Y›ld›r›m Beyaz›t’›n o¤lu Emir Süley-man (16. yy) bilim ve edebiyata çok ilgi duyan ve zaman›n bilginlerini bu konuda yazd›klar› veya tercüme ettikleri kitaplar› güzel fakat anlafl›labilir bir dille yazmala-r›n› önerirmifl. fiair Ahmedi, fiehzadenin bu iste¤ini bizlere flöyle aktarm›fl:
Bizim çün düzesin bir hub defter K’o a ma’ni vü lafz› flir ü flekker. (Bizim için güzel bir kitap yaz, manas› ve sözü süt ve fleker gibi olsun).
Bu beyitte kullan›lan dil ve ifade Ah-medi’nin bu öneriyi pek ciddiye almad›¤›-n› gösteriyor. Ah, diyeceksiniz, keflke o zamanlar›n ayd›nlar› o güzel Türkçesine bir türlü doyamad›¤›m›z Yunus Emre gibi yazsalard› ne kadar iyi olurdu.
16. yy, Rönesans dedi¤imiz bilim ve sanatta büyük at›l›mlara sahne olan alt›n ça¤›n doruk noktas›na ulaflt›¤› zamanlar-d›r. Bu ça¤›n bayraktarl›¤›n› yapan ‹tal-yanlar’da ayn› Emir Süleyman gibi güzel konuflma ve yazmaya çok önem verirler-mifl. "Courtier" (Sarayl›) adl› kitab›nda Castiglioni bunun nas›l yap›lmas› hakk›n-da flu önerilerde bulunuyor: "(Evrensel ‹n-san), bütün belirsiz noktalar›, ince ayr›nt›s›na kadar aç›klayarak, sade, dik-katli, fakat can s›kmayacak bir dille anlat-mal›".
Bu günlerde bilim insanlar›n›n buluflla-r›n› aç›klad›klar› dergilerde "süt ve fleker" gibi yaz›lm›fl makaleler beklemeyin. Bir kaç y›l önce bu sayfalarda sizlerle sundu-¤umuz Bilimsel Makaleler adl› yaz›m›zda bu konuya ayr›nt›l› olarak de¤inmifl ve bu tür yaz›lar› uzun ilaç reçetelerine benzet-mifltik ( fiubat, 1995). Bilimsel
araflt›rma-lar›n astronomik bir patlama gösterdi¤i zaman›m›zda yeni bilgilerin uzmanlara ulaflabilmesi için zaten baflka bir yol da düflünülemez. Ama bugünlerde "süt ve fle-ker" gibi yazan çok de¤erli bilim insanla-r› yok de¤il. Nerede mi? Popüler kitap ve dergilerde.
‹sminden de anlafl›laca¤› gibi, popüler yay›nc›l›k halk için ve halk›n anlayabilece-¤i bir flekilde yaz›lan kitap ve makaleler-dir. Çok daha önemli bir fark, profesyo-nel bilimsel dergilerdeki makalelerin oriji-nal fikir ve bulufllar içermesi gerekirken popüler yay›nc›l›kta bu özellik aranmaz; gerçi bazen, özellikle son y›llarda, bu s›-n›rlar› zorlayan yay›nlar da görmekteyiz. Popüler bilim yay›nc›l›¤› geçmifli ol-dukca eskidir. Örne¤in 1740’l› y›llarda ‹ngilterede yay›nlanan "Newtonianism for Ladies" (Han›mlar için Newtonculuk). Fa-kat kitap ve okuyucu say›s› aç›s›ndan ilk
büyük patlama, 19. yy’›n ortas›na do¤ru ‹ngiltere’de olmufl ve bir kaç istisna d›fl›n-da bu kitaplar hayvan, bitki, deniz k›y›la-r›, ormanlar ile ilgili, ki bu tür eserlere bat› ülkelerinde Natural History, yani ¤al Tarih ve bizim edebiyat›m›zda ise Do-¤a Tarihi deniliyor. 19. yy’da Avrupa’da bafllayan endüstüri devriminin 20. yy bafl-lar›nda büyük bir patlama göstermesi ve bilim ve teknolojinin insano¤luna büyük hizmetler sa¤layabilece¤inin anlafl›lmas›, t›pta meydana gelen bafl döndürücü gelifl-meler bunlar›n hepsi halk kitlelerinin bili-me karfl› ilgisini artt›rd›. Günümüzün bel-ki de en sayg›n ve ünlü popüler bilim der-gisi Scientific American da bu y›llarda (1845) yay›na bafllam›fl. ‹flin ilginç taraf›, bu ilgi "okursam bana faydas› olur" türü kitaplarla s›n›rl› kalmay›p hiç bir pratik bilgi içermeyen kitaplara da yönelmifl. Ör-ne¤in, Nobel Ödüllü Svante August Arrhe-nius’un yazd›¤› Dünyalar›n Oluflumu (1906) ve Y›ld›zlar›n Kaderi (1915) adl› kitaplar›n bir çok dillere çevrilmesi ve bü-yük yank›lar uyand›rmas›. Daha önceleri Benjamin Franklin’in bir gazetede (Pennsylvania) s›k s›k bilim üzerine yaz›-lar yazmas›, modern bilimin kurucuyaz›-lar›n- kurucular›n-dan Michael Faraday’›n halk için konfe-ranslar vermesi, son yüzy›l›n en büyük bi-yologlar›ndan J.B.S Haldane’nin popüler bir derginin editörlü¤ünü yapmas› halk-bi-lim kaynaflmas›n›n en görkemli örnekleri.
Son y›llarda popüler bilim yay›nc›l›-¤›n›n kültür tarihinde ender görülen bir at›l›m yapt›¤›n› söylemek san›r›m abart› olmaz. Bu konuda sadece amatör bir me-rak› olan yazar›n›z›n derledi¤i flu ufac›k listeye bir göz at›n ve siz karar verin; bu "popüler" yazarlar›n hepsi dünyan›n en
104Ocak 2001 B‹L‹MveTEKN‹K
S a r g u n A . T o n t
Süt ve fieker Gibi...
sayg›n üniversitelerinde kendi uzmanl›k alanlar›nda yeteneklerini defalarca kan›t-lam›fl, sayg›n kifliler: Richard Dawkins (ev-rim ve genetik, Oxford Universitesi) , Ste-ven J. Gould (evrim, paleontoloji, Har-vard), Marwin Minsky (yapay zeka, M.I.T), Francisco Varela (akl›n idrak kabiliyetinin biyolojk kökenleri, Ecole Polytechnique, Paris), Roger Penrose (matematiksel-fi-zik, relativite, Oxford), Martin Rees (ast-rofizik, kozmoloji, Cambridge), Edward O. Wilson (sosyobiyoloji, biyolojik çeflitli-lik, Harvard), Murray Gell-Mann (teorik fi-zik, Caltech-Sante Fe Institute, Nobel Ödüllü) ve Steven Pinker (Dilbilim, beyin, M.I.T) ve kendi ülkemizde Celal fiengör (Jeoloji, genel bilim, Istanbul Teknik Üni-versitesi). Bu listeyi çok daha uzatabiliriz, önemli olan bu biliminsanlar›n›n halka in-mesi ve yazd›klar› kitaplar›n çok sat›lma-s›. O kadar ki ünlü London Times’›n ede-biyat (!) dergisi popüler bilim kitap eleflti-rilerine s›k s›k yer vermekle kalmay›p ge-çen y›l bütün bir say›s›n› bu konuya ay›r-d›. Kendi müessesemizin borusunu öttür-mek gibi olacak ama TÜB‹TAK bilim ki-taplar›n›n gördü¤ü ilgi popüler yay›nc›l›-¤›n, büyük bir k›sm›n›n ithal edilmesine ra¤men, ülkemizde de geliflti¤inin bir gös-tergesi. Bunlar›n ötesinde, elinizde tuttu-¤unuz dergiden baflka, Bilim ve Ütopya, Cumhuriyet Bilim ve Teknik, Focus gibi dergiler, Atlas mecmuas›n›n s›k s›k ekolo-ji yaz›lar›na yer vermesi, biliminsanlar›m›-z›n gündelik gazeteler ve TV’de zaman za-man boy göstermeleri gayet olumlu gelifl-meler.
“Peki ama” diyeceksiniz, “as›l görevi araflt›rma yapmak, ders okutmak, ö¤ren-ci yetifltirmek olan bir bilim insan› ne-den iflini gücünü b›rak›p popüler bir ki-tap veya makale yazs›n?” Michael Court-land ve Jane Gregory "Bilim ‹letiflimi" adl› kitaplar›nda bu soruya flu yan›t› veriyorlar: Yazman›n yazara verdi¤i zevk. Onlar›n aç›kca belirtmedi¤ini biz bilirtelim: Ne kadar inkar eder-lerse etsinler, hep kalpte bir arslan yatar kabilinden bilim insanlar›n›n ço¤u edebi yeteneklerinin oldu-¤una inan›rlar. Bir baflka faktör de bilimin ve onun beraberinde getirdi¤i teknolojinin art›k ya-flam›n bir parças› olmas› ve bu bilgiyi halka en do¤ru fle-kilde bilim insanlar›n›n ken-dilerinin aktarabilece¤i ve çok daha önemlisi, halk taraf›ndan anlafl›lan ve
takdir edilen araflt›rmalar›n daha kolay parasal destek sa¤layabilece¤i yolundaki inan›fl. Kalite bak›m›ndan olmasa da say›-sal aç›dan bu konuda en çok kitap yay›n-layan Isaac Asimov bir ad›m daha ileri gi-derek "halk bilinçlendirilmedi¤i taktirde, bilim insanlar› parasal destek görmeye-cekleri gibi zulme bile u¤rayabilirler" (Bu cümle, akla Ömer Seyfettin’in “Büyücü Do¤an” adl› hikayesini getiriyor).
‹ngilterenin en eski ve sayg›n bilim ku-ruluflu olan Royal Society’in
1985’de haz›rlad›¤› bir rapor, bilimin hal-ka aç›lmas›n› çok kesin bir dille vurgulu-yor: " Halk›n bilinçlendirilmesi her bilim insan›n profesyönel görevidir." Gene ayn› cemiyetin her y›l bilimi halk kitlelerine en iyi aktaran kitaba verdi¤i Michael Faraday ödülü, Oxford Üniversitesi’nde yeni aç›lan “Halka Bilim Afl›lama Kürsüsü”, Harvard ve Columbia gibi önde gelen Amerikan üniversitelerinde aç›lan popüler bilim yaz-ma dersleri- bunlar›n hepsi bu tür yakla-fl›mlar›n ne kadar ciddiye al›nd›¤›n›n önemli iflaretleri.
Bütün bunlardan sonra akla gelen bafl-ka bir soru popüler bilim yay›nc›l›¤›n›n (televizyon-bilim iliflkisini baflka bir yaz›-m›zda iflleyece¤iz) halka bilimi aktarmada ne kadar baflar›l› oldu¤udur. ‹flte bu soru-ya soru-yan›t vermek o kadar kolay de¤il. Na-ture dergisinde yay›nlanan bir araflt›rma-ya göre (6 Temmuz, 1989) ABD’de hal-k›n tümüne yahal-k›n k›sm› havan›n ›s›nd›¤› zaman yükselece¤ini, yüzde 86’s›, arz›n merkezinin çok s›cak oldu¤unu, yüzde 60’› k›talar›n yavafl yavafl yer de¤ifltirdi¤i-ni, yüzde 60’› oksijenin bitkilerden geldi-¤ini do¤ru olarak bilmifl. Fakat halk›n yüzde 69’u her gün kulland›¤› elektri¤e ait en basit bilgilerden yoksun; yüzde 55’i antibiyotiklerin yaln›z bakterileri de¤il vi-rüsleri de öldürebilece¤i, en ilginci, yüzde 30’unun halen Günefl’in Dünya’n›n etra-f›nda döndü¤üne (yanl›fl okumad›n›z), ina-n›yormufl. ABD yap›lan bu araflt›rma so-nuçlar›, Avrupa’dakine çok benziyormufl; arada en büyük fark Charles Darwin’in ül-kesi olan ‹ngiltere’de halk›n yüzde 80’i evrim teorisine inan›rken ABD’de bu ra-kam sadece yüzde 45 imifl. Fakat ayn› araflt›rmada ortaya ç›kan ümitli bir sonuç, gazetelerde yay›nlanan haberler aras›nda t›p ve bilim ile ilgili olanlar, seks ve fut-bol haberlerine yak›n bir ilgi görüyormufl. (Umar›z bu ilgi devam eder ve k›sa za-manda bu iki ülkenin halk› bi-zim ortaokul ö¤rencileri-mizin bilgi seviyesine ulafl›r!) Peki ama diye-ceksiniz, hadi bu yazarla-r›n ne kadar bilgili oldukla-r›n› anlad›k ama bu “süt ve fleker” gibi yazman›n teknik-leri nedir, bu yazarlar bu kadar zor konular› nas›l olup da bu ka-dar kolayl›kla okuyucuya aç›kl›ya-biliyorlar? Bu soruya gelecek say›da yan›t vermeye çal›flaca¤›z, flimdilik he-pinize mutlu y›llar dileriz.
105
