kontrol edilmesinin çırçır akışı boyunca önemli olduğunu, bunun lif kalitesini korumanın yanında çırçır randımanını da artırdığını belirtmiş, bunun yanı sıra pamuğun içerdiği nem oranının %4’ten %20’ ye kadar herhangi bir nem seviyesinde olabileceğini, ilk temizleme makinesinin en iyi performansının %6’dan aşağı nem seviyelerinde olduğunu, çırçırlama nem seviyesinin ise % 6-7 arasında tutulması gerektiğini bildirmiştir.

Davidonis ve ark. (2000), mote’lar, döllenmemiş pamuk ovulleri veya prematüre embriyo gelişimine sahip tohumlardır. Mote’lar lif uzunluğuna göre kısa ve uzun lifli olarak ayrılmaktadır. Kısa lifli mote’lar lif temizleyicileri ile uzaklaştırılabilmekte ancak uzun lifli mote’lar balyaya geçebilmektedir.

Oğlakçı (2001), lifin içerdiği nem miktarının, koşullara göre değişebileceğini, bu nedenle ölçüm yapılacak odaların standart koşullarda olması ve pamuk örneklerinin % 6 - 8,25 arasında bir denge rutubetine ulaşması gerektiğini bildirmiştir. Ayrıca yüksek nem içeriğine sahip kütlü pamukların saw-gin sisteminde zorlamalara ve hatta yangın çıkmasına neden olabileceğini bildirmektedir.

Kıllı (2001), hasat edilen kütlü pamukların yabancı madde miktarı ve nem içeriğinin, yetiştirme ve hasat koşulları ile hasat yöntemine göre değişebileceğini, pamuğun aşırı derecede kurutulmasının ve gereğinden fazla makine ile temasının kalitesini olumsuz yönde etkilediğini, bu yüzden çırçırlama sisteminin dizaynında lif kalitesinin de göz önünde bulundurulması gerektiğini vurgulamış, lifin derecesinin, çırçır makinesinin temizleme ve kurutma işini iyi yapması ile artacağını belirtmiştir.

Jade ve ark. (2001), kütlü pamuğu 3 farklı düzeyde (3.5, 7 ve 10) nemlendirip çırçırlayarak yapmış oldukları çalışmada,nem düzeyinin lif uzunluğuna etki etmediğini, en iyi lif üniformite oranı ve çırçır randımanının orta nem düzeyinde(% 7) elde edildiğini, % 7 nem düzeyinin çırçırlama sırasında sabit tutulması halinde 450-900 micron büyüklüğündeki neplerin oranının düşük seviyelerde tutulabileceğini belirtmişlerdir.

Chun ve Anthony (2004), kütlü pamuk neminin çırçırlama etkinliği üzerine önemli bir rol oynadığını, kütlü pamuğun kolay bir şekilde temizlenebilmesi için nem içeriğinin kurutularak aşağı çekilmesi gerektiğini, ancak aşırı kurutma lif mukavemetini azaltığı için liflerin çırçırlama esnasında kırıldığını ve daha düşük bir iplik kalitesi elde edildiğini, tohumdan liflerin etkili ve kaliteli bir şekilde ayrılabilmesi için çırçırlama standında kütlü pamuk neminin %6-8 arasında olması gerektiğini bildirmiştir.

(15)

MATERYAL VE METOT Fatma TEKİNŞEN 3. MATERYAL VE METOT

3.1. Materyal

Bu çalışmada materyal olarak 2003 yılında Kahramanmaraş Tarımsal Araştırma Enstitüsü deneme alanında yetiştirilen Gossypium hirsutum L. türü Sayar-314 ve Ağdaş-3 Gossypium barbadense L. türü Aşkabat-71 ve Giza-45 pamuk çeşitlerinin kütlüleri kullanılmıştır. Kullanılan pamuk çeşitlerine ilişkin bazı özellikler aşağıda belirtilmiştir.

Çizelge 3.1. Kullanılan pamuk çeşitlerine ilişkin bazı özellikleri

Gossypium hirsutum L. Gossypium barbadense L.

Bazı Özellikler Sayar-314 Ağdaş-3 Aşkabat-71 Giza-45 Çırçır randımanı (%) 39.3 37.1 34.3 30.7 Lif uzunluğu (mm) 30.6 28.9 34.6 35.8 Lif inceliği (mic) 5.0 4.1 2.8 3.5 Lif mukavemeti (Ib/inch²) 78.4 89.5 97.7 96.1

Kütlülerden alınan tohum örnekleri, delinte etmek amacıyla % 50’lik sülfirik asit çözeltisi kullanılmıştır. Delinte edilen tohumlar kurutma kağıdı üzerinde 48 saat süreyle oda sıcaklığında kurutulmuştur. Kurutulan tohumlar, kabuk kalınlığının ölçülebilmesi için bistüri yardımıyla orta kısımlarından bölünmüş ve sonrasında dijital kumpasla 3 farklı yerden ölçülerek ortalaması alınmıştır.

Araştırmada kullanılan nem 6 nem düzeyinin (%3, %5, %7, %9, %11, %13) sağlanabilmesi için kütlü pamuk örnekleri önce etüv’de 70°C sıcaklıkta 24 saat süreyle kurutulmuştur. Daha sonra araştırmada kullanılan nem düzeylerinin sağlanabilmesi için homojen bir şekilde saf su püskürtülmüştür. Numunelerin homojen bir nem yapısına sahip olabilmesi için pamuklar, 1 gün süreyle iklim dolabında bekletilmiştir. Nem düzeyleri nem ölçer yardımıyla kontrol edilmiştir. İstenilen nem düzeyine sahip olan örnekler, vakit geçirilmeden KSÜ, Ziraat Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümüne ait rollergin tipi mikro çırçır makinesinde çırçırlanmıştır.

Farklı nem düzeylerinde çırçırlanan lif pamuklarda, tohum kabuğu parçacığı ve mote sayımı pens yardımıyla yapılmış ve elde edilen materyal hassas terazide tartılarak ağırlıkları belirlenmiştir. Diğer lif özellikleri ise Kahramanmaraş Ticaret Borsası HVI cihazında, nep sayımları ise Arıkan Mensucat, nep sayım cihazında yapılmıştır.

3.2. Metot

Hasat edilen kütlü pamuklar iki gruba ayrılmış ve birinci grup pamuklarda herhangi bir işlem yapılmaksızın aşağıdaki özellikler Mangialardi (1992), Bauer ve ark. (2000), Davidonis ve ark. (2000)’nin belirttiği yöntemler esas alınarak incelenmiştir.

3.2.1. Tohum Kabuğu Kalınlığı (mm): Havlı pamuk tohumları %50 seyreltilmiş sülfürik asit ile delinte edilmiş, 48 saat (2 gün) oda sıcaklığında kurutularak, bistüri yardımıyla orta kısımlarından bölünmüş ve sonrasında dijital kumpasla 3 farklı yerden ölçülerek ortalaması alınmıştır. Ölçüm işlemi her çeşit için 100 tohum üzerinde yapılmıştır.

(16)

MATERYAL VE METOT Fatma TEKİNŞEN 3.2.2. Çırçırlama öncesi Mote Sayısı(adet): Pamuk çeşitlerinden alınan 100gr’lık 3 tekerrürlü kütlü pamuk örnekleri üzerinde, olgunlaşmamış tohum ve tohum taslakları sayılarak belirlenmiştir.

3.2.3. Çırçırlama öncesi Mote Ağırlığı (g): Pamuk çeşitlerinden alınan 100gr’lık 3 tekerrürlü kütlü pamuk örnekleri üzerinde sayılarak belirlenen olgunlaşmamış tohumlar ve tohum taslaklarının hassas terazide tartılarak ağırlıkları belirlenmiştir.

İkinci grup kütlü pamuklar 70°C’ de 24 saat süre ile etüvde kurutulup hedeflenen nem düzeylerine ( %3 , 5 , 7 , 9 , 11 ve 13 ) ulaşabilmek için su püskürtülerek nemlendirilmiştir. Mangialardi, 1992; Davidonis ve ark. (2000).

Nemlendirilen pamuklar 24 saat süre ile 20°C’ de iklim odasında bekletilmiş ve tekrar nem düzeyleri ölçülmüştür. Ölçüm sonrası nem düzeyleri tartılarak ve bunun yanı sıra nem ölçerle (cdotton meter) ölçülmüş, nem içeriği değişen örneklere tekrar homojen bir şekilde su püskürtülerek nemlendirilmiştir. Nem düzeyleri ayarlanan kütlü pamuklar ayarlı mikro çırçır makinesinde (rollergin) çırçırlanmış ve çırçırlama sonrası lif pamukta aşağıda belirtilen özellikler yöntemleri uyarınca belirlenmiştir. (Mangialardi, 1992;

Davidonis ve ark., 2000).

3.2.4. Çırçırlama Sonrası Mote Sayısı (adet) ve Mote Ağırlığı (g): Lif pamuklardan alınan 10’ar gramlık 3 tekerrürlü bu örneklerdeki mote’ lar sayılmış ve hassas terazide tartılarak belirlenmiştir.

3.2.5. Tohum Kabuğu Parçacık Sayısı (adet)ve Ağırlığı(g):Çırçırlama sonrası lif pamuklardan alınan 10’ ar gramlık 3 tekerrürlü örneklerdeki tohum kabuğu parçacıkları pens yardımı ile lif pamuktan ayrılıp sayılmış ve hassas terazide tartılarak belirlenmiştir.

3.2.6. HVI Cihazında Belirlenen Özellikler 1) Kısa lif oranı (%)

2) Lif uzunluğu (mm) 3) Lif üniformitesi (%) 4) Lif mukavemeti (gr / tex) 5) Lif elastikiyeti (%) 6) Lif inceliği (micronaire)

Lif özellikleri Kahramanmaraş Ticaret Borsası HVI cihazında, nep sayımı ise Arıkan Mensucat, Nep sayım cihazında yapılmıştır.

3.3. Verilerin İstatistiki Analizi

Çalışmada, lif pamuk için analiz edilen tüm özellikler MSTATC paket programı

(17)

BULGULAR VE TARTIŞMA Fatma TEKİNŞEN 4. BULGULAR VE TARTIŞMA

4.1. Tohum Kabuğu Kalınlığı (mm)

Muamele öncesi Gossypium hirsutum L.ve Gossypium barbadense L. türü pamuk çeşitlerinin tohum kabuğu kalınlığına ilişkin varyans analiz sonuçları Çizelge 4.1’de verilmiştir.

Çizelge 4.1. Pamuk çeşitlerinin tohum kabuğu kalınlığına ilişkin varyans analiz sonuçları.

*p≤0.05 hata sınırları içerisinde istatistiki olarak önemli

Serbestlik Derecesi Kareler Toplamı Kareler Ortalaması F

Tekerrür 2 0.0001 0.00005 2.5 Çeşitler 3 0.002 0.00066 33.00*

Hata 6 0.0001 0.00002 -

Genel 11 0.002 - -

Çizelge 4.1’den pamuk çeşitlerinin tohum kabuğu kalınlıklarının 0.05 düzeyinde istatistiki olarak önemli olduğu görülmektedir. Çeşitlerin tohum kabuğu kalınlığına ilişkin ortalama değerler ve oluşan gruplar Çizelge 4.2’ de verilmiştir.

Çizelge 4.2. Pamuk Çeşitlerinin Tohum Kabuğu Kalınlığına Ait Ortalama Değerler ve LSD Grupları.

Çeşitler Tohum Kabuğu Kalınlığı (mm)

Sayar-314 0.24 b

Ağdaş-3 0.23 c

Aşkabat-71 0.22 d

Giza-45 0.26 a

LSD (%5): 0.008

Çizelge 4.2’ de en yüksek tohum kabuğu kalınlık değerine Giza-45 (0.26mm) ve Sayar-314 çeşitlerinin sahip olduğu, bunları sırasıyla Ağdaş-3 (0.23mm) ve Aşkabat-71 (0.22mm) çeşitlerinin izlediği görülmektedir.

4.2. Çırçırlama Öncesi Mote Sayısı (adet)

Çırçırlma öncesi Gossypium hirsutum L. ve Gossypium barbadense L. türü pamuk çeşitlerinin mote sayısına ilişkin varyans analiz sonuçları Çizelge 4.5’ de verilmiştir.

Çizelge 4.3. Pamuk çeşitlerinin çırçırlama öncesi mote sayılarına ilişkin varyans analiz sonuçları.

Tekerrür 2 98.00 49.00 0.18 Çeşitler 3 8772.92 2924.31 10.99*

Hata 6 1595.33 265.89 -

Genel 11 10466.25 - -

⁷

(18)

BULGULAR VE TARTIŞMA Fatma TEKİNŞEN Çizelge 4.3’den pamuk çeşitlerinin mote sayılarının 0.05 düzeyinde istatisiki olarak önemli olduğu görülmektedir. Çeşitlerin mote sayısına ilişkin ortalama değerler ve oluşan gruplar Çizelge 4.4’ de verilmiştir

Çizelge 4.4. Pamuk çeşitlerinin çırçırlama öncesi mote sayılarına ilişkin ortalama değerler ve LSD grupları.

Çeşitler Mote Sayısı (adet)

Sayar-314 74a Ağdaş-3 72a Aşkabat-71 85a

Giza-45 23b

LSD(%5):32.58

Çizelge 4.4’dan mote sayılarında en yüksek değere Aşkabat-71 (85 adet) ve Sayar- 314 (74 adet) çeşitlerinin sahip olduğu, bunları sırasıyla Ağdaş-3 (72 adet ) ve Giza-45 (23 adet) çeşitlerinin izlediği görülmektedir.

4.3. Çırçırlama Öncesi Mote Ağırlığı (g)

Çırçırlama öncesi Gossypium hirsutum L. ve Gossypium barbadense L. türü pamuk çeşitlerinin mote ağırlığına ilişkin varyans analiz sonuçları Çizelge 4.7’ de verilmiştir.

Çizelge.4.5. Pamuk çeşitlerinin çırçırlama öncesi mote ağırlığına ilişkin varyans analiz sonuçları.

Serbestlik Derecesi Kareler Toplam Kareler Ortalaması F

Tekerrür 2 0.01 0.005 0.20

Çeşitler 3 0.70 0.233 9.32*

Hata 6 0.15 0.025 -

Genel 11 0.86 - -

Çizelge 4.5’de pamuk çeşitlerinin mote ağırlıklarının 0.05 düzeyinde istatistiki olarak önemli olduğu görülmektedir. Çeşitlerin mote ağırlığına ilişkin ortalama değerler ve oluşan gruplar Çizelge 4.6’da verilmiştir.

Çizelge 4.6. Pamuk çeşitlerinin çırçırlama öncesi mote ağırlığına ilişkin ortalama değerler ve LSD grupları.

LSD(%5): 0.31

Çeşitler Mote Ağırlığı (g)

Sayar-314 0.71 a

Ağdaş-3 0.54 a

Aşkabat-71 0.42 a

Giza-45 0.05 b

Çizelge 4.6’dan en yüksek mote ağırlığı değerine Gossypium hirsutum L. türü

(19)

BULGULAR VE TARTIŞMA Fatma TEKİNŞEN 4.4. Çırçırlama Sonrası Mote Sayısı (adet)

Farklı nem düzeylerinde çırçırlanan Gossypium hirsutum L. ve Gossypium barbadense L. türü pamuk çeşitlerinin çırçırlama sonrası lif pamuktaki mote sayısı değerlerine ilişkin varyans analiz sonuçları Çizelge 4.13’ de verilmiştir.

Çizelge 4.7. Farklı nem düzeylerinde çırçırlanan Gossypium hirsutum L. ve Gossypium barbadense L. türü pamuk çeşitlerinin çırçırlama sonrası lif pamuktaki mote sayısına ilişkin varyans analiz sonuçları.

**p≤0.01 hata sınırları içerisinde istatistiksel olarak önemli

Tekerrür 2 27.69 13.85 5.64

Çeşit(A) 3 870.11 290.04 118.10∗∗

Uygulama (B) 5 689.28 137.86 56.13∗∗

A x B 15 402.39 26.83 10.92∗∗

Hata 46 112.97 2.46 -

Genel 71 2102.4 - -

Çizelge 4.7’den farklı nem düzeylerinde çırçırlanan Gossypium hirsutum L. ve Gossypium barbadense L. türü pamuk çeşitlerinin çırçırlama sonrası lif pamuktaki mote sayıları (adet /10 g lif) üzerine çeşit, uygulama ve çeşit ve uygulama interaksiyonu etkilerinin 0.01 düzeyinde istatistiki olarak önemli olduğu görülmektedir.

Çeşitlere ve farklı nem düzeylerine göre çırçırlama sonrası elde edilen lif pamuktaki mote sayılarına ilişkin ortalama değerler ve oluşan LSD grupları Çizelge 4.8’ de verilmiştir.

Çizelge 4.8 Farklı nem düzeylerinde çırçırlanan Gossypium hirsutum L. ve Gossypium

barbadense L. türü pamuk çeşitlerinin çırçırlama sonrası lif pamuktaki mote sayısına ilişkin ortalama değerler (adet / 10 gr lif) ve LSD grupları

LSD(%1): Çeşit :1.404 Uygulama:1.719

Nem Düzeyleri (%)

Çeşitler 3 5 7 9 11 13

Ort.

Sayar-314 12.00 15.33 10.00 8.00 12.00 13.33 11.78 c Ağdaş-3 21.33 23.33 17.33 18.00 17.33 13.67 18.50 a Aşkabad-71 27.33 16.00 12.00 11.33 11.33 14.67 15.44 b Giza-45 14.67 14.67 8.00 6.33 6.33 6.33 9.39 d Ort. 18.83 a 17.33 a 11.83 b 10.92 b 11.75 b 12.00 b

Çizelge 4.8’den pamuk çeşitlerinin çırçırlama sonrası lif pamuktaki mote sayılarının önemli derecede farklı olduğu, en yüksek mote sayısına Ağdaş-3 (18.50 adet /10 gr lif) çeşidinin sahip olduğu, bunu sırsıyla Aşkabat-71 (15.44 adet/10 g lif) ve Sayar- 314 (11.78 adet /10 g lif) çeşitlerinin izlediği görülmektedir. En düşük mote sayısına Giza- 45 (9.39adet /10 g lif) çeşidi sahip olmuştur. Moteler, döllenmemiş pamuk ovulleri veya prematüre embiryo gelişimine sahip tohumlardır. Moteler lif uzunluğuna göre kısa ve uzun lifli olarak ayrılmaktadır. Kısa lifli moteler lif temizleyicileri ile uzaklaştırılabilmekte, ancak uzun lifli moteler balyaya geçebilmektedir (Davidonis ve ark. ,2000).

⁹

(20)

BULGULAR VE TARTIŞMA Fatma TEKİNŞEN Aynı Çizelgeden farklı nem düzeylerinde çırçırlamanın çırçırlama sonrası lif pamuktaki mote sayısı üzerine önemli etkileri olduğu görülmektedir. Bu etkilerin %3 (18.83 adet / 10 g lif) ve %5 (17.33 adet /10 g lif) nem düzeyinde çırçırlanan pamuklarda daha fazla olduğu, diğer nem düzeyleri arasında ise mote sayısı değerlerinde önemli bir farklılığın olmadığı görülmektedir. Tarlada çiçeklenme aşamasında özellikle çiçeklenme ve koza gelişim dönemlerindeki çevresel faktörlere(sıcaklık, nem, yağış v.b.) ve uygulanan kültürel işlemlere (sulama ve gübreleme) bağlı olarak oluşan moteler, lif pamuğa geçtiğinde iplik yapımında ve boyamada sorunlar oluşturmaktadır. Bu sorunların en aza indirilebilmesi mote sayısının azaltılmasıyla mümkündür. %3 ve %5 gibi çok düşük nem düzeylerinde yapılacak çırçırlama ile lif pamuğa geçen mote sayısının çok fazla olduğu, %7 ve %13 nem düzeyleri arasında yapılacak çırçırlama ile lif pamuğa geçen mote sayılarının azaltılabileceği görülmektedir. %7 ve %13 nem düzeyleri arasındaki fark istatiksel olarak önemli olmasa da en düşük mote sayısı %9 nem düzeyinde yapılan çalışmada elde edilmiştir.

Pamuk çeşitlerinin mote sayısı yönünden farklı nem düzeylerinde yapılan çalışmaya tepkisi farklı olmuş ve çeşit ve uygulama interaksiyonu önemli çıkmıştır. Bu durum Şekil 4.1’ de daha açık olarak görülmektedir.

5 10 15 20 25 30

3 5 7 9 11 13

Nem Düzeyleri (%)

Mot Sayısı (adet/10g lif)

Sayar-314 Agdas-3 Askabad-71 Giza-45

Şekil 4.1. Çırçırlama sonrası lif pamukta mote sayısına ilişkin çeşit x uygulama interaksiyonu.

Şekil 4.1’de Aşkabat-71 çeşidinin %3 nem düzeyinde, en yüksek mote sayısına sahip olduğu görülmektedir.Ağdaş-3 çeşidi dışındaki diğer çeşitlerin %9 nem düzeyinde en düşük mote sayısına sahip oldukları, Ağdaş-3 çeşidinin ise %13 nem düzeyinde düşük mote sayısı oluşturduğu görülmektedir.

(21)

BULGULAR VE TARTIŞMA Fatma TEKİNŞEN 4.5. Çırçırlama Sonrası Mote Ağırlığı (g)

Farklı nem düzeylerinde çırçırlanan Gossypium hirsutum L. ve Gossypium barbadense L.türü pamuk çeşitlerinin çırçırlama sonrası lif pamuktaki mote ağırlığı değerlerine ilişkin varyans analiz sonuçları Çizelge 4.9’da verilmiştir.

Çizelge 4.9. Farklı nem düzeylerinde çırçırlanan Gossypium hirsutum L ve Gossypium barbadense L. türü pamuk çeşitlerinin çırçırlama sonrası lif pamuktaki mote ağırlığına ilişkin varyans analiz sonuçları.

**p≤0.01 hata sınırları içerisinde istatiksel olarak önemli

Serbestlik Derecesi Kareler Toplamı Kareler Ortalaması F Tekerrür 2 0.00 0.00 0.20

Çeşit(A) 3 0.01 0.004 6.94**

Uygulama(B) 5 0.02 0.004 7.61**

A x B 15 0.01 0.001 1.36**

Hata 46 0.02 0.001 -

Genel 71 0.06 - -

Çizelge 4.9’ dan farklı nem düzeylerinde çırçırlanan Gossypium hirsutum L. ve Gossypium barbadense L. türü pamuk çeşitlerinin çırçırlama sonrası lif pamuktaki mote ağırlıkları üzerine çeşit, uygulama ve çeşit x uygulama inrteraksiyonu etkilerinin 0.01 düzeyinde istatistiki olarak önemli olduğu görülmektedir.

Çeşitlere ve farklı nem düzeylerine göre çırçırlama sonrası elde edilen lif pamuktaki mote ağırlığına ilişkin ortalama değerler ve oluşan LSD grupları Çizelge 4.10’ da verilmiştir.

Çizelge 4.10. Farklı nem düzeylerinde çırçırlanan Gossypium hirsutum L. ve Gossypium barbadenseL. türü pamuk çeşitlerinin çırçırlama sonrası lif pamuktaki mote ağırlığına ilişkin ortalama değerler (g / 10 g lif) ve LSD grupları.

LSD(%1): Çeşitler:0.028 Uygulama:0.034

Nem Düzeyleri (%)

Çeşitler 3 5 7 9 11 13 Ort.

Sayar-314 0.06 0.07 0.06 0.05 0.06 0.07 0.06 ab Ağdaş-3 0.10 0.09 0.06 0.08 0.07 0.06 0.08 a Aşkabad-71 0.12 0.09 0.04 0.06 0.05 0.05 0.07 ab Giza-45 0.09 0.06 0.03 0.02 0.03 0.02 0.04 b Ort. 0.09 a 0.08 ab 0.05 b 0.05 b 0.05 b 0.05 b

Çizelge 4.10’dan pamuk çeşitlerinin çırçırlama sonrası lif pamuktaki mote ağırlıklarının önemli derecede farklı olduğu, en yüksek mote sayısına Ağdaş-3 (0.08 g) çeşidinin sahip olduğu, bunu sırasıyla Aşkabat-71 (0.07 g) ve Sayar-314 (0.06 g) çeşitlerinin izlediği, en düşük mote ağırlığına ise Giza-45 (0.04 g) çeşidinin sahip olduğu görülmektedir.

Aynı Çizelgeden farklı nem düzeylerinde çırçırlamanın, çırçırlama sonrası lif pamuktaki mote ağırlığı üzerine önemli etkilerinin bulunduğu, % 3 (0,09 g) ve % 5 (0,08 g) nem düzeylerinde mote ağırlığının yüksek olduğu, diğer nem düzeylerinde ise ( %7, % 9,

% 11 ve % 13) mote ağırlığının düştüğü ve hepsinin aynı grupta yer aldığı görülmektedir.

¹¹

(22)

BULGULAR VE TARTIŞMA Fatma TEKİNŞEN

%3 ve %5 nem düzeylerinde yüksek mote ağırlığı elde edilmesi, bu nem düzeylerinde yapılan çırçırlama sonrasındaki lif pamuğa geçen mote sayısının fazla olmasından kaynaklanmıştır (Çizelge 4.8).

Pamuk çeşitlerinin mote ağırlığı yönünden farklı nem düzeylerinde yapılan çırçırlamaya tepkisi farklı olmuş ve çeşit ve uygulama interaksiyonu önemli çıkmıştır. Bu durum Şekil 4.2’ de daha açık olarak görülmektedir.

0,13

0,11

0,09

Mot Ağırlığı (g)

0,01 0,03 0,05 0,07

3 5 7 9 11 13

Nem Düzeyleri (%)

Sayar-314 Agdas-3 Askabad-71 Giza-45

0.09 0.11 0.13

0.07 0.05 0.03 0.01

Şekil 4.2. Çırçırlama sonrası lif pamukta mote ağırlığına ilişkin çeşit x uygulama interaksiyonu.

Şekil 4.2’den Sayar-314 çeşidi dışındaki bütün çeşitlerin %3 nem düzeyinde çırçırlama sonrası yüksek mote ağırlığına sahip olduğu görülmektedir. %7’ ye kadarki nem artışı Ağdaş-3 ve Aşkabat-71, %9’ a kadarki nem artışı ise Sayar-314 ve Giza-45 pamuk çeşitlerinde en düşük mote ağırlığı elde edilmesine neden olmuştur. Türlere göre değişmekle beraber %7-9 nem düzeyleri arasında yapılacak çırçırlamanın bu özellik yönünden en iyi sonucu verdiği söylene bilir.

4.6. Tohum Kabuğu Parçacık Sayısı (adet)

Farklı nem düzeylerinde çırçırlanan Gossypium hirsutum L. ve Gossypium barbadense L. türü pamuk çeşitlerinin çırçırlama sonrası lif pamuktaki tohum kabuğu parçacık sayısı değerlerine ilişkin varyans analiz sonuçları Çizelge 4.11’ de verilmiştir.

Çizelge 4.11’den farklı nem düzeylerinde çırçırlanan Gossypium hirsutum L.ve Gossypium barbadense L. türü pamuk çeşitlerinin çırçırlama sonrası lif pamuktaki tohum kabuğu parçacık sayısı değerlerinin çeşitler ve uygulamalara göre 0.01 düzeyinde istatistiki

(23)

BULGULAR VE TARTIŞMA Fatma TEKİNŞEN

¹³

Çizelge 4.11. Farklı nem düzeylerinde çırçırlanan Gossypium hirsutum L. ve Gossypium barbadense L. türü pamuk çeşitlerinin çırçırlama sonrası lif pamuktaki tohum kabuğu parçacık sayısı değerlerine ilişkin varyans analiz sonuçları.

Serbestlik derecesi Kareler Toplamı Kareler Ortalaması F

Tekerrür 2 1135.86 567.93 0.95 Çeşit (A) 3 24618.04 8206.01 13.76∗∗

Uygulama (B) 5 193370.90 38674.2 64.85∗∗

A x B 15 8568.04 571.20 0.95

Hata 46 27430.81 596.32 -

Genel 71 255123.65 - -

**p≤0.01 hata sınırları içerisinde istatistiki olarak önemli

Çeşitlere ve farklı nem düzeylerine göre çırçırlama sonrası elde edilen lif pamuktaki tohum kabuğu parçacık sayılarına ilişkin ortalama değerler ve oluşan LSD grupları Çizelge 4.12’ de verilmiştir.

Çizelge 4.12. Farklı nem düzeylerinde çırçırlanan Gossypium hirsutum L.ve Gossypium barbadense L. türü pamuk çeşitlerinin çırçırlama sonrası lif pamuktaki

tohum kabuğu parçacık sayılarına ilişkin ortalama değerler (adet / 10 g lif) ve LSD grupları.

Nem Düzeyleri (%)

Sayar-314 222.00 182.67 114.33 95.67 110.33 119.67 140.78 a Ağdaş-3 209.33 184.00 74.00 82.00 85.00 98.33 122.11 a Aşkabad-71 226.67 212.00 131.67 100.00 90.67 96.67 142.94 a

Giza-45 176.67 168.67 53.67 50.67 38.67 93.00 96.89 b Ort. 208.67 a 186.83 a 93.42 b 82.08 b 81.17 b 101.92 b

LSD(%1): Çeşitler :21.87 Uygulama:26.79

Çizelge.4.12’den, çırçırlama sonrası çeşitlere ilişkin tohum kabuğu parçacık sayıları arasında önemli farklılıkların olduğu, en yüksek tohum kabuğu parçacık sayısına Aşkabat- 71 (142.94 adet /10 g lif) çeşidinin sahip oluğu, bunu sırasıyla Sayar-314 (140.78 adet /10 g lif) ve Ağdaş-3 (122.11 adet / 10 g lif) çeşitlerinin izlediği görülmektedir. En düşük tohum kabuğu parçacık sayısı değerine ise Giza-45 (96.89 adet / 10 g lif) çeşidi sahip olmuştur.

Türlere göre mukayese yapıldığında Gossypium hirsutum L. türü iki çeşidin (Sayar-314 ve Ağdaş-3 ) Gossypium barbadense L. türü (Aşkabat-71 ve Giza-45) diğer iki çeşide göre ortalama olarak daha yüksek tohum kabuğu parçacık değerine sahip olduğu görülmektedir (sırasıyla 131.44 ve 119.91 adet /10 g lif).

Aynı Çizelgeden, farklı nem düzeylerinde çırçırlanan pamukların tohum kabuğu parçacık sayısı üzerine önemli etkilerinin bulunduğu, %3 (208.67 adet / 10 g lif) ve %5 (186.83 adet / 10 g lif) nem düzeyinde çırçırlanan pamuklarda daha yüksek tohum kabuğu parçacık sayısı elde edildiği, diğer nem düzeyleri arasında ise tohum kabuğu parçacık sayısı değerleri arasında bir farklılığın olmadığı görülmektedir. Fark önemsiz olsa da en düşük tohum kabuğu parçacık sayısı %9 ve %11 nem düzeyinde yapılan çırçırlama sonucunda elde edilmiştir.Bu durum çırçırlama öncesi kütlü pamuktaki nem düzeyi azaldıkça çırçırlama sırasında çeşitlerin tohum kabuğu kalınlığına bağlı olarak daha fazla kırılabildiğini göstermektedir. Çünkü en düşük nem düzeyinde (%3) en yüksek tohum kabuğu parçacık (208.67 adet /10 g lif) sayısı elde edilmiştir.

(24)

BULGULAR VE TARTIŞMA Fatma TEKİNŞEN Ayrıca, bu özellik yönünden çeşit x uygulama interaksiyonu önemli olmamıştır. Bu durum çeşitlerin çırçırlama sonrası lif pamuktaki tohum kabuğu parçacığı sayısı yönünden değişen nem düzeylerine tepkilerinin benzer olduğunu göstermektedir. Bütün çeşitler düşük nem düzeyinde (% 3) yapılan çırçırlama sonrası yüksek tohum kabuğu parçacık sayısı oluşturmuştur. Nem düzeyi artıkça tohum kabuğu parçacığı azalmış ve en düşük değerler % 9 ve %11 nem düzeylerinde elde edilmiştir. Pamuğun işlenmesi esnasında tohum kabuğu parçacıkları ve mote kabukları kırılarak veya ezilerek liflere yapışmaktadırlar. (Brown ve Ware 1958).

4.7. Tohum Kabuğu Parçacık Ağırlığı (g)

Farklı nem düzeylerinde çırçırlanan Gossypium hirsutum L. ve Gossypium barbadense L. türü pamuk çeşitlerinin çırçırlama sonrası lif pamuktaki tohum kabuğu parçacık ağırlığı değerlerine ilişkin varyans analiz sonuçları Çizelge 4.13’ de verilmiştir.

Çizelge 4.13. Farklı nem düzeylerinde çırçırlanan Gossypium hirsutum L. ve Gossupium barbadense L. türü pamuk çeşitlerinin çırçırlama sonrası lif pamuktaki tohum kabuğu parçacık ağırlığına ilişkin varyans analiz sonuçları.

Serbestlik

Derecesi Kareler Toplamı Kareler Ortalaması F

Tekerrür 2 0.02 0.01 2.01 Çeşit(A) 3 0.46 0.15 37.78 ∗∗

Uygulama(B) 5 2.22 0.44 109.2∗∗

A x B 15 0.26 0.02 4.19∗∗

Hata 46 0.19 0.01 -

Genel 71 3.14 - -

Çizelge 4.13’den farklı nem düzeylerinde çırçırlanan Gossypium hirsutum L .ve Gossypium barbadnse L. türü pamuk çeşitlerinin çırçırlama sonrası lif pamuktaki tohum kabuğu parçacık ağırlığı üzerine çeşitlerin, uygulamaların ve çeşit ve uygulama interaksiyonunun 0.01 düzeyinde istatistiki olarak önemli olduğu görülmektedir.

Çeşitlere ve farklı nem düzeylerine göre çırçırlama sonrası elde edilen lif pamuktaki tohum kabuğu parçacık ağırlığına ilişkin ortalama değerler ve oluşan LSD gruplar Çizelge .4.14’de verilmiştir.

Çizelge 4.14. Farklı nem düzeylerinde çırçırlanan Gossypium hirsutum L. ve Gossypium barbadense L. türü pamuk çeşitlerinin çırçırlama sonrası lif pamuktaki tohum kabuğu parçacık ağırlığına ilişkin ortalama değerler (g/10 g lif) ve LSD grupları.

Nem Düzeyleri (%)

Sayar-314 0.57 0.36 0.23 0.23 0.24 0.24 0.31 bc Ağdaş-3 0.24 0.55 0.28 0.19 0.24 0.31 0.37 b

(25)

BULGULAR VE TARTIŞMA Fatma TEKİNŞEN Çizelge 4.14’den çırçırlama sonrası çeşitlere ilişkin tohum kabuğu parçacık ağırlığında önemli farklılıkların olduğu, en yüksek tohum kabuğu parçacık ağırlığına Aşkabat-71 (0.49g) çeşidinin sahip olduğu, bunu sırasıyla Ağdaş-3 (0.37 g) ve Sayar-314 (0.31 g) çeşitlerinin izlediği görülmektedir. En düşük tohum kabuğu parçacık ağırlığına Giza-45 (0.29 g) çeşidi sahip olmuştur. Türlere göre mukayese yapıldığında Gossypium hirsutum L. türü (Sayar-314 ve Ağdaş-3) iki çeşit, Gossypium barbadense L. türü (Aşkabat-71 ve Giza-45) diğer iki çeşide göre daha düşük tohum kabuğu parçacık ağırlığı değerine sahip olduğu görülmektedir.

Aynı Çizelgeden farklı nem düzeylerinde çırçırlamanın çırçırlama sonrası lif pamuktaki tohum kabuğu parçacık ağırlığı üzerine önemli etkilerinin bulunduğu %3 nem düzeyinde çırçırlanan pamuklarda tohum kabuğu parçacık ağırlığı değerinin daha yüksek olduğu (0,69g), bunu %5 düzeyinde yapılan çırçırlamanın izlediği (0,49g), diğer uygulamaların ise (%7, 9, 11 ve 13) aynı grupta yer aldığı görülmektedir. Fark önemsiz olsa da en düşük tohum kabuğu parçacık ağırlığı %9 (0.23g) ve %11 (0.23g) nem düzeylerinde yapılan çırçırlamalar sonucunda elde edilmiştir. %3 ve %5 nem düzeylerinde yüksek tohum kabuğu parçacık ağırlığı elde edilmesi, bu nem düzeylerinde tohumda daha fazla kırılmaların olması tohum kabuğu parçacık sayısının artmasına neden olmuştur.

Çeşitlerin tohum kabuğu parçacık ağırlığı yönünden değişen nem düzeylerinde yapılan çırçırlamaya tepkileri farklı olmuş ve çeşit x uygulama interaksiyonu önemli çıkmıştır. Bu durum Şekil 4. 3’de daha açık olarak görülmektedir.

0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9

3 5 7 9 11 13

Nem Düzeyleri (%) Tohum Kabuğu Parçacık Agırlığı (g). Sayar-314

Agdas-3 Askabad-71 Giza-45

0 0.9 0.8 0.7 0.6 0.5 0.4 0.3

0.1 0.2

Şekil 4.3. Çırçırlama sonrası lif pamukta tohum kabuğu parçacık ağırlığına ilişkin çeşit x uygulama interaksiyonu.

Şekil 4.3’den, Ağdaş-3 çeşidi dışındaki diğer çeşitlerin % 3 nem düzeyinde çırçırlama sonrasında yüksek tohum kabuğu parçacık ağırlığına sahip olduğu, nem düzeyinin % 7’ ye kadar artması durumunda ise çarpıcı bir şekilde tohum kabuğu parçacık ağırlığının tüm çeşitlerde azaldığı ve sonraki nem düzeylerinde ise bu özellik yönünden

¹⁵

(26)

BULGULAR VE TARTIŞMA Fatma TEKİNŞEN fazla bir değişimin olmadığı görülmektedir. Tüm nem düzeylerinde en yüksek tohum kabuğu parçacık ağırlığı Gossypium barbadense L. türü Aşkabat-71 pamuk çeşidinden elde edilmiştir. % 7 ile % 13 nem düzeyleri arasındaki çırçırlamalarda ise en düşük tohum kabuğu parçacık ağırlığı Giza-45 çeşidinde olmuştur. Bu durum kuru yapılan çırçırlamalarda tohum kabuğu parçacık sayısı ve ağırlığının tüm çeşitlerde artmasına neden olduğunu, bu özellik yönünden en ideal çırçırlamanın %7 ile %13 nem düzeylerinde yapılabildiğini göstermektedir.

4.8. Lif İnceliği (mic)

Farklı nem düzeylerinde çırçırlanan Gossypium hirsutum L.ve Gossypium barbadense L. türü pamuk çeşitlerinin çırçırlama sonrası lif inceliği değerlerine ilişkin varyans analiz sonuçları Çizelge 4.15’ de verilmiştir.

Çizelge 4.15. Farklı nem düzeylerinde çırçırlanan Gossypium hirsutum L. ve Gossypium barbadense L. türü pamuk çeşitlerinin çıçırlama sonrası lif inceliği değerlerine ilişkin varyans analiz sonuçları.

Tekerrür 2 0.01 0.01 1.29

Çeşit(A) 3 18.32 6.11 2022.08**

Uygulama (B) 5 1.11 0.22 73.68**

A x B 15 0.89 0.06 19.68**

Hata 46 0.14 0.01 -

Genel 71 20.47 - -

Çizelge 4.15’ den farklı nem düzeylerinde çırçırlanan Gossypium hirsutum L. ve Gossypium barbadense L. türü pamuk çeşitlerinin çırçırlama sonrası lif inceliği üzerine çeşit, uygulama ve çeşit ve uygulama interaksiyonu etkilerinin 0.01 düzeyinde istatistiki olarak önemli olduğu görülmektedir.

Çeşitlere ve farklı nem düzeylerine göre çırçırlama sonrası elde edilen lif pamuktaki lif inceliği değerine ilişkin ortalama değerler ve oluşan LSD grupları Çizelge 4.16’da verilmiştir.

Çizelge 4.16. Farklı nem düzeylerinde çırçırlanan Gossypium hirsutum L. ve Gossypium barbadense L. türü pamuk çeşitlerinin çırçırlama sonrası lif pamuktaki lif inceliği değerine ilişkin ortalama değerler ve LSD grupları.

Nem Düzeyleri (%)

Çeşitler 3 5 7 9 11 13

Ort.

Sayar-314 4.40 4.17 4.57 4.70 4.27 4.60 4.45 b Ağdaş-3 4.77 4.40 4.60 4.53 4.10 4.77 4.53 a Aşkabat-71 3.33 3.20 3.30 3.33 3.30 3.30 3.29 d Giza-45 3.80 3.53 4.00 3.77 3.80 3.90 3.80 c Ort. 4.07 b 3.83 c 4.12 ab 4.08 ab 3.87 c 4.14 a

(27)

BULGULAR VE TARTIŞMA Fatma TEKİNŞEN Çizelge 4.16’ dan çırçırlama sonrası en yüksek lif inceliği değerine Ağdaş-3 çeşidinin (4.53 mic.) sahip olduğu, bunu sırasıyla Sayar-314 (4.45 mic.), Giza-45 (3.80 mic.) ve Aşkabat-71(3.29mic) çeşitlerinin izlediği görülmektedir. Gossypium barbadense L. türü pamuklar, Gossypium hirsutum L. türü pamuklara göre daha ince lifler oluşturmaktadır. Aşkabat-71 ve Giza-45 çeşitlerinin, Sayar-314 ve Ağadaş-3 çeşitlerinden daha düşük lif inceliğine sahip olması bu durumu doğrulamaktadır. Lif inceliği çeşide ve çevre koşullarına göre değişebilen bir lif kalite özelliğidir(Greef ve Human, 1983; Bilbro ve Ray, 1973; Cathey ve Meredith, 1988).

Çeşitlere ilişkin lif inceliği değerlerinin değişen nem düzeylerine tepkileri farklı olmuş ve Çeşit ve Uygulama interaksiyonu önemli çıkmıştır. Bu durum Şekil 4.4’ den izlene bilmektedir.

3 3,5 5

3 5 7 9 11 13

Nem Düzeyleri (%)

Lif inceliği (mic.)

4 4,

5

Sayar-314 Agdas-3 Askabad-71 Giza-45 5

4.5

4

3.5

3

Şekil 4.4. Çırçırlama sonrası lif pamukta lif inceliğine ilişkin çeşit x uygulama İnteraksiyonu

Şekil 4.4’ den, Gossypium hirsutum L. türü pamuklarda (Sayar-314 ve Ağdaş-3) belirli bir trend görülmemekle birlikte, Gossypium barbadense L. türü pamuklarda (Aşkabat-71 ve Giza-45) nem düzeyi arttıkça lif inceliği değerinin artığı görülmektedir.

4.9. Lif Üniformitesi

Farklı nem düzeylerinde çırçırlanan Gossypium hirsutum L. ve Gossypium barbadense L. türü pamuk çeşitlerinin çırçırlama sonrası lif üniformitesi değerlerine ilişkin varyans analiz sonuçları Çizelge 4.17’ de verilmiştir.

Çizelge 4.17’den farklı nem düzeylerinde çırçırlanan Gossypium hirsutum L. ve Gossypium barbadense L. türü pamuk çeşitlerinin çırçırlama sonrası lif üniformitesi üzerine çeşitlerin 0.01 düzeyinde istatistiki olarak önemli derece etkili olduğu, uygulama ve çeşit x uygulama interaksiyonunun ise önemsiz olduğu görülmektedir.

¹⁷