DAVRANIŞSAL ÖZELLİKLERİ: BİR OLGU SERİSİ
Neşe Perdahlı Fiş*, Meral Berkem**
ÖZET
Amaç: B u çalışmada anne baba y a da kardeş kaybı yaşam ış çocuk ve ergenlerin davranışsal özelliklerinin araştırılması amaçlandı. Yöntem: Marmara Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk Psikiyatrisi Polikliniğine son bir yıl içinde başvuranlar içinde birinci d erece yakınları vefa t etm iş olan çocu k ve ergen ler çalışm aya alındı. Toplam 4 kız 4 erk ek çocu k ve ergenin davranış sorunları klinik m u ayene ve 4-1 8 y a ş Çocuk ve Gençlerde Davranış Değerlendirme Ölçeği (ÇGDÖ) ile değerlendirildi. Bulgular: Örneklemin y a ş ortalaması 11 ± 2.1 3 yıldır. Kayıp yaşantısı ile değerlendirm eler arasında g eç en süre ortalama 15 aydır. Ortalama T değerleri İçe Yönelim alt ölçeği için 5 3 .8 8 ± 7.51, D ışa Yönelim alt ölçeği için 5 1 .0 0 ± 8.3 5 ve Toplam Sorun Puanı için 5 3 .3 8 ± 9 .7 2 olarak bulundu. Olgulardan biri klinik olarak anlamlı davranış sorunu gösterirken, diğer d ört olguda sınırda klinik sorun saptandı. Grup bütünüyle e le alındığında, kayıp yaşam ış bu örneklem de klinik olarak anlamlı davranış sorunu görülmedi. Tartışma: Grubun ortalama sorun pu an ı klinik olarak anlamlı olm asa d a birinci d er ec e yak ın k a yb ı ya şa d ık ta n son ra çocu k ve ergenlerin çeşitli davranış sorunları gösterdikleri saptandı.
Anahtar Sözcükler: Yas, davranış sorunları, birinci d erece yakın kaybı
SUMMARY : BEHAVIORAL CHARACTERISTICS OF BEREAVED CHILDREN AND ADOLESCENTS Objective: This study aims to exam ine the behavioral characteristics o f children and a d olescen ts who w ere bereaved by parental or sibling deaths. Method: Children and adolescents (4 boys and 4 girls) with a history o f a fir s t d eg ree relative loss, w ho w ere admitted to the Marmara University Child Psychiatry Clinic in the last 12 months, w ere a ssessed . The behavioral problems w ere evaluated by clinical examination and the “Child Behavior Checklist (CBCL)”. Results: The m ean a ge o f the sam ple w a s 11 ± 2.13 years.
The time interval b etw een the loss and the a s se ss m e n t w a s 15 m onths in avarage. The m ean T scores w ere 5 3 .8 8 ± 7.51 f o r CBCL Internalizing Scale, 5 1 .0 0 ± 8.3 5 f o r Externalizing Scale and 5 3 .3 8 ± 9.7 2 f o r Total Problem Score. One c a s e w a s fou n d to m a n ifest clinically significant behavioral problem while fo u r c a s e s w ere in the borderline range f o r clinically significant d istress. In an overall view, the sam ple did not sh ow any significant behavioral problem s. Discussion: Although the m ean problem score o f the overall group w a s n o t clinically significant, there is evid en ce that b erea ved children and a d olescen ts may m anifest different behavioral problem s.
Key Words: B ereavem ent, behavioral problem s, fis t d egree relative loss
GİRİŞ
Sevdiği birinin ölüm ü kişi için kaçınılmaz bir durumdur ve her yaşta baş edilmesi güç bir yaşam olayıdır. Kaybı yaşayan bir çocuk ya da ergen olduğunda ise bu durum un anlamlandırılması, kavranm ası v e kabullenilm esi daha da zor o lm a k t a d ır . Ç ü n k ü ç o c u k e b e v e y n i n i kaybettiğinde hem duygusal, hem de ekonomik açıdan zorlanacaktır.
Yas tablosu, çocukların içinde bulundukları gelişim basamağı ile bağlantılı olarak farklı klinik görünüm lerde ortaya çıkmaktadır. Genellikle özgül olmayan duygusal ve davranışsal sorunlara rastlanılmaktadır. Küçük çocuklarda konuşma bozuklukları, yeme, uyku ve dışkılama sorunları ortaya çıkabilirken daha büyük çocuklarda uyku, akademik başarıda düşme, fobik tepkiler ya da
*Uzm. Dr., Marmara Üniv. Tıp Fak. Çocuk Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı, İstanbul.
**Prof Dr., Marmara Üniv. Tıp Fak. Çocuk Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı, İstanbul.
bed en iy le aşırı uğraşm a, hırçınlık, yerin de duramama, huzursuzluk gibi belirtiler sıklıkla gözlenmektedir (D ow dney 2000).
Yazında, kayıp yaşanüsı sonrası çocuklarla yapılan çalışmaların sayısı kısıtlıdır. Daha çok, klinik görünümlerin, bulguların değerlendirildiği ve farklı tedavi biçimlerinin etkinliğinin sınandığı olgu sunumları şeklinde bildiriler bulunmaktadır.
E beveyn kaybı sonrasında çocu k ve gençler depresyon, kaygı bozuklukları ve yıkıcı davranış bozuklukları göstermektedirler (Kranzler ve ark.
1990, Krupnick 1984, Van Eerdewegh ve ark.1982).
W eller ve arkadaşları 1991 yılında yaptıkları çalışmada kayıp yaşamış 38 çocuğun % 37'sinde ilk 3-12 hafta içinde depresif belirtiler saptandığım belirtmektedirler. Elizur ve Kaffman'ın (1982) 1973'te İsrail'de savaş sırasında babalarını kaybeden 7-16 yaş arasındaki çocuklarla yapüklan çalışm ada çocu kların u yku sorunları, kaka
Ç ocu k ve G ençlik Ruh Sağlığı D ergisi : 12 (1) 2 0 0 5
kaçırma, sosyal geri çekilme, öğrenme sorunları ve yerinde duramama gibi belirtiler gösterdikleri bildirilmektedir.
Bu çalışmada, kayıp yaşamış çocuk ve ergenlerin davranış özelliklerinin incelenmesi ve belirgin davranış sorunları gösterip göstermediklerinin saptanması amaçlanmıştır.
YÖNTEM Örneklem
M arm ara Ü niversitesi Tıp Fakültesi Ç ocu k Psikiyatrisi P olik lin iğin e son bir yıl için d e başvuran, birinci derece yakınları vefat etmiş olan ç o c u k v e e rg e n le rin d a v ra n ış ö z e llik le r i incelenmiştir. D eğerlendirm eler başta klinik m uayene ve gözlem , aileden alman öykü ile birlikte çocukların birlikte yaşamakta oldukları ebeveynlerinin doldurduğu 4-18 yaş Çocuk ve G en çlerd e D avranış D eğ erlen d irm e Ö lçeği (Ç G D Ö ) (A c h e n b a c h v e E d e lb ro ch 1983) kullanılarak yapılmıştır.
Veri Toplama Araçları
4-18 yaş Çocuk ve Gençlerde Davranış
Deaerlendirme ÖlçeHÎ (ÇGDÖ) (Child Behavior Checklist for Ages 4-18, CBCL)
Bu ölçek, 4-18 yaş çocuk ve gençlerin yeterlik alanları ve sorun davranışlarını ebeveynlerden elde edilen bilgiler doğrultusunda değerlendirmek am acıyla A ch e n b a ch v e E d e lb ro ch (1983) tarafından geliştirilmiştir. Türk çocukları için uyarlama ve standardizasyonu Erol ve arkadaşları (1995) tarafından yapılmıştır. Ölçek, 20 yeterlik ve 118 problem maddesinden oluşmaktadır. Sorun davranışlar son alü ayda görülme sıklık derecesine göre 0, 1, 2 olarak derecelendirilir ve maddeler çeşitli alt ölçekler içinde gruplandırılır. Ölçekten
"İçe Y önelim " ve "Dışa Y önelim " gibi iki ayrı davranış belirti puanı elde edilir. Sosyal İçe D önüklük, Bedensel Yakınmalar, A n k siyete/
D epresyon alt testlerinin toplam ı İçe Yönelim grubunu; Suça Yönelik Davranışlar, Saldırgan Davranışlar alt testlerinin toplamı Dışa Yönelim grubunu oluşturmaktadır. Ayrıca her iki gruba da girmeyen Sosyal Sorunlar, Düşünce Sorunları, Dikkat Sorunları ve Cinsel Sorunlar alt ölçekleri de ölçekte yer almaktadır. Tüm alt ölçeklerin to p la m ın d a n "T o p la m S oru n " pu an ı eld e edilmektedir.
Sosyodemografik Bilgi Formu
Olguların sosyodemografik bilgilerinin saptandığı soru formu kullanılmıştır.
İşlem
Şubat 2003 ile Şubat 2004 tarihleri arasında Marmara Ü niversitesi Tıp Fakültesi Ç ocu k Psikiyatrisi Polikliniğine başvuranlar içinde birinci derece yakınları vefat etmiş olan çocuk ve ergenler çalışmaya alınmıştır. Olgular ve yaşamakta olan ebeveyn ile DSM-IV (APA 1994) ölçütlerine göre yarı yapılandırılmış klinik görüşme yapılmıştır.
ÇGDÖ 8 çocuktan 5'inin annesi 3'ünün babası tarafından doldurulmuştur.
İstatistiksel Analizler
Çalışmadaki verilerin analizi, Sosyal Bilimler için İstatistik Paket Programının (Statistical Program for Social Sciences - SPSS) 10.0 sürüm ü ile yapılmıştır.
BULGULAR
Araştırmaya alınan toplam 4 kız, 4 erkek (n=8) çocuk ve ergenin yaş ortalaması 11 ±2.13 yaş (9
15) idi. Olgulara ilişkin demografik veriler Tablo l 'd e sunulmuştur. Çocukların dördünde baba kaybı, üçünde anne kaybı ve birinde kardeş kaybı bulunm aktaydı. Kayıp ile değerlendirm enin yapıldığı tarih arasında geçen süre ortalama 15 ay (1-40 ay) idi. Grubun yarısında kayıp son 6 ay içinde yaşanmıştı.
Tablo 1 : Demografik Bilgiler
Kayıp yaşantısı ile de°erlendirme
Olgu Cinsiyet Yaş
Kaybetti°i Yakını
arasında geçen süre (ay)
1 Kız 11 baba 33
2 Kız 14 anne 6
3 Kız 9 anne 6
4 Kız 10 baba 1
5 Erkek 10 anne 6
6 Erkek 12 kardeş 40
7 Erkek 15 baba 14
8 Erkek 10 baba 14
Tablo 2: Alt Ölçek Puanları
1 2 3 4 5 6 7 8 ortalam a Ss
S o sy al İçed ön ü k lü k
5 7 5 7 5 0 5 7 5 4 5 0 5 8 5 8 5 5 ,1 3 3 ,4 0
B ed e n se l Y ak ın m alar 6 3 * * 5 0 5 0 5 4 5 0 5 9 5 0 vo * *
5 5 ,0 0 6 ,1 2
A nksiyete/ D ep resy on 6 2 * 51 5 0 6 8 * * 5 0 6 2 * 6 3 * * 5 5 5 7 ,6 3 6 ,9 9
S o sy al S oru n lar 5 5 5 0 5 0 5 2 5 0 6 3 * * 5 9 5 0 5 3 ,6 3 4 ,9 8
D ü şü n ce Sorun ları 6 7 * * 5 7 5 0 5 8 5 0 5 7 5 0 5 0 5 4 ,8 8 6 ,1 0
D ik k a t Sorun ları 6 4 * * 5 0 5 0 7 2 * * 5 4 u! * * 5 5 5 0 5 8 ,5 0 9 ,8 0
S u ça Y ö n e lik D av ran ışlar 51 5 0 5 0 51 5 0 5 0 5 4 5 0 5 0 ,7 5 1 ,3 9
Sald ırgan D av ran ışlar 6 3 * * 5 0 5 0 6 7 * * 51 5 6 5 0 5 0 5 4 ,6 3 6 ,8 0
C in sel Soru n lar 5 0 5 0 5 0 5 0 5 0 ,0 0 0 ,0 0
**Klinik Sorun (T=>63)
^Sınırda Klinik Sorun (T=>60)
O lguların Ç G D O 'den elde edilen Sosyal İçe D önüklük, Bedensel Yakınmalar, A n k siyete/
Depresyon, Sosyal Sorunlar, Düşünce Sorunları, Dikkat Sorunları, Suça Y önelik Davranışlar, Saldırgan Davranışlar ve Cinsel Sorunlar alt ölçeklerinin T değerleri Tablo 2'de gösterilmiştir.
Her bir alt ölçeğin örneklem deki ortalama değerleri ve Standard sapm aları Tablo 2 'd e belirtilmiştir.
Ç G D O 'd e n eld e e d ile n D avranış Puanları ortalama T değerleri İçe Yönelim için 53.88 ± 7.51, Dışa Yönelim için 51.00 ± 8.35 ve Toplam Sorun Davranışı için 53.38 ± 9.72 olarak bulundu.(Tablo3).
SONUÇLAR
Yazındaki çalışmalara bakıldığında farklı ÇGDO kesim puanları kullanıldığı görülmektedir (Nolan ve ark., 1996; Schmerk ve ark., 2001; Mick ve ark., 2003). Kesim puanı T=>63 kabul edilerek "klinik"
(90. persentil) ve T=>60 kabul edilerek (84.
p e r s e n t i l ) " s ı n ı r d a k l i n i k s o r u n "
tan ım lan m akta dır (A ch e n b a ch 1991). Bu çalışmada olgular her iki kesim puanı da dikkate alınarak incelenmiştir.
ÇGDÖ ile elde edilen Toplam Sorun Puanı grup ortalama T değerlerine bakıldığında kayıp yaşamış çocuk ve ergenlerden oluşan bu örneklem de, klinik olarak anlamlı davramş sorunu saptanmadı.
Tablo 3:
Toplam Sorun Puanları
Olgu
İçe Yönelim (T de°eri)
Dışa Yönelim (T de°eri)
Toplam Sorun (T de°eri)
1 61* 61* 62*
2 52 47 48
3 43 40 37
4 48 64** 67**
5 46 50 51
6 60* 55 62*
7 61* 47 51
8 60* 44 49
Ort 53.88 + 51.00 ± 53.38 +
(T de°eri) 7.51 8.35 9.72
**Klinik Sorun (T=>63)
*Sımrda Klinik Sorun (T=>60)
Olgular tek tek ele alındığında bir olguda (olgu 4) Dışa Y önelim ve T oplam Sorun Davranış puanlarının "klinik" anlamlılık düzeyine ulaştığı g ö z le n d i. T d e ğ e ri T =>60 k abu l e d ilerek değerlen dirildiğin de ise, birinci olgu n u n İçe Yönelim , Dışa Y önelim ve Toplam Davranış puanları, altıncı olgunun İçe Yönelim ve Toplam Sorun D avranış puanları, y e d i ve sekizinci olguların ise İçe Yönelim Davranış puanlarının kesim noktasını aştığı ve "sınırda klinik sorun"
gösterdikleri saptandı.
Alt ölçek puanlanna bakıldığında ise dört olgunun A n k s iy e te /D e p r e s y o n , üç olg u n u n Dikkat Sorunları, iki olgunun Bedensel Yakınmalar, iki olgunun Saldırgan Davramşlar, bir olgunun Sosyal Sorunlar, bir olgu n u n da D üşünce Sorunları açısından çeşitli davranış sorunları gösterdikleri saptanmıştır.
Olgular, tek tek incelendİHİnde,
OLGU 1: Baba kaybı yaşam ış olan bu olgu u y k u s u zlu k , h ırçın lık , d e rsle re dik k a tin i v erem em e yakınm aları ile p o lik lin iğ im ize başvurmuştu. Bedensel yakınmalar, Düşünce soru n la rı, D ikkat so ru n la rı v e S ald ırgan davranışlar puanları klinik anlamlılık düzeyinde bulunurken Anksiyete/Depresyon, İçe Yönelim, Dışa Y ö n e lim v e T op la m D avranış Sorun Puanlarının sınırda klinik d ü z e y d e o ld u ğ u saptandı. Klinik m uayene ve değerlendirm e sonucunda tam olarak Depresif Uyum Bozukluğu düşünüldü.
OLGU 2: Anne kaybı yaşamış bu olgu üzüntü, sıkıntı hissi, ağlama yakınmaları ile polikliniğimize başvurmuştu. Davranış sorun puanları klinik ya da sınırda klinik anlamlılık düzeyinde değildi.
Y apılan klinik m uayene v e değerlen d irm e sonucunda bu olguda Yas Tepkisi düşünüldü.
OLGU 3: Geceleri yalnız yatamama, korkular, huysuzluk yakınmaları ile başvuran bu olguda anne kaybı bulunm aktaydı. Davranış sorun puanları klinik ya da sınırda klinik anlamlılık d ü z e y in d e d e ğ ild i. K lin ik m u a y e n e v e değerlendirme sonucunda bu olguda Yas Tepkisi düşünüldü.
OLGU 4: Kliniğimize ilk kez baba kaybı sonrası başvurm uş olm asına karşın öyk ü v e klinik muayenesinden kayıp öncesinde Dikkat Eksikliği H iperaktivite B ozu k lu ğu tanısı alabileceği
düşünülen bu olgunun A nksiyete/D epresyon, Dikkat sorunlan, Saldırgan davramşlar alt grupları ile Dışa Yönelim ve Toplam Sorun Puanlarının klinik anlam lılık d ü z e y in i aştığı saptandı.
OLGU 5: Polikliniğimizde Enkopresis ve Obsesif Kompulsif Bozukluk tanıları ile izlenmekte olan hasta izlem i sırasında anne kaybı yaşadı. O dönem de üzüntü, sıkıntı hissi, içe kapanıklık yakınmaları bulunan hastanın davranış sorun puanları klinik yada sınırda klinik anlamlılık d ü z e y in d e d e ğ ild i. K lin ik m u a y e n e v e değerlendirme sonucunda Yas Tepkisi düşünüldü.
OLGU 6: Sıkıntı hissi, baş dönm esi, bulantı yakınmaları ile başvuran hastanın baba kaybı öyküsü bulunmaktaydı. Sosyal sorunlar ve Dikkat sorunları alt ölçek puanları klinik olarak anlamlı bulunurken A nksiyete/D epresyon alt grup ile İçe Y ö n e lim v e T o p la m D a v ra n ış S oru n puanlarının sınırda klinik d ü z e y d e o ld u ğ u s a p ta n d ı. Y a p ıla n k lin ik m u a y e n e v e değerlendirm e sonucunda bu olguda Depresif Uyum Bozukluğu düşünüldü.
OLGU 7: Baba kaybı sonrası sıkıntı hissi, h u z u r s u z lu k , g e r g in lik y a k ın m a la r ı ile polikliniğim ize başvuran hastanın A n ksiyete/
Depresyon alt ölçek puanı klinik olarak anlamlı yüksek bulunurken İçe Yönelim Davranış Sorun puammn sımrda klinik düzeyde olduğu saptandı.
Y apılan klinik m uayene v e değerlen d irm e sonucunda bu olguda Depresif Uyum Bozukluğu düşünüldü.
OLGU 8: P olik liniğim ize annesi tarafından getirilen hastanın belirgin bir yakınması yoktu.
Anne çocuğu, baba kaybı sonrasında "danışma almak" üzere getirdiğini ifade etmişti. Bedensel yakınmalar alt ölçek puanı klinik anlamlılık d ü zey in d e yüksek bulunurken İçe Y ön elim Davranış Sorun puanının sınırda klinik düzeyde oldu ğu saptandı. Yapılan klinik m uayene ve değerlendirme sonucunda bu olguda belirgin bir psikopatoloji saptanmadı.
TARTIŞMA
Kayıp yaşayan çocu k ve ergenlerin pek çok duygusal ve davranışsal sorunlar gösterdikleri, çeşitli uyum sorunları yaşadıkları bilinmektedir.
Kesitsel olarak planlanan bu çalışmada da, anne, baba yada kardeş kaybı yaşam ış ço cu k ve ergenlerin davranışsal özelliklerinin araştırılması amaçlanmıştır.
Yazında, ÇG D Ö kullanılarak, kayıp yaşantısı sonrası davranış sorunlarının araştırıldığı bir çalışmaya rastlanılmıştır. Bu çalışmada ebeveyn kaybı yaşam ış 80 çocu k ve ergen ile kayıp yaşamamış 45 çocuk ve ergen karşılaştırılmış ve kayıp yaşamış olanların 1 / 4ünde ÇGDÖ (T skoru
>ya da =63) İçe Y ön elim ve Dışa Y ön elim puanlarının klinik anlamlılığa ulaştığı belirtilmiştir (Thompson ve ark. 1998).
Bu çalışmada ise, İçe Yönelim, Dışa Yönelim ve Toplam Sorun puanları açısından grup ortalama T değerlerine bakıldığında klinik olarak anlamlı davranış sorunu gözlen m em ek tedir. A ncak olgular tek tek ele alındığında sekiz olgunun beşinde davranış sorunu saptanmıştır. Davranış sorunlanmn bir olguda klinik anlamlı, dört olguda da klinik anlamlılığa yakın sınır düzeyde olduğu bulunmuştur.
Y ine, daha gen iş örn ek lem ler ile y a p ıla n çalışmalarda kayıp yaşantısı sonrasında çocuk ve ergenlerde depresyon ve anksiyete belirtilerine rastlanıldığı bildirilmektedir (Weller ve ark. 1991, W orden ve Silverman 1996). Benzer şekilde bizim örneklem im izde de A n k siyete/D ep resyon alt ö lç e ğ i p u a n ı o lg u la r ın y a rısın d a y ü k se k bulunmuştur.
Sonuçta, ebeveyn yada kardeş kaybı yaşamış sekiz ço cu k ve erg en d en olu şan b u örn ek lem d e olguların çeşitli davranış sorunları gösterdikleri ancak, grup geneli göz önüne alındığında davramş soru n la rın ın k lin ik an la m lılık d ü z e y in d e bulunm adığı saptanmıştır. Örneklemin küçük olması ve olguların kayıp sonrası uzun dönemde (ortalam a 15 ay) d eğ erlen dirilm iş olm aları nedeniyle sunulan olgularda klinik olarak anlamlı davranış sorunları saptanmamış olabilir. Bu nedenle buradaki veriler, bir ön bulgu niteliği taşımaktadır.
Ayrıca, yaşayan ebeveynin kayıp sonrası baş etme becerilerinin de çocukların baş etme becerilerini d o ğ r u d a n e tk ile d iğ i b ilin d iğ in d e n ilerid e p l a n l a n a c a k ç a l ı ş m a l a r d a ö r n e k l e m i n genişletilerek bu konunun da dikkate alınmasının yararlı olacağı düşünülmüştür.
KAYNAKLAR
Achenbach TM, Edelbrock CS (1983) Manual fo r the Child B ehavior Checklist and R ev ised Child B ehavior Profile.
U n iversity o f V erm ont, D ep a rtm en t o f P sy ch ia try , Burlington, VT.
A ch en b a ch TM (1991) M anual f o r the Child beh avior Checklist/ 4-16 and 1991 Profile, University o f Vermont, D e p a r t m e n t o f P s y c h i a t r y , B u r li n g t o n , VT.
American Psychiatric Association (1994) Diagnostic and statistical manual o f mental disorders. Fourth edition, (DSM-IV) Am erican Psychiatric Association, W ashington D.C.
D ow d n ey L (2000) Childhood b erea v em en t follow in g parental death. J Child P sych ol Psychiatry 41:819-30.
Elizur E, K affm an M (1982) Children's b e rea v em en t reactions follow in g d ea th o f the fa th er: II. J A m A cad Child Psychiatry 21:474-80.
Erol N, Arslan BL, Akçakrn M (1995) The adaptation and standardization o f the Child Behavior Checklist among 6-18 year-old Turkish children. European A pproaches to Hyperkinetic Disorder içinde, J Sergeant (ed.), Eunethydis.
Zurich: Fotoratar, s: 97-113.
Kranzler E, Shaffer D, W asserm an G ve ark. (1990) Early ch ild h ood b e r ea v e m e n t. J A m A c a d Child A d o le s c Psychiatry 29:513-20.
Krupnick J (1984) B erea v em en t during childhood and a d olescen ce. B ereavem en t: R eactions, C on seq u en ces, and Care içinde, M. O sterw eis, F. Solomon ve M. Green (ed), National A cad em y P ress, W ashington D.C., s : 9 9 142.
M ick E, B ied erm a n J, Pan din a G v e ark. (20 03 ) A preliminary m eta-analysis o f the child behavior checklist in pediatric bipolar disorder. Biol Psychiatry 53:1021-7.
Nolan TM, Bond L, Adler R ve ark. (1996) Child Behaviour Checklist classification o f behaviour disorder.J Paediatr Child H ealth 32:405-11.
S ch m eck K, P o u stk a F, D o p fn e r M v e ark. (20 01 ) D iscrim inant validity o f th e child behaviour ch eck list CB CL-4/18 in G erm an s a m p les. Eur Child A d o le sc Psychiatry 10:240-7.
Thom pson MP, K a slow NJ, K in gree JB v e ark. (1998) Psychological sym ptom atology follow ing parental death in a pred om in an tly minority sa m p le o f children and a d o l e s c e n t s . C lin C h ild P s y c h o l 2 7 : 4 3 4 - 4 1 .
Van E erd ew egh MM, Bieri MD, Parilla RH ve ark. (1982) T h e b e r e a v e d child. B r J P s y c h ia tr y 1 4 0 :2 3 -2 9 .
Weller RA, Weller EB, Fristad MA ve ark. (1991) Depression in recently bereaved prepubertal children. Am J Psychiatry 148: 1536-1540.
Worden JW, Silverman PR (1996) Parental death and the adjustm ent o f school-age children. J D eath and Dying
33: 91-102.
