İL ÖZEL İDARELERİNİN GENEL YAPISI VE
GÖREVLERİ
3.1. İl Özel İdarelerinin Yapısı ve İşleyişi
Yerel yönetim, toplumsal yaşamın en önemli örgütlenme şekillerinden birisidir. Yerel yönetim, bütün ülkelerde tartışmasız uygulanmakla beraber, yapıları ve merkezi yönetim karşısındaki durumları, ülkelerin siyası rejimlerine ve yönetim politikalarına göre farklılık göstermektedir.
Gerçekten çeşitli ülkelerin yerel yönetimleri incelendiğinde, geniş bir özerkliğe sahip yerel yönetimden merkezin bir taşra örgütü niteliğinde özerklikten yoksun bir yerel yönetim tipine kadar çeşitli derecelerde serbestiye sahip yerel yönetimlerin varlığına tanık olabiliriz.
Bilindiği üzere, ülkemizde yerel yönetimler; İl Özel İdareleri, Belediyeler ve Köylerden meydana gelmektedir. Yerel ihtiyaçların daha iyi karşılanmasını amaçlayan il özel idaresi, yönetimde demokrasinin en kolay uygulanabileceği yönetim birimidir.
İl özel idaresi, sorumluluk alanı ilin tamamı ve ağırlık olarak kırsal kesime hizmet götürmektedir.
3.2. İl Özel İdarelerinin Tabi Olduğu Yasal Rejim
İl özel idarelerinin teşkilat kanunu esas itibarıyla 1913 tarihli İdarei Umumiyei Vilayet Kanunu Muvakkati’dir.
Geçici olarak 74 yıl yürürlükte kalan söz konusu Kanunun adı 16.05.1987 tarih ve 3360 sayılı Kanun’la İl Özel İdaresi Kanunu olarak değiştirilmiştir. 3360 sayılı Kanun 1913 sayılı Geçici Kanun’un bazı maddelerini yürürlükten kaldırmış, bazılarını da değiştirmiştir. Ancak, açılan bir dava üzerine Anayasa Mahkemesi 3360 sayılı Kanunun üç maddesini iptal etmiştir. Ayrıca, 1930-1987 yılları arasındaki dönemde çıkarılan onbir ayrı kanunla 1913 sayılı geçici Kanun’un bazı maddeleri değiştirilmiş, bazılarına da eklemeler yapılmıştır.
Sonuçta;
1-1913 tarihli Kanun’un halen yürürlükte bulunan maddelerinin dili ile 3360 sayılı Kanunla değiştirilen maddelerinin dili birbirinden çok farklıdır.
III.
2-3360 sayılı Kanun’un 2. maddesiyle getirilen “İl Özel İdarelerinin görevli olduğu mahalli ve müşterek ihtiyaçların kapsamı ve sınırı Bakanlar Kurulunca tespit olunur” şeklindeki hüküm yasama yetkisinin devredilmezliği, idarenin bütünlüğü ve idari vesayet yetkisine aykırılığı gerekçesiyle Anayasa Mahkemesi’nce iptal edilmiştir. Meydana gelen boşluk ise bugüne kadar doldurulamamıştır.
Bu durumda il özel idarelerinin görevleri esas itibarıyla günümüzde birçoğu geçerliliğini yitirmiş olan 1913 tarihli Kanunun 78. maddesinde belirtilen hususlarla sınırlandırılmıştır. Yani 1913 tarihli geçici Kanunun 78.
maddesiyle il özel idarelerinin görevleri belirlenirken doğal olarak o dönemin koşulları gözönünde tutulmuştur.
Cumhuriyet döneminde durumun değişmesiyle birlikte çıkarılan yeni kanunlarla evvelce il özel idarelerine verilen görev ve yetkilerin bir çoğu başka kurum ve kuruluşlara devredilmiş, ancak il özel idarelerinden de açıkça alınmamıştır. Bu durumda 78. maddedeki hükümlerin çoğu hukuken mevcut, fakat fiilen uygulanamaz hale gelmiştir.
3.3. İl Özel İdaresinin Tanımı26
Türk Kamu Yönetimi, Anayasamızın 123. maddesine göre, merkezden yönetim (Merkezi İdare) ve yerinden yönetim (Yerel Yönetim) esnasına dayanmaktadır.
Yerel Yönetimler; halkın mahalli ve müşterek ihtiyaçlarını karşılamak üzere kuruluş esasları, görevleri ve yetkileri yerinden yönetim ilkesine uygun olarak kanunla düzenlenen kamu kuruluşlarıdır.
Günümüzün en demokratik ülkelerinde Yerel Yönetimler, demokrasinin temel okulları sayılmakta, sağlıklı, tutarlı ve güçlü yapılarıyla da kökleri yüzyıllar öncesine uzanan vazgeçilmez birer yönetim biçimi olarak kabul edilmektedir.
Anayasamızın 127. maddesinde yerel yönetimler; il, belediye ve köy kamu tüzel kişilikleri olarak belirlenmiştir.
İl Özel İdaresi; kanunların öngördüğü belli ve ortak hizmetleri yürütmekle görevli, taşınır ve taşınmaz malları ile müstakil bütçesi ve karar organları bulunan, tüzel kişiliğe sahip kamu kuruluşudur.
Türk demokrasisinin temel okulları sayılmakta, yapısı itibarıyla da kökleri yüzyıl öncesine uzanan vazgeçilmez bir idare şekli olarak bilinmektedir. Bu yönüyle de Türkiye Cumhuriyeti anayasalarında yer verilmiştir.
Başka bir tanıma göre İl Özel İdaresi; il mallarını ve gelirini, il menfaatine uygun olarak yöneten ve gözeten, kanunla belirli ve
26 DEDEOĞLU, Erdoğan, “İl Özel İdarelerinin Tarihi Gelişimi ve Bugünkü Durumu”, Yerel Yönetim ve Denetim Dergisi, Şubat 1997, Cilt 2, Sy. 1,
sınırlı özel görevleri olan bir tüzel kişiliktir. İl Özel İdaresi, yerel halkın il yönetimine katılmasının bir sonucudur. İl, yerel yönden yerinden yönetim kuruluşu olarak il özel idaresi adını alır.
3.4. İl Özel İdaresinin Kuruluş Amacı
İl özel idaresinin amacı, il halkının yol, su, eğitim, kültür, sağlık, tarım, ekonomi gibi ortak ve yerel ihtiyaçlarını karşılamak, ülke ekonomisine yerel olarak katkıda bulunmak ve kalkınma planlarının il düzeyinde başarısını sağlamaktır27.
İl özel idaresinin görev alanı, bulunduğu il sınırları içerisindedir. Bazı hallerde komşu iller ile ortak hizmetler de yürütülebilir. İl özel idaresinin kurulması konusunda mülki idare kademesi olarak il kurulmasın dan farklı bir usul yoktur. Mülki idare kademesi olarak yeni bir il kurulduğunda il özel idaresi de kurulmuş olmaktadır. İlin kuruluşu ise 5442 sayılı İl İdaresi Kanunu’na göre ancak kanunla mümkün olmaktadır.
3.5. İl Özel İdarelerinin Mevcut Yapısı
İl özel idarelerinin başlıca 3 yasal organı vardır. Bunlar, vali, il genel meclisi ve il daimi encümenidir.
3.5.1. Vali
Vali, kamu tüzel kişiliğini haiz il özel idaresinin başı ve icra organıdır.
Vali il genel meclisine ve il daimi encümenine başkanlık eder.
Vali ilin yürütme organıdır. İl özel idaresi bakımından il’e bırakılan bütün işlerin icra yetkisi münhasıran valiye aittir. Diğer organlar il genel meclisi ile il daimi encümeni sadece icrai kararlar almak ve yapılan işleri denetlemekle yetkilidir. Alınan icrai kararları vali yürütür.
Vali yerel yönden yerinden yönetim organı sıfatıyla üç esaslı görevi yerine getirir.
1) İl adına alınacak kararların hazırlanması valiye ait bir görevdir. İl özel idaresinin bütçesini hazırlatıp önce daimi encümene sonrada il genel meclisine sunar.
2) İl genel meclisinin veya daimi encümenin aldığı kararların tatbik ve icrası valiye aittir. Vali il özel idare bütçesinin ita amiridir. İl genel meclisinin kararı dairesinde il’e ait malları satmak, mübadele etmek, bunların tahsislerini değiştirmek yetkisi valiye aittir.
27 Türkal, Hasan, “İl Özel İdarelerine Eleştirel Bir Bakış”, Yerel Yönetim ve Denetim, Cilt 5, Sy. 3, Mart 2000, s. 43.
3) Vali, il tüzel kişiliğini temsil eder ve bu sıfatla il özel idaresi adına tasarruflarda bulunur. İl özel idaresi adına sözleşme yapar ve memurlarını atar.
3.5.2. İl Genel Meclisi
İl özel idarelerinin genel karar organı olan il genel meclisi ilçeler adına seçilen üyelerden oluşur. Üye seçimi tek dereceli ve nisbi temsil yöntemine göre yapılmaktadır. İl genel meclisinin süresi 5 yıl olup ilçe sayısına ve ilçelerin nüfusuna göre değişmektedir. İl genel meclisi tanımıyla yerel bir organdır. Yerel halkın seçtiği üyelerden oluşan il genel meclisinin tabii başkanı validir. Meclis ilk toplantısında ikinci başkanı ve iki katip üyeyi seçer. Meclis olağan ve olağanüstü olmak üzere iki türlü toplantı yapar.
Olağan toplantı yılda bir defa 40 gün süreyle yapılır. Vali toplantı süresini 15 gün uzatabilir. Olağanüstü toplantılar, hükümet veya Vali tarafından lüzum görülmesi yahut meclis üyelerinin en az üçte ikisinin talebiyle ve gerekçe gösterilerek yapılabilir. İl genel meclisi kanunen belirli olan yerde ve belirli zamanlarda toplanır. İl genel meclisi, kanunla verilen görevleri süresi içinde yapmak zorundadır.
İl kamu tüzel kişiliğine ait yetkiler bu mecliste toplanmıştır. İl halkı bu meclis vasıtasıyla yetkilerini kullanır. Meclis yürütmeye ilişkin kararlar alabilir. Yasam ve yargısal nitelikli kararlar alamaz. Meclis siyasi nitelikli sorunlarla uğraşamaz. Meclis yetkisi dahilindeki işlerde icrai kararlar almakla beraber, bu kararlar idari vesayete tabidir ve valinin tasdikiyle yürürlüğe girer.
İl genel meclisi, yürütme organı olan vali üzerinde denetim yetkisine de haizdir. Özellikle, bütçenin uygulanması hakkında alınan kararların ne şekilde yerine getirildiğini sorabilir.
3.5.3. İl Daimi Encümeni
İl daimi encümeni, il genel meclisi tarafından kendi üyeleri arasından bir yıl süre için seçilir. İlin ikinci karar organıdır. Daimi encümen il genel meclisinin tatil olduğu devrede bir dereceye kadar onun yerine ve onun adına kararlar alır. Encümenin başkanı vali veya vali yardımcısıdır. Encümen sürekli toplantı yapmaz, valinin davetiyle toplanır. Ancak, görevi itibarıyla vali, her ay encümeni toplamaya mecburdur. Encümen üyelerinin çoğunluğu olmadıkça toplantı yapılamaz ve karar verilemez. Encümenin istişari, idari ve meclis adına denetim yetki ve görevleri de vardır.
3.6. İl Özel İdaresinin Görevleri
İl özel idarelerine gerek İl Özel İdaresi Kanunu ve gerekse diğer kanunlarla çok çeşitli görevler verilmiştir. Bu görevlerin hemen hemen tamamı, devletin bizatihi kendisine ait görevleri ve fonksiyonları kadar geniş yer tutmaktadır. Ancak, bu kanunların kapsamında bulunan görevlerin çoğu, bugün için merkezi idare kuruluşlarınca, bazıları ise ikili sistemle yani özel idare ile bakanlık veya çeşitli kamu kuruluşlarıyla birlikte yürütülmektedir.
Bu uygulamaların ve farklılıkların ortaya çıkışındaki temel sorun, merkezi
idare kuruluşlarının zamanla çoğalması ile görevlerin bunlarca üstlenilmesi ve böylece özel idarelerin görevlerinin azalması, gelir kaynaklarının ve yetkilerinin kısıtlanmasından doğmuştur.
Mevcut durum içinde özel idareler yüklenen görevleri 6 başlık altında toplamak mümkündür.
3.6.1. Sağlık ve Sosyal Yardım Görevleri
a) İl Özel İdaresi Kanunu’nun 78. maddesinin 10. fıkrasına göre hastahane, dispanser, darülaceze, sağlık evi, düşkünler evi ve yetimhane açmak,
b) 1593 sayılı Umumi Hıfzısıhha Kanunu’nun 4. maddesinde belirtildiği gibi kasaba ve köylerin sağlığına ilişkin tıbbi ve sosyal yardımları sağlamak ve yürütmek,
c) 7402 sayılı Sıtmanın İmhası Hakkında Kanun’un 5. ve 2644 sayılı Tapu Kanununun 15. maddesi gereğince sıtma önlemleri almak, bataklıkları kurutmak,
d) 4109 sayılı Asker Ailelerinden Muhtaç Olanlara Yardım Hakkında Kanun’un 11. maddesi gereğince muhtaç asker ailelerine yardım etmek,
e) 2828 sayılı Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanunu’nun 18. maddesinin (i) fıkrası gereğince katılma payı vermektir.
Yukarıda belirtildiği üzere, İl özel idarelerine sağlık ve sosyal yardım alanında yetim çocuklar için yuvalar, hastaneler ve darülaceze gibi sağlık tesisleri kurma görevi verilmiş ancak günümüzde tüm bu görevler Sağlık Bakanlığı’na devredilmiş bulunmaktadır.
3.6.2. Bayındırlık, İmar ve İskan Görevleri
a) İl Özel İdaresi Kanunu’nun 78. maddesinin 1. fıkrası gereğince ilin, ilçelerin ve köylerin yollarının yapım, bakım ve onarımını yapmak,
b) 775 sayılı Gecekondu Kanunu’nun 29. maddesi gereğince, gecekondu bölgelerinin tesbit ve ıslahı için kamu tesisi inşasını gerçekleştirmek,
c) İl Özel İdaresi Kanunu’nun 78. maddesinin 3. fıkrası gereğince içme suyu getirmek, elektrik dağıtımı yapmak,
d) 7478 sayılı Köy İçme Suları Hakkında Kanun’un 1. maddesine göre köy içme sularının yapım, bakım ve onarımına nakdi ve ayni yardımda bulunmak,
e) İl dahilinde iskele yapmak, kayık işletmesi kurmaktır.
3.6.3. Eğitim Kültür ve Spor Görevleri
a) İl Özel İdaresi Kanunu’nun 78. maddesinin 9. fıkrası gereğince ilkokul ve geceokulu, ortaokul öğrencileri için pansiyon, yüksekokul öğrencileri için yurtlar açmak,
b) 222 sayılı İlköğretim ve Eğitim Kanunu gereğince ilk, orta ve ilköğretim okullarının bina ve tesislerinin yapım, bakım, onarım ve donatımını yapmak, okul için arsa temin etmek, yetiştirici ve tamamlayıcı kurslar açmak,
c) Sanatsal ve kültürel çalışmalara, halk eğitim çalışmalarına imkan sağlamak ve katılmak,
d) 3289 sayılı Beden Terbiyesi ve Spor Genel Müdürlüğü’nün Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun’un 14. maddesi gereğince ilçelere spor tesisi yaptırmak ve il bütçesine katkıda bulunmaktır.
Yukarıda belirtildiği üzere, orta dereceli okullar, sanat okulları, ilkokullar açmak işçi ve fakirler için gece okulları düzenlemek il özel idarelerine görev olarak verilmiştir.
Geçici Kanun’da eğitim alanında öngörülen bu görevlerin Cumhuriyet döneminde il özel idareleri tarafından üstlenilmeleri mümkün olamamıştır.
Bu duruma il özel idarelerinin idari yapıları ve mali yetersizlikleri neden olmuştur. Nitekim günümüzde eğitime ilişkin bu görevlerden sadece ilköğretime ilişkin olanların ancak bir kısmı il özel idarelerinin sorumluluğuna bırakılmış, diğerleri tamamen Milli Eğitim Bakanlığı tarafından yürütülmektedir.
3.6.4. Tarım ve Hayvancılıkla ilgili Görevleri
a) İl Özel İdaresi Kanunu’nun 78. maddesinin 4. fıkrası tarım hizmetlerini geniş anlamda ifade etmiştir. Örnek ve deneme çiftlik ve tarlaları, fidanlık ile tarım okulları açmak, tarım aletleri depoları kurmak, tarım ürünleri sergileri açmak, yarışmalar tertip etmek, kırsal alanlarda biçme, harman, eleme tesisleri kurmak,
b) Yine aynı hükümler gereğince, damızlık hayvan yetiştirmek, depolarını kurmak, suni tohumlama laboratuarları açmak, ehli hayvan sergileri ve yarışmaları tertiplemek ve at yarışmaları yaptırmak,
c) İl Özel İdaresi Kanunu’nun 78. maddesinin 5. fıkrası gereğince uygun arazilerde orman yetiştirmek, yabani ağaçları aşılatmak ve verimli hale getirmek,
d) 3285 sayılı Hayvan Sağlığı ve Zabıtası Kanunu’nun 30. maddesi gereğince hayvan hastalıklarıyla mücadele ve ödenek ayırma yükümlülüğü bulunmaktadır.
İl özel idarelerine verilen görevler arasında özellikle örnek çiftlikler ve fidanlıklar kurmak, yabani ağaçları aşılamak, at yarışları düzenlemek, damızlık hayvan depoları kurmak ve orman yetiştirmek gibi hususlar sayılabilir. Ancak, Cumhuriyet döneminde bu hizmetlerin pek çoğu Tarım ve Orman Bakanlıkları’na devredilmiştir.
3.6.5. Ekonomik Görevleri
İl Özel İdaresi Kanunu’nun 78. maddesinin 6, 7 ve 8. fıkraları gereğince tasarruf ve kredi sandıkları kurmak, açılmasına izin vermek, ticaret ve sanayii odaları kurmak, müze, sergi, pazar, panayır açmak, ilin ekonomik gelişmesine yararlı olacak girişimlerde bulunmak, başlamış teşebbüsleri desteklemek, tuğla, kireç, çimento fabrikaları kurmak, soğuk hava tesisi, turistik otel-motel-gazino yapmak ve işletmektir.
Cumhuriyet döneminde bu görevlerin hemen hemen tamamı Ticaret, Sanayi, Maliye ve Tarım ve Köyişleri Bakanlıklarına devredilmiştir.
3.6.6. Diğer Görevleri
a) İl matbaası kurmak, il yayın organı olarak gazete çıkarmak, köy telefonu kurmak,
b) 237 sayılı Taşıt Kanunu gereğince vali taşıtı almak, vali ve kaymakam taşıtlarının giderlerine katılmaktır.
İl özel idarelerinin kuruluş kanunu Osmanlı Devleti döneminde çıkarılan ve o gün için geçici olduğu kaydedilen bir kanundur. Çünkü 1913 tarihli Kanunla evvelce özel idarelere verilen birçok görev Cumhuriyet döneminde yeni kurulan bazı bakanlıklara veya genel müdürlüklere devredilmiştir.
Bu, birçok hizmetin yerel olmaktan çıkarılıp merkeze kaydırılması anlamına gelmektedir. Sonuçta, il özel idareleri etkisiz ve fonksiyonu belirsiz yerel yönetim birimleri haline gelmiştir.
1913 tarihli Kanun’un bazı maddelerini değiştirmek maksadıyla 1987’de çıkarılan 3360 sayılı Kanunun 2. maddesiyle getirilmek istenen “il özel idarelerinin görevli olduğu mahalli ve müşterek ihtiyaçların kapsamı ve sınırı Bakanlar Kurulunca tespit olunur.” şeklindeki hüküm Anayasa Mahkemesi tarafından yasama yetkisinin devredilmezliği, idarenin bütünlüğü ve idari vesayet yetkisine aykırılığı sebebiyle iptal edilince bu yerel yönetim birimleri, hangi hizmetleri gerçekleştirecekleri konusunda tereddüde düşmüşlerdir. Bir başka ifadeyle işlevsiz hale gelmişlerdir.
İl özel idarelerinin kanunla verilen görevlerini tam anlamıyla yapabilmesi için yeterli sayıda uzman personeli ve geliri bulunmamaktadır.
İl özel idareleri uygulamada diğer kamu kurum ve kuruluşlarla işbirliği yoluyla ya da ihale yöntemiyle hizmet sunmaktadır. Bu nedenle idarede yeniden yapılanma çerçevesinde kurumların statüleri yeniden belirlenirken, yerel idarelere devredilecek merkezi idare kuruluşlarından çoğunluğu, özel
idarelere verilerek bu kurum güçlendirilmelidir. Bayındırlık, eğitim, sağlık, sosyal yardım gibi gelirlerinin çok üstünde görevler verilen il özel İdareleri örneğin Karayolları, Devlet Su İşleri, Köy Hizmetleri Genel Müdürlükleri gibi merkezi idare organlarıyla benzer konularda hizmet vermektedir. İl özel idarelerinin yaptıkları yatırımların çoğunluğunu (%75) milli eğitim hizmetleri oluşturmaktadır. Yol ve içmesuyu gibi konularda diğer kurumlara kaynak desteği verildiği görülmektedir. Köylerde gerçekleştirilen stabilize ve asfalt yol yapımı, yol bakım çalışmaları, içme suyu ve sulama suyu çalışmaları, gölet, menfez, kanalizasyon gibi özellikle köylerin altyapısıyla ilgili çalışmalara destek olmaktadır.
3.7. İl Özel İdarelerinin Kırsal Altyapı Alanındaki Rolü
İl Özel İdareleri, KHGM’nün bölge/il müdürlükleri aracılığıyla köylerde gerçekleştirdiği stabilize ve asfalt yol yapımı, yol bakım çalışmaları, içme suyu ve sulama suyu çalışmaları, gölet, menfez, kanalizasyon gibi özellikle köylerin altyapısıyla ilgili çalışmalarına destek olmaktadır.
3.7.1. Yatırım-Cari Harcama Yardımları
KHGM’nün birimleri vasıtasıyla yaptığı yatırımlardan, yol, su, gölet, köprü, menfez gibi yatırım çalışmalarına, kısmen de personel giderlerine (özellikle işçi ücretlerine) pek çok ilimizde kaynak açısından destek olunmaktadır. Görevler açışından iki kurum ortak konularda görev ve yetkili olduklarından zaten paralel bir çalışma yürütülmektedir. İllerden toplanan verilere göre 81 il özel idaresinin KHGM’nün yatırımlarına ve cari harcamalarına katkısını gösteren toplam rakamlar tablo ve grafiklerde gösterilmiştir.
Tablo 14: Özel İdarelerce Köy Hizmetlerine Aktarılan Ödenekler (Milyar TL)28
YATIRIM HARCAMALARI CARİ HARCAMALAR YILLAR
Toplam Yatırım Harcaması
İhale Edilerek Yapılan lar
Doğrudan Yapılan Yatırımlar
Personel Harcamala rı
Diğer-Cari Harcama lar
Toplam Cari Harcamalar
1999 61.543 24.972 36.751 351 6.470 6.821 2000 97.948 35.642 62.305 806 11.060 11.865 2001 160.974 54.334 106.640 810 21.199 22.010
28 Köy Hizmetleri İl ve Bölge Müdürlükleri Veri Sonuçları
Grafik 3:
2001 Yılı Harcam alarının Dağılım ı (Milyar TL)
22.010; 12%
160.974; 88%
Cari Harcamalar Toplamı Yatırım Harcamaları Toplamı
Grafik 4:
2001 Yılı Yatırım Harcamalarının Dağılımı (Milyar TL)
106.640; 66%
54.334; 34%
Doğrudan Yapılan Yatırımlar İhale Edilerek Yapılan Yatırımlar
Grafik 5:
2001 Yılı Cari Harcamalarının Dağılımı (Milyar TL)
810; 4%
21.199; 96%
Personel Harcamaları Diğer Cari Harcamalar
Tablo 15: KHGM’nün Toplam yatırımları içinde il özel idarelerinden aktarılan kaynaklar (Milyar TL)29
Yıllar Toplam
yatırım İl özel idaresinden
aktarılan kaynak İl özel idare kaynakları (%)
KHGM kaynağı
1999 212.925 61.543 29 151.259
2000 352.296 97.948 28 253.351
2001 461.020 160.974 35 299.930
Grafik 6:
1999'da İl Özel İdarelerince yatırım için Köy Hizmetleri İl Müdürlüklerine aktarılan kaynaklarla kurumun yatırıma
ayırdığı kaynakların karşılaştırılması (Milyar TL) İl Özel
İdarelerinden aktarılan kaynak; 61.543;
29%
Köy Hizmetleri kaynağı;
151.259; 71%
İl Özel İdarelerinden aktarılan kaynak Köy Hizmetleri kaynağı
Grafik 7:
2000'de İl Özel İdarelerince yatırım için Köy Hizmetleri İl Müdürlüklerine aktarılan kaynaklarla kurumun yatırıma
ayırdığı kaynakların karşılaştırılması (Milyar TL) İl Özel
İdarelerinden aktarılan kaynak; 97.948;
28%
Köy Hizmetleri kaynağı;
253.351; 72%
İl Özel İdarelerinden aktarılan kaynak
Köy Hizmetleri kaynağı
29 Toplam yatırımlar içinde ayrıca, 1999-2000 ve 2001 yıllarında sırasıyla 112, 997 ve 116 Milyar TL İl Özel İdareleri dışından başka kaynaklardan Köy Hizmetleri İl Müdürlüklerine Valiliklerce kaynak aktarılmış olup bu miktarlar tabloda gösterilmemiştir.
Grafik 8:
2001'de İl Özel İdarelerince yatırım için Köy Hizmetleri İl Müdürlüklerine aktarılan kaynaklarla kurumun yatırıma ayırdığı kaynakların karşılaştırılması (Milyar TL)
İl Özel İdarelerinden
aktarılan kaynak;
160.974; 35%
Köy Hizmetleri kaynağı;
299.930; 65%
İl Özel İdarelerinden aktarılan kaynak
Köy Hizmetleri kaynağı
KHGM yıllar itibarıyla milyar TL olarak, 1999’da 212.925, 2000’de 352.296, 2001’de 461.020 tutarında yatırım yapmıştır. Bu toplam yatırım tutarlarının içinde il özel idarelerinden aktarılan kaynaklarla yapılan yatırımlar da bulunmaktadır. İl özel idarelerinin Köy Hizmetleri İl Müdürlüklerine aktardıkları kaynaklar ise yıllar itibarıyla milyar TL olarak, 1999’da 61.543, 2000’de 97.948, 2001’de 160.974’dir.
Bu durumda KHGM’nün toplam yatırımlarının; 1999’da %29’u, 2000’de %28’i ve 2001’de %35’i il özel idarelerinden aktarılan kaynaklardan karşılanmıştır.
Yukarıdaki tablo ve grafiklerde belirtilen rakam ve oranlar, İl özel idarelerinin TL bazında KHGM’nün kendi bütçe ödenekleriyle sunduğu yatırım hizmetlerine üçte birine yakın bir oranda kaynak desteği sağladıklarını göstermektedir. Bu da özel idarelerin yatırım hizmetleri açısından köy hizmetleri il müdürlüklerinin çalışmalarına yaptıkları katkının önemini göstermektedir.
İl özel idarelerinden Köy Hizmetleri İl Müdürlüklerinin çalışmalarına destek olmak amacıyla geçici işçi istihdamı ya da akaryakıt yardımı gibi kalemlerden oluşan cari harcamalar için milyar TL olarak; 1999’da 6.821, 2000’de 11.865, 2001’de 22.010 toplam yardım yapılmıştır. Yıllar itibarıyla milyar TL olarak; 1999’da 61.543, 2000’de 97.948, 2001’de 160.974 toplam yatırım harcaması yapıldığı dikkate alındığında İl Özel İdareleri tarafından
“yıllar itibarıyla yaklaşık olarak her 7 TL yatırım desteğinin yanısıra 1 TL’lik de cari harcamalar için yardım yapıldığını göstermektedir”.
Köy Hizmetlerinin kendi imkanlarıyla istihdam ettikleri işçilerin yanı sıra ayrıca özel idare imkanlarıyla bazı illerde ek işçi çalıştırılması yoluna
gidildiği görülmektedir. Hatta bazı illerde özel idarenin yanısıra diğer bazı yollarla da köy hizmetlerine kaynak desteği sağlanmaktadır. 1999’da 459, 2000’de 1.305, 2001’de 786 personelin (tamamına yakını işçi) ücretleri il özel idareleri tarafından karşılanmıştır. Özel idarelerin işçi giderlerine yardımcı olduğunu, bu tutarın önemli bir yüzde tutmasa bile zaten işçi sayısı yüksek olan köy hizmetlerine diğer kurumlardan farklı bir şekilde işçi ücretlerine destek olmaya kadar her alanda destek verildiğini göstermektedir.
İl Özel İdarelerinden KHGM’nün köye ilişkin hizmetlerine aktarılan ve yatırım harcamalarında kullanılan miktarın işin yapılma şekline göre;
doğrudan kurum personeliyle yapılanlar ya da ihale yöntemiyle yapılanlar açısından yüzde dağılımları aşağıdaki tablo ve grafiklerde gösterilmiştir.
Tablo 16: İl Özel İdarelerinden Aktarılan Ödeneklerden Köy Hizmetleri İl Müdürlüğünce Yatırıma Ayrılan Kısmın Harcanma Yöntemi
YILLAR TOPLAM YATIRIM ÖDENEĞİ
(MİLYAR TL)
İHALE EDİLMEK SURETİYLE YAPILAN YATIRIMLAR (%)
DOĞRUDAN YAPILAN
YATIRIMLAR (%)
1999 61.543 40 60
2000 97.948 36 64
2001 160.974 34 66
Grafik 9:
1999'da İl Özel İdarelerinden Aktarılan Ödeneklerden Köy Hizmetleri İl Müdürlüklerince Yatırıma Ayrılan Kısmın
Harcanma Yöntemi (Milyar TL)
36.751; 60%
24.972; 40%
Doğrudan Yapılan Yatırım Harcaması
İhale Yapılmak Suretiye Yapılan Yatırım Harcaması
Grafik 10:
2000'de İl Özel İdarelerinden Aktarılan Ödeneklerden Köy Hizmetleri İl Müdürlüklerince Yatırıma Ayrılan Kısmın
Harcanma Yöntemi (Milyar TL)
62.305; 64%
35.642; 36%
Doğrudan Yapılan Yatırım Harcaması
İhale Yapılmak Suretiye Yapılan Yatırım Harcaması
Grafik 11:
2001'de İl Özel İdarelerinden Aktarılan Ödeneklerden Köy Hizmetleri İl Müdürlüklerince Yatırıma Ayrılan
Kısmın Harcanma Yöntemi (Milyar TL)
54.334; 34%
106.640; 66%
Doğrudan Yapılan Yatırım Harcaması
İhale Yapılmak Suretiye Yapılan Yatırım Harcaması
İl Özel İdarelerince KHGM il müdürlüklerine aktarılan ödeneklerden yatırıma ayrılan kısmının, 1999’da %40’ı, 2000’de %36’sı, 2001’de %34’ü köy hizmetleri il müdürlükleri tarafından ihaleye verilmek suretiyle gerçekleştirilmiştir.
KHGM il müdürlükleri aktarılan bu ödeneklerin, 1999’da %60’ını, 2000’de %64’ünü, 2001’de %66’sını kendi iş gücü araç-gereçleriyle doğrudan görevleriyle ilgili hizmetlerin gerçekleştirilmesinde kullanmışlardır.
Doğrudan yapılan yatırımlarda hizmetler TL olarak düşük gözükmesine karşılık iş miktarı olarak yüksek olduğu gözönüne alınsa bile son üç yılda il özel idarelerinden yatırım için aktarılan ödeneklerin
%33’ünden fazlası ihale edilerek yaptırılmıştır (Kendi öz kaynaklarıyla
yaptıkları yatırımlarda 1999’da %33’ü, 2000’de %37’si, 2001’de %34’ünü ihaleye vermek suretiyle gerçekleştirilmiştir)30.
KHGM’nün il müdürlükleri aracılığıyla gerçekleştirdiği yatırım hizmetlerinin önemli bir oranının il özel idarelerinden aktarılan kaynaklarla gerçekleştirdiğini ve yatırımcı kuruluş olmasına rağmen görevleriyle ilgili hizmet sunumunun önemli bir oranını kendi işgücü ve araç-gereçleriyle değil ihale ederek yaptıran bir yapısının olduğunu söyleyebiliriz.
Tablo 17: Özel İdareden Yatırım Harcamaları için Aktarılan Ödeneklerin Harcama Türlere Göre Dağılımı (Milyar TL)31
YOL İÇME SUYU DİĞERLERİ TOPLAM
YILLAR
STABİLİZE YOL YAPIMI
PROJELİ YOL BAKIMI
ASFALT ŞEBEKELİ ŞEBEKESİZ
1999 2.222 1.882 36.88
3 11.217 1.208 8.130 61.543.
2000 3.078 2.753 59.72
0 16.090 3.161 13.146 97.948.
2001 2.986 1.826 98.62
6 28.059 4.285 25.192 160.974 .
Grafik 12:
2001'de Özel İdareden Aktarılan Ödeneklerden Yatırıma Ayrılan Kısmın Hizmet Alanlarına Göre Harcamalarının
Dağılımı (Milyar TL)
103.438; 64%
32.344; 20%
25192; 16%
Yol İçme Suyu Diğerleri
30 Bakınız 4. Bölüm Tablo: 21, Köy Hizmetleri İl Müdürlükleri Yatırım-Cari Harcama Cetveli
31 Türkiye Geneli Köy Hizmetleri İl Müdürlükleri Yatırım Cari Harcama Cetveli veri sonuçları
Grafik 13:
2001 Yılı Yol Yatırım Harcamalarının Dağılımı (Milyar TL) 2.986; 3%
98.626; 95%
1.826; 2%
Stabilize Yol Yapımı Asfalt Projeli Yol Bakımı
Köy Hizmetleri İl Müdürlüklerince, İl Özel İdarelerinden aktarılan ödeneklerle yapılan yatırım türleri arasında en çok dikkati çeken asfalt yol yapımı hizmetleri oluşturmaktadır. 1999’da il özel idarelerince aktarılan ödeneğin %59’u, 2000’de ve 2001’de %61’i asfalt yol yapım çalışmaları için harcanmıştır.
KHGM’nün kendi bütçesinden asfalt yol yapımı için ayırdığı ödeneklere bakıldığında ise, Milyar TL olarak, 1999’da 16.543, 2000’de 32.649, 2001’de ise 37.256’dır.
İl Özel İdareleri, asfalt yol yapımı için KHGM’nün 199’da 2,2 katı, 2000’de 1,8 katı, 2001’de ise 2,6 katı oranında ödenek ayırmışlardır. Bu da asfalt yol yapımında özel idarelerin inisiyatifi ele aldığını ve bu alana kaynak sağlayan ana birim olduğunu göstermektedir32. Ayrıca şebekeli ve şebekesiz içmesuyu, stabilize yol yapımı ve bakımı gibi diğer alanlarda da il özel idarelerince köy hizmetleri il müdürlüklerine önemli ölçüde kaynak sağlanmaktadır. KHGM’nün kendi öz kaynaklarıyla daha çok yol bakım ve stabilize yol yapımı çalışması yaptıkları görülmektedir.
3.7.2. Araç-Gereç Yardımları
Köy hizmetleri il müdürlüklerine il özel idarelerince araç-gereç açısından da destek verilmektedir. Bu amaçla il özel idarelerince alınan ya da tahsis edilen araç–gereçlerin sayısı yıllar itibarıyla aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.
32 Bakınız, Bölüm 4, Tablo: 22, Köy Hizmetleri Yatırımlarının Türlerine Göre Dağılımı
Tablo 18: Özel İdarelerce Köy Hizmetlerine alınan ya da tahsis edilen araç-gereç33
Yıllar Grey der Dozer
Kazıcı Yükle yici
Kam
yon Oto
büs Mini büs
Vinç Asfalt lama Ma kinası
Hidro lik kırıcı
Beto
niyer Diğeri Toplam
1998 110 350 1.839 163 8 238 16 17 1.043 3.784 1999 121 373 1.885 153 14 254 19 17 1.081 3.917 2000 124 408 1.904 146 16 284 26 17 1.136 4.061 2001 118 429 1.925 141 18 296 27 11 1.021 3.986 İl Özel idarelerin köy hizmetleri il müdürlüklerine aldığı ya da tahsis ettiği araçlardan en göze çarpan kamyon alımlarıdır. Özel idare kaynaklı araç-gereçlerin hemen hemen yarıya yakını kamyondur. Bundan sonra en önemli kısmı diğer araç-gereç sütunu oluşturmaktadır. Alınan ya da tahsis edilen araç-gereç sayısı toplam bazda 1999’da 133, 2000’de 144 adet artmış; 2001’de ise toplam 75 adet azalma olmuştur.
Köy hizmetleri il müdürlüklerinin kendi bütçe imkanlarıyla aldıkları araç-gereç sayısı toplamı; 1998’de 13.956, 1999’da 13.777, 2000’de 14.198, 2001’de 12.785 olduğu dikkate alınırsa “ il müdürlüklerindeki toplam makine parkının34 son dört yıl için %22’sinin özel idarelerce karşılandığını göstermektedir”.
İl özel idarelerince KHGM il müdürlüklerine yapılan yatırım ve cari harcama yardımları ile araç ve gereç yardımlarına bakıldığında, özellikle asfalt yapımı için, merkezi idareden gelen ödenek miktarından daha fazla ödenek aktardıkları, şebekeli ve şebekesiz içme suyu, stabilize yol yapımı ve bakımı içinde önemli ölçüde kaynak sağladıkları görülmektedir. İl özel idarelerinin makina alımlarına %22 oranında destek oldukları görülmektedir.
Bütün bu veriler köy hizmetleri il müdürlüklerinin fiili durumda özel idarelere kaynak açısından bağımlılığını göstermektedir.
33 Türkiye Geneli Köy Hizmetleri İl Müdürlükleri Araç-Gereç Veri Sonuçları
34 Bkz. 2. Bölüm, 2.2. Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Teşkilatı
