Konya v e Çevresinde Bulunan Anadolu Selçuklu Dönemine Ait Bazı Hanlar Üzerine Yorumlamalar*

(1)

ISSN: 1309 4173 (Online) 1309 - 4688 (Print) Volume 10 Issue 5, p. 173-204, August 2018

DOI Number: 10.9737/hist.2018.627

Volume 10 Issue 5 August 2018

Konya ve Çevresinde Bulunan Anadolu Selçuklu Dönemine Ait Bazı Hanlar Üzerine Yorumlamalar*

Evaluations on Some Seljuk Hans Which Belong to Anatolian Seljuk Period in Konya and its Environs

Dr. Mustafa Kemal ŞAHİN (ORCID: 0000- 0002-3487-6436 ) Adnan Menderes Üniversitesi – Aydın

Öz: Anadolu’da Selçuklu döneminin yapılaşma süreci içerisinde hanlar/kervansaraylar plan, mimari ve süsleme özellikleri yönleriyle gelişim çizgisini en iyi izleye bildiğimiz yapı grubunu oluşturuyorlar.

Bunda en büyük etken sosyal ve ekonomik amaçlı olarak yapılmalarıdır. Döneminin düşünce, ekonomik ve sosyal yapısının da yansıtıcısı durumundadırlar. Konya ve çevresinde bulunan hanlar döneminin ilk yapı örnekleri olmaları bakımından önem taşımakla birlikte daha sonra ki örneklerinin öncüsü durumdadırlar. Bu nedenle özelinde Konya ve çevresinde bulunan hanların plan tipolojisi yönleriyle incelenmesi önemli görünmektedir. Diğer yandan, Konya- Kayseri- Sivas ve diğer alanlarda ki sanatsal uygulamaların belirlenmesi, Anadolu genelinde ki yapısal ortamın değerlendirilmesi bakımından da katkı sağlayacak yöndedir.

Anahtar Kelimeler: Konya, Mimari, Anadolu Selçuklu, Han/Kervansaray, Süsleme.

Abstract: Hans and caravanserais built within the settlement period of Anatolian Seljuks make up the group of structural bodies whose line of development are traced best in terms of plans, architectural and ornamental properties. What makes it possible to trace the development is the fact that they were built for soical and economic purposes. They are to reflect the conception, economic and social structucture of the particular period. Hans in Konya and it environs are of significance in terms of being the first examples of the hans and the precursors of those to follow. It is therefore that the hans particularly in Konya environs poses typological characteristics worthy of being examined. In addition, these structures are of importance to evaluate the artistic applications in Konya – Kayseri – Sivas hans and caravanserais as well as other structures in Anatolia.

Keywords; Konya, Architecture, Anatolian Seljuk, Han/Caravasaray, Ornament

I. Giriş

1071 yılından 1308/10 yılına kadar Anadolu sanatının özellikle mimarisinin oluşumunda Anadolu Selçuklularının büyük önemi ve rolü olmuştur. Bu dönemde cami- medrese- han- türbe ve diğer yapılar alanında sayısı 1100 dolayında olan seçkin yapıtlar ortaya konulmuştur¹. Gerek plan, gerekse bezeme konusunda bir gelişim görülmektedir. Daha da önemlisi bu yapıtlar bir ekip, plan ve proje anlayışa dayalı olarak yapılmışlardır. Yani bölge, beylik ayrımı

* “Konya ve Çevresinde Bulunan Anadolu Selçuklu Dönemine Ait Hanlar” başlıklı çalışma (Proje Kodu: BAP- FEF-17022) Adnan Menderes Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi tarafından desteklenmiştir.

1 Zafer Bayburtluoğlu- Emre Madran, “Anadolu’da 1308 M. Yılına Kadar Gerçekleştirilmiş Türk- İslam Yapıları Üzerine Sayısal Sınamalar”, VIII. Türk Tarih Kongresi. Ankara 11-15 Ekim 1976, KSB, II, Ankara, 1981, s. 941- 949.

(2)

Konya ve Çevresinde Bulunan Anadolu Selçuklu Dönemine Ait Bazı Hanlar Üzerine Yorumlamalar

174

yapmaksızın bu süreç içerisinde Anadolu’da Selçuklu Dönemi/Çağı diyebileceğimiz veya bu şekilde adlandıracağımız sanat anlayışı oluşturulmuştur. Yine bu süreç içerisinde Anadolu’da kuralları konan bir sanatsal oluşum gerçekleştirilmiş ve imar alanında da var olma mücadelesi verilmiştir. Camiler konusunda enine ve boyuna/derinlemesine/dikine plan, Medreselerde;

kapalı/açık avlulu (Kapalı avlulu dört eyvanlı iki katlı… gibi), Hanlarda/kervansaraylarda;

kapalı, açık, kapalı-açık ve eş odaklı, Türbelerde; yatay ve dikey (cenazelikli-cenazeliksiz, çokgen- silindirik gövdeli) plan tipolojileri uygulanmıştır. Bezemeler konusunda ise geometrik ve bitkisel şekillerin tümü denenmiştir. Arama- deneme ve yeni arayışlar içerisinde bir sanat anlayışı, biçemi ortaya konulmuş uygulanmıştır².

Konya, Anadolu Selçuklularının başkentidir ve bu bölgede hanlarda olduğu gibi diğer yapıların sayısında da büyük bir artış izlenmektedir. Konya Anadolu’nun merkezini oluşturduğu için hanlarda Konya’ya bağlanmakta, bu durum ekonomik yönden de önem kazanmasına neden olmuştur. Konya-Beyşehir kervan yolu; Altunapa Hanı, Kuruçeşme Hanı, Kızılören (Kızılören) Hanı, Konya-Afyon kervan yolu; Dokuzun Hanı, Kadın Hanı, Ilgın (Argıt) Hanı (Günümüze ulaşmamıştır), İshaklı Hanı, Çay Hanı… Konya-Aksaray-Kayseri kervan yolu; Zazadin Hanı.. Konya- Ankara kervan yolu; Zazadin Hanı… günümüze gelen örnekler olmasıyla önemlidirler³ (Harita:1). Bu yollar üzerinde çeşitli plan tipinde hanlar yer almaktadır. Buna bağlı olarak yine bu yollar üzerinde yer alan hanların kesin sayısının tespiti konunun incelenmesinde önemlidir. XII. Yüzyılın ortalarından XIII. Yüzyılın sonuna hatta XIV. yüzyılın başlarına kadar çeşitli örneklerde hanın görülmesi diğer bir önemi oluşturmaktadır. Çünkü yapılaşma sürecinin kesintisiz bir biçimde sürdüğü sonucu çıkmaktadır. Yapılacak çalışmanın da aslında ana yapısını bu süreç içerisinde ki yapıların konumu oluşturur. Biraz daha geniş boyutlu düşündüğümüzde toplumsal yapıya bağlı olarak sanatsal bir sürecin oluştuğunu izleyebilmek mümkündür. Bu süreçte hanlarda çeşitli plan tiplerinin denendiği görülmektedir. XII. Yüzyılın sonlarından XIII. Yüzyılın başlarına kadar;

Kapalı ve açık bölümden oluşan hanların ilk örneklerine rastlanılmaktadır. Altunapa, Kuruçeşme Hanı, Kızılören Hanı, Dokuzun Hanı, Kadın Hanı… örneklerinde olduğu gibi hanlarda, aynı/benzer plan örneklerinin uygulanması sanatsal ve kültürel gelişim içerisinde önemlidir. Diğer yandan XIII. Yüzyılın ortalarına doğru İshaklı (Sultandağı) Hanı örneğinde olduğu şekilde avlunun ortasında köşk mescit uygulaması buna benzer daha sonraki örneklerinin incelenmesinde önemli bir yer tutmaktadır.

Konya- Beyşehir Kervan Yolu Üzerinde Bulunan Hanlar;

Konya- Beyşehir kervan yolu üzerinde 22. Km. de bulunan ve Anadolu Selçuklu döneminin ilk hanlarından olan Altun- Aba Hanı, vakfiyesine bilgelerine göre 598 Recep/

Mart- Nisan 1202 tarihinde⁴ Anadolu Selçuklu Sultanı II. Süleyman Şah’ın egemenlik döneminde Şemseddin Altunapa tarafından yaptırılmıştır⁵. Günümüzde Altunapa barajı

2 Zafer Bayburtluoğlu, “Anadolu Selçuklu Mimarlığı/ Sanatı ve Moğol/İlhanlı Sorunsalı”, VI. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı Sonuçları ve Sanat Tarihi Sempozyumu (8-10 Nisan 2001), Bildiriler, Kayseri, 2002, s. 3-7.

3 Konya merkezinde günümüze gelemeyen örnekleriyle birlikte 16 (Om altı) hanın varlığından söz edilmesi ticari yaşamın ve yapısal yoğunluğun belirlenmesi bakımından önemlidir. Ali Baş, “Türkiye Selçukluları Zamanında Konya’nın Ticaret Yapıları Üzerine Bir Değerlendirme”, Sanat Tarihi Araştırmaları PROF.DR. HAŞİM KARPUZ’a Armağan, Ed. M. Denktaş- O. Eravşar, Konya, 2007, s. 76.

4 Osman Turan, “Şemseddin Altun-Aba Vakfiyyesi ve Hayatı”, Belleten, C.XI, S.42, 1947, s. 207.

5 Kurt Erdmann, Das Anatolische Karavasaray Des 13 Jahrhunderts, Teil-I, Istanbuler Forchungen, Band:21, Berlin, 1961, s. 29-31.; İsmet İlter, Tarihi Türk Hanları, Ankara, 1969, s. 14.; Ataman Demir, “Anadolu Selçuklu Hanları ALTINAPA HANI”, İlgi Dergisi, Yıl:24, S.61, İlkbahar, 1990.; Remzi Duran, “Altunapa Hanı”, Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları, Ed. Hakkı Acun, KTB Yay., Ankara, 2007, s. 77-87.; Katharine Branning, “A Western View of The Seljuk Caravansaray”, Anadolu Selçuklu Şehirleri ve Uygarlığı Sempozyumu, 7-8 Ekim 2008, -Bildiriler-, Ed. A. Esen-H. Karpuz-O. Eravşar, Konya, 2009, s. 186, 187.

(3)

Mustafa Kemal ŞAHİN

175

içerisinde kalan han suyun çekildiği Eylül- Ekim ayında belirginleşmekte ve incelenebilmektedir⁶. Kapalı ve Açık (Avlu) bölümden oluşan hanların ilk örneklerindendir.

17.00x 24.00 m. boyutlarında olan hanın kapalı bölüm sekiz paye ile üç sahınlı olarak düzenlenmiş, sahınların üzeri sivri kemerli beşik tonozlarla örtülüdür. 17.00x 23.00 m.⁷ ölçülerindeki avlu kısmının iki yanında ki beşerli bölüm halinde düzenlenen kısımların üzerleri de yine beşik tonozlarla örtülüdür (Çizim:1, Resim:1). Mescit taç kapının güneybatı köşesindedir. Kapalı bölümün taçkapısı eyvan türü taçkapı özelliğindedir. Yapımda genelde moloz taş ve az oranda kesme taş kullanılmıştır (Resim:2,3).

Aynı kervan yolunun 32. km. sinde Han Önü mevkiinde⁸ Kuruçeşme Hanı (Han Önü), bulunmaktadır. Yazıtına göre I. Gıyaseddin Keyhüsrev döneminde, 604/1207-1208 yılında adı belirlemeyen bir kişi tarafından Rıbat olarak yaptırıldığı belirtilmektedir⁹. Kapalı bölümü 17.50x 27.00 m., açık bölümü ise 17.50x 23.00 m. boyutlarında¹⁰ olup, dıştan 820 metre karelik bir alana sahiptir¹¹ (Çizim:2, Resim:4,5). Dıştan 820 metrekarelik bir kapalı bölüm on paye ile üç sahına ayrılmış, sahınların üzeri sivri kemerli beşik tonozlarla örtülüdür. Avlu taçkapısından, giriş eyvanına geçilmekte, burasının iki yanında simetrik olarak yerleştirilen kısımlardan güney yanında ki mescit özelliği taşımaktadır. Avlunun iki yanında yine simetrik halde üzeri beşik tonozlu beşer mekana yer verilmesi bakımından Altunapa hanı ile büyük benzerlik göstermektedir. Yapımda kesme taş yanı sıra ağırlıklı olarak moloz taş ve devşirme malzeme¹² görülmektedir (Resim:6,7).

Kervan yolunun 43-44. km.de¹³ Kızılören (Kızılviran/Yazıönü/Emir Kandemir) Hanının¹⁴, kapalı bölümün üzerinde yer aldığı anlaşılan ama günümüze gelemeyen yazıtına göre 603/1206-1207 yılında Emir Şemseddin Kutluğ (Emir Tutluğ Bin Mehmed) tarafından yaptırıldığını öğreniyoruz¹⁵ (Çizim:3, Resim:8-11), Kapalı bölüm 17.50x 25.00 m., avlu

6 Ali Baş, “Konya-Beyşehir-Derebucak Kervan yolu”, Uluslar arası Türk Sanatı ve Arkeolojisi Sempozyumu, 25-27 Nisan 2007, Prof. Dr. Oluş Arık ve Prof. Dr. Rüçhan Arık'a Armağan, Konya Kitabı X, Yeni İpek Yolu Konya Ticaret Odası Dergisi Özel Sayı, Aralık 2007, Ed. Prof. Dr. Haşim Karpuz- Doç. Dr. Osman Eravşar, Konya, 2007, s. 129-142.

7 M. Kemal Özergin, “Anadolu’da Selçuklu Kervansarayları”, Tarih Dergisi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay., İstanbul, 1965, s. 145.

8 Koordinatlar (ED50 6 derece) sistemi üzerinden alınmıştır. Kızılören Hanı Koordinatlar: Boylam:

32.0761522826262025- Enlem: 37.873523740785316

9 Özergin, a.g.m, s.156.; İlter, a.g.e, s.17,18.; Ataman Demir, “Anadolu Selçuklu Hanları ‘Konya-Beyşehir arasında’ KURUÇEŞME HANI”, İlgi Dergisi, Yıl:20, S.47, İlkbahar, 1986.; Katharina Branning, 1207-1210 yılı olarak veriyor. Katharina Branning, “Kuruçeşme Han”, The Seljuk Han Of Anatolia, www.turkishhan.org/history.htm; Branning, a.g.m. s. 189, 190.

10 Erdmann, Das Anatolische Karavasaray Des 13 Jahrhunderts, Teil-I,… s. 33.; .; Özergin, a.g.m, s. 156.

11 Cengiz Bektaş, Selçuklu Kervansarayları –Korunmaları, Kullanımları Üzerine Bir Öneri, A Proposal Recarding The Seljuk Carvanserais Their Protection And Use, İstanbul, 1999, s. 82.

12 Zeki Böleken, Anadolu Selçuklu Başkentinde Dini Mimaride Devşirme Malzeme Kullanımı, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Sanatı Ana Bilim Dalı Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2010, s.35.; Ali Baş, “Konya’daki Selçuklu Yapılarında Devşirme Antik Malzeme Kullanımı”, Sanat Tarihi Yazıları –Prof. Dr. Kerim Türkmen Armağanı-, Ed. Dr. S. Murat Topçu- Dr. Remzi Aydın, Çizgi Kitabevi, Konya, 2017, s. 43-72.

13 Koordinatlar: Boylam: 32.16488511767286- Enlem: 37.89691855652019.

14 İnceleme alanı içerisine giren yapılardan Kızılören Hanı; 03 Haziran 1993, 27 Nisan 2007, Dokuzun Hanı; 31 Mayıs 1993, 28 Nisan 2013, Kadın Hanı; 31 Mayıs 1993, 28 Nisan 2013, İshaklı Hanı; 29 Mayıs 1993, Çay Hanı;

26 Ağustos 1992, 29 Nisan 2014, Zazadin Hanı; 21 Ekim 2012, 27 Nisan 2013 tarihlerinde incelenmiştir.

15 Erdmann, Das Anatolische Karavasaray Des 13 Jahrhunderts, Teil-I,,. s.45-48.; İlter, a.g.e, s. 15, 16.; Ataman Demir, “Anadolu Selçuklu Hanları KIZILÖREN HANI”, İlgi Dergisi, Yıl:20, S.46, İlkbahar, 1986, s. 8-13.;

Özergin, a.g.m., s.154.; Haşim Karpuz, “Kızılören Hanı”, Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları, Ed. Hakkı Acun, KTB Yay., Ankara, 2007, s 89-103.; Zeynep Alp Karaoğlu, “Konya Yakınındaki Kızılören Han’ın Tanıtımı ve Değerlendirilmesi”, I. Uluslar arası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi, Bildiriler-I, Selçuk Üniversitesi

(4)

176

bölümü ise 24.50x 25.00 m.¹⁶ boyutlarındadır. Kapalı bölüm, on paye ile üç sahına ayrılmış, sahınların üzeri beşik tonozlarla örtülüdür. Diğer örneklerinden farklı olarak kapalı bölümün kuzey ve güney yanlarında işlevleri sorunlu olmakla birlikte, avlu mekanları ile bağlantılı iki tonozlu mekana yer verilmiştir (Resim:12-15). Avlu taçkapısının kuzey yanında solunda, iki katlı olarak düzenlenen mescit, güney yanında da tonozlu ayrı bir mekan yer almaktadır.

Avlunun iki yanında simetrik halde üzeri beşik tonozlarla örtülü, diğer örneklere göre biraz daha büyük tutulan sekiz mekan bulunuyor. Yapımda kesme taş yanı sıra ağırlıklı olarak moloz taş kullanılmıştır (Resim:9, 14,15). Hanının yaklaşık olarak 200 m. güneydoğusunda bulunan dikdörtgen planlı ve iki sahınlı yapının işlevi konusunda da değişik öneriler bulunuyor. Rahmi Hüseyin Ünal, mihrabın sonradan yapılması ikine iki sahınlı cami örneğine Selçuklu döneminde rastlanmaması nedeniyle ikinci han¹⁷, A. Tükel Yavuz, ise posta¹⁸ işlevini taşıyabileceğini belirtiyorlar. Hanın bulunduğu yerde uluslararası düzeyde fuar alanlarının kurulması¹⁹ bölgenin ticari yönden de önemi ortaya koymaktadır.

Konya- Beyşehir Kervan Yolunda Bulunan Hanlara Ait Belirlemeler;

Kapalı bölüm, üç sahınlı olup, üzerleri beşik tonozlarla örtülüdür. Avlu kısmının iki yanında ki beşerli bölüm halinde düzenlenen kısımların üzerleri de yine beşik tonozlarla örtülüdür. Mescit taç kapının güneybatı köşesindedir. Taçkapı eyvan türü taçkapı grubundadır.

Köşe kuleleri kare, dairesel ve üçgen biçimlidir. Yapımda genelde moloz taş kullanılmış, içerisi mazgal pencere açıklıkları ile aydınlatılmıştır.

KONYA-AFYON KERVAN YOLU ÜZERİNDE BULUNAN HANLAR;

Konya Afyon yolunda ilk hanlardan birisi olan Dokuzun (Derbend/İğdişler Emiri) Hanı 24. km. de²⁰ yer almaktadır. Yazıtına göre “rıbat”, I. Gıyaseddin Keyhüsrev döneminde, Emir- i İğdişan Hacı İbrahim Bin Ebu Bekir²¹ tarafından 607 Muharrem/Temmuz 1210 yılında²² yaptırılmıştır. Mimarı yine yazıtına göre Osman Bin Abdurrahman’dır²³. Han, çeşme ve köprüden oluşan yapılar topluluğunda, kapalı ve açık bölümden oluşmakta ve 17.50x 22.50 m., 17.50x 22.00 m. boyutlarındadır²⁴ (Çizim:4, Resim:16,17). Kapalı bölüm sekiz paye ile üç sahına ayrılmış, sahınların üzeri sivri kemerli beşik tonozlarla örtülüdür. Eyvan türü taçkapının üzerindeki iki yazıttan yapım yılı, yaptırıcısı ve sanatçısı hakkında bilgi sahibi olunmaktadır (Resim:18,19). Ancak avlu bölümü günümüze sağlam olarak gelememiş, 1990-1991 yılında

Selçuk Araştırmaları Merkezi Yay., Konya, 2001, s. 461- 471, 703-708. Branning, a.g.m., s.187, 188.; Katharina Branning, “Kızılören Han”, The Seljuk Han Of Anatolia, www.turkishhan.org/history.htm

16 Özergin, a.g.m, s.156.

17 Rahmi Hüseyin Ünal, “Kızılören Hanı Yakınındaki Yapının İşlevi Hakkında Gözlemler”, Arkeoloji- Sanat Tarihi Dergisi, S.VI, İzmir, 1992, s. 129-136, Lev.LIV-LIX.

18 Ayşıl Tükel Yavuz, “Anadolu Selçuklu Hanları ve Posta- Menzil- Derbent Teşkilatları”, Prof. Dr. Doğan Kuban’a Armağan, Eren Yay., İstanbul, 1996, s. 25-38.

19 Ünal, a.g.m., 129-136.; M. Akif Erdoğru, Ondozuncu Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda Hafta Pazarları ve Panayırlar, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay., İzmir, 1999, s. 59.

21 Zeki Sönmez, Başlangıçtan 16. Yüzyıla Kadar Anadolu Türk- İslam Mimarisinde Sanatçılar, Ankara, 1989, s.

191.

22 Erdmann, Das Anatolische Karavasaray Des 13 Jahrhunderts, Teil-I... s.36..; İlter, a.g.e, s.18.; Branning, a.g.m, s.191.; ,Katharina Branning, “Dokuzun Han”, The Seljuk Han Of Anatolia, www.turkishhan.org/history.htm

23 Sönmez, a.g,e s.191, 192.; Zafer Bayburtluoğlu, Anadolu’da Selçuklu Dönemi Yapı Sanatçıları, Erzurum, 1993, s. 100, 101. Friedrich Sarre, “Muhammed oğlu mimar Galbek (?)” okunuşunu veriyor. Friedrich Sarre, Küçük Asya Seyahati-1895 Yazı-, Selçuklu Sanatı ve Ülkenin Coğrafyası Üzerine Araştırmalar-, Çev. Dara Çolakoğlu, İstanbul, 1998, s. 23.

24 Özergin, a.g.m., s.148. Haşim Karpuz, Kapalı bölümün ölçülerini 17.30x 21.70 m. olarak veriyor. Haşim Karpuz,

“Konya- Dokuzun Hanı Kazı ve Restorasyon Çalışmaları”, XIV. Kazı Sonuçları Toplantısı-II, Ankara, 25-29 Mayıs 1992, Ankara, 1993, s. 457-474.

(5)

177

handa kazı ve restorasyon çalışmaları yapılmıştır²⁵. Avlu mekanlarının varlığına dönük bulgular yeterli düzeyde değildir.

Konya-Afyon kervan yolunun 55. km.de Kadın Hanı ilçesinin merkezinde yer alan²⁶ Kadın Hanı, yazıtına göre, Raziye (Rukiye), (Raziye/Rukiye) Hatun binti Mahmud) adındaki bir kadın yönetici tarafından 620/1223 yılında yaptırılmıştır²⁷. Kapalı ve açık bölümden oluşan hanın kapalı bölümü 22.50x 28.50 m. boyutlarındadır²⁸ ve avlu kısmı günümüze gelememiştir.

Kapalı bölüm, on paye ile orta sahın geniş olmak üzere üç sahınlı olarak düzenlenmiştir (Çizim:5, Resim:20,21). Taçkapı eyvan türü taçkapı özelliğindedir. Hanın yapımında kesme ve moloz taş yanı sıra ağırlıklı olarak devşirme malzeme²⁹ kullanılmıştır (Resim:22-24).

Kadın Hanından sonraki hanı günümüze gelemeyen Argıt Hanı oluşturmaktadır. Vakfiye bilgilerine göre 598/1201-1202 yılında Sipehsalar Şemseddin Altunapa tarafından yaptırıldığı belirtilmektedir³⁰. Konuyla ilgili yayınlardan Kapalı ve açık bölümden oluştuğu anlaşılmaktadır (Çizim:6). Kapalı bölüm üç sahınlı iken, avlu mekanları konusunda bir bulgu bulunmamaktadır.

Akşehir’de günümüze gelemeyen bazı yapılardan Kapan Kervansarayının varlığını İ.

Hakkı Konyalı’nın verdiği bilgilerden öğreniyoruz³¹.

Konya- Afyon kervan yolunun 28. km. de adını da handan alan İshaklı yerleşiminin merkezinde³² İshaklı Hanı (Sahip Ata) yer almaktadır. Yapılar topluluğu günümüze değişerek gelen cami, hamam ve handan oluşmaktadır. Han, avlu taç kapısının üzerinde bulunan yazıtına göre, 647/1249 yılında Sahip Ata Fahreddin Ali tarafından yaptırıldığı belirtilmektedir³³. Sahip Ata Fahrettin Ali’nin yaptırdığı yapılar içerisinde tek han olma özelliğine sahip olan yapı kapalı ve açık bölümlü hanlar grubu içerisinde yer alır (Çizim:7, Resim:25-28). Avlunun ortasında bulunan köşk mescit çapraz şekilde yerleştirilmesi ile bilinen örneklerinden ayrılıyor

25 Kapalı bölümde güçlendirme ve giriş bölümün ortaya çıkarılmasına yönelik ayrıntılı çalışmalar yapılmıştır.

Karpuz, 1993, s. 457-474.

26Koordinatlar: Boylam: 32.210049026362576- Enlem: 38.24033684606771.

27 Erdmann, Das Anatolische Karavasaray Des 13 Jahrhunderts, Teil-I… s. 49 .; İlter, a.g.e, s. 22, 23.; Ataman Demir, “Anadolu Selçuklu Hanları KADIN HANI”, İlgi Dergisi, Yıl:21, No:48, Kış, 1987.; Osman Keser, Tarihi, Sosyal ve Kültürel Yönleriyle KADINHANI, Konya, 1987, s. 36.; Branning, a.g.m, s.193.; Katharina Branning,

“Kadın Han”, The Seljuk Han Of Anatolia, www.turkishhan.org/history.htm

28 Özergin, a.g.m., s. 153.

29 Kurt Erdmann, Das Anatolische Karavasaray Des 13 Jahrhunderts, Teil-II, Tübingen, 1976, s. 89-92.; Böleken, a.g.e, s. 34, 35.; Ali Baş, “Konya’daki Selçuklu Yapılarında Devşirme Antik Malzeme Kullanımı”, Sanat Tarihi Yazıları –Prof. Dr. Kerim Türkmen Armağanı-, Ed. Dr. S. Murat Topçu- Dr. Remzi Aydın, Çizgi Kitabevi, Konya, 2017, s. 43-72.

30 Osman Turan, “Şemseddin Altın-Aba Vakfiyesi ve Hayatı”, Belleten, C.XI, S.42, Ankara, 1947, s. 205, 206.;

Erdmann, Das Anatolische Karavasaray Des 13 Jahrhunderts, Teil-I, s. 32.; Semavi Eyice, “Argıt Hanı”, İslam Ansiklopedisi, TDV Yay., C.3, İstanbul, 1991, s. 354, 355.; Muhammed Görür, “Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları Kataloğu”, Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları, Ed. H. Acun, KTB Yay., Ankara, 2007, s.

481. Tahsin Samur’un anlatımlarında yapıyla ilgili açıklamalar ve veriler geçmiyor. Tahsin Samur, Ilgın’da Türk Devri Yapıları, Konya, 1992.

31 “…Kapan, Tahıl ve Balıkpazarı kervansarayları Akşehir’de şimdiki Buğday Pazarı ve Balıkpazarının bulunduğu yerlere sıra ile yapılmışlardı…/….Şimdi hanlardan hiçbir iz kalmamıştır…”. Kitap bölümünde Taş Medrese ve Sahip Ata Mamuresi içinde anılıyor.İbrahim Hakkı Konyalı, Nasreddin Hocanın Şehri AKŞEHİR Tarihi-Turistik Kılavuz, İstanbul, 1945, s. 279-283, dpn. 246.

32 Koordinatlar: Boylam: 31.228764802967547- Enlem: 38. 533057408023915.

33 Erdmann, Das Anatolische Karavasaray Des 13 Jahrhunderts, Teil-I… s. 143..; İlter, a.g.e, s. 49.; Mahmut Akok,

“İshaklı Kervan sarayı”, Türk Arkeoloji Dergisi, S.XXI-2, 1974, Ankara, 1974, s .5-21.; Mehmet Uysal- Dicle Aydın- Kerim Çınar- Yavuz Arat, Afyon Sultandağı Sahip Ata Kervansarayı”, Türk-İslam Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi, Ed. Mehmet Aydın- Şahin Filiz, Konya, 2006/2, s. 77-112.; Katharina Branning, “Sahip Ata Han”, The Seljuk Han Of Anatolia, www.turkishhan.org/history.htm

(6)

178

ve köşk mescit düzenlemesine sahip olan bölgede ki tek yapı olma özelliğini taşımaktadır (Resim:29,30). Avlu taçkapısı mukarnas kavsaralı iken kapalı bölümün taçkapısı kural rampa tonoz/çeyrek küre biçimli kavsara uygulamasına sahip olmasıyla kural dışı taç kapı sınıflaması içerisindedir (Resim:31,32). Kapalı bölüm 16 paye aile beş sahına ayrılmış, orta alan içten kubbe dıştan çokgen biçimli külahla, diğer alanların üzeri sivri kemerli beşik tonozla örtülüdür (Resim:33). Yapımda siyah ve sarı iki renklilik dışında, kesme, moloz taş ve devşirme malzeme kullanımı söz konusudur (Resim:25,27,29,30).

Afyon yolunda konumlanan önemli hanlardan birisi Afyon/Çay’da Ebû’l-Mücahid Yusuf Hanı külliyesi içerisinde yer alan yapılardan birisi durumundadır³⁴. Medrese, çeşme ve günümüze gelemeyen hamam ise diğer yapıları oluşmaktadır. Kapalı bölümün taçkapısı üzerinde bulunan yazıtına göre, 677/1278-1279 yılında Ebû’l-Mücahid Yusuf Bin Yakub tarafından yaptırıldığı belirtilmektedir (Çizim:8, Resim:35-38)³⁵. Medrese taçkapısı üzerinde geçen “Oğulbeğ Bin Mehmed”³⁶ in aynı zamanda hanında sanatçısı olabileceği düşüncesini akla getirmektedir (Resim:39). Kapalı bölümün taçkapısı rampa tonoz/çeyrek küre kavsara düzenlemesinde gerçekleştirilmiş, köşe kuleleri yanı sıra üçgen biçimli destek uygulaması farklı yönler olarak belirmiştir (Resim:37,38). Kapalı bölüm beş sahınlı olarak düzenlenmiş, orta alanın üzeri içten kubbe dıştan külahla (?) örtülüdür. Orta sahının üzerini örten beşik tonozlar kuzey-güney, yan sahınlarda olanlar ise doğu-batı doğrultusundadır. Avlu kısmı günümüze sağlam olarak gelemediği için mekanların belirlenmesini güçleştirmektedir (Resim:40).

Konya- Afyon Kervan Yolunda Bulunan Hanlara Ait Belirlemeler;

Kapalı bölüm, üç sahınlı olup, üzerleri beşik tonozlarla örtülüdür. Avlu kısmının iki yanında ki beşerli bölüm halinde düzenlenen kısımların üzerleri de yine beşik tonozlarla örtülüdür. Mescit taç kapının güneybatı köşesindedir. Taçkapı eyvan türü taçkapı grubundadır.

Köşe kuleleri kare, dairesel ve üçgen biçimlidir. Yapımda genelde moloz taş kullanılmış, içerisi mazgal pencere açıklıkları ile aydınlatılmıştır.

Dokuzun hanının taçkapısının yazıtında, Osman Bin Abdurrahman’ın “mimar” olarak adının geçmesi XIII. yüzyılın başlarında Konya ve çevresinde yapılan hanların tasarımının belirleyicilerinden birisi olmasıyla önem kazanmaktadır. Afyon/Çay’da Ebû’l-Mücahid Yusuf Medresesi taçkapısında adı geçen “Oğulbeğ Bin Mehmed”, Konya-Afyon kervan yolunda hanlarda adı geçen ikinci sanatçı özelliğini kazanıyor. Olasılıklı görünen diğer bir mimar da Zazadin hanında değineceğimiz Emir Sadeddin Köpek³⁷. Böylece üç sanatçı adının belirlenmesi konunun değerlendirilmesi bakımından önemlidir. Konu dışı olmak üzere, Akşehir Nadir (Nidir) Köyü camisinin yazıtında adı geçen “Siryanos/Siryanus”³⁸ ‘un bölgede yapıt veren sanatçılardan bir diğeri olduğunu belirtmek gerekiyor.

Konu dışı olmakla birlikte Konya-Isparta-Antalya kervanyolu üzerinde bulunan erken dönem hanlarından birisi olan Gelendost (Mübarizeddin Ertokuş) Hanı 620/1223 yılında Atabey Mübarizüddin Ertokuş³⁹ tarafından yaptırılmıştır. Kapalı ve açık bölümlü hanlar

35 İlter, a.g.e, s. 51.; Mehmet Özkarcı, Afyon/Çay’da Ebû’l-Mücahid Yusuf Külliyesi, KB Yay., Ankara, 1996, s.

50,51.; Mehmet Özkarcı, “Ebû’l-Mücahid Yusuf Hanı”, Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları, Ed. H. Acun, KTB Yay., Ankara, 2007, s.381-389.; Katharina Branning, “Çay Han”, The Seljuk Han Of Anatolia, www.turkishhan.org/history.htm

36 Bayburtluoğlu, a.g.e, s. 152, 153.

37 Bayburtluoğlu, a.g.e, s. 297.

38 Sönmez, a.g.e, s. 237.; Bayburtluoğlu, a.g.e, s. 294.

39 Osman Turan, “Selçuklu Devri Vakfiyeleri-II, Mübarizüddin Ertokuş ve Vakfiyesi”, Belleten, C.XI, S.43, Ankara, 1943, s. 413-429.; Ömer Özbek, “Eğirdir Mübarizüddin Ertokuş Kervansarayı”, Vakıflar Dergisi, S.XI,

(7)

179

içerisinde yer almaktadır (Çizim:9, Resim:41). Kapalı bölüm üç sahınlı olup, sahınların üzeri beşik tonozlarla örtülüdür. Mescit avlu taçkapısının güneydoğu köşesinde yer almaktadır.

Giriş eyvanının devamında iki eyvanın avluya açılması ile giriş bölümünün bağımsızlaştırılması sağlanmış durumdadır. Bu uygulamaya Kayseri Afgunu ve Seraceddin medreseleri ile Sivas I. İzzeddin Keykavus Şifahanesinde rastlanılmaktadır. Yan mekanlı camilerin oluşumuna etkin eden etmenlerden birisi olarak değerlendirebilmek mümkün görünmektedir. Avlunun iki yanında karşılıklı dörder mekan yer almaktadır. Kapalı ve açık bölümün taçkapılarının eyvan türü özellikte olması ve yapımda kesme ve moloz taş işçiliği incelediğimiz hanlarla benzerlik göstermektedir (Resim:42,43). Farklı olan yanlardan birisi de üçgen biçimli köşe kulesi ve desteklere yer verilmesi uygulamasını Çardak Handa da rastlanılmaktadır.

Anadolu Selçuklu dönemi içerisinde Sahip Ata Fahreddin Ali’nin (1258-1279)⁴⁰ yaptırdığı elliye yakın yapının⁴¹ bir anlamda özel önemleri ve dönem sanatına katkıları vardır.

Kuşkusuz bu dönemin iki önemli sanatçısı Kelük ve Kaluyan olmalıdır⁴². Konya Sahip Ata külliyesinin önemli yapılarından cami (656/1258) boyuna düzenlemeli mihrap duvarına dik yedi sahınlı planı ile dönemin özgün plan anlayışını yansıtmaktadır. Bu camide ki önemli yeniliklerin başında taçkapının üzerinde uygulanan çifte minare düzenlemesi bir ilk durumunda olup daha sonrasında Sivas Gök Medrese (670/1271), Sivas Çifte Minareli Medrese (670/1271) ve Erzurum Çifte Minareli Medrese (1280-1290) taçkapılarındaki uygulamanın öncül modelini oluşturmaktadır⁴³. Çini mozaik tekniğinde yapılan mihrap ise Konya ve çevresinde görülen bölgesel anlayışın önemli örneklerinden sayılmaktadır. Diğer yandan cami ahşap destekli camilerinde bölgede ki ilk örneği özelliğinde ve Afyon Ulu (671/1272), Beyşehir/Eşrefoğlu (696-699/1296-1299), Sivrihisar/Ulu (673/1274) ve Ankara Arslanhane (Ahi) Şerafeddin (689/1290) camilerinin yine ilk örneği olma özelliğini taşımaktadır. Konya İnce Minareli Medrese (1258-1279) ise kapalı avlulu iki eyvanlı ve tek katlı medrese plan şemasında ve döneminin önemli darü’l hadis eğitiminin verildiği yerlerdendir. Yapıda kural dışı olarak sınıflayabileceğimiz taçkapısında mukarnas kavsara uygulamasının yerini yeni bir deneme örneği olarak rampa tonoz/çeyrek küre kavsara uygulaması yer almaktadır (Resim:44). Diğer önemli bir uygulama ve yenilikte minarenin çifte şerefeli olarak yapılmasıdır. Yapı Sahip Ata Fahreddin Ali’nin yaptırdığı ve Kelük’ün önemli bir yeniliği olarak ortaya çıkmaktadır. Rampa tonoz/çeyrek küre kavsara uygulaması Afyon Çay Ebû’l-Mücahid Yusuf Hanında (677/1278-1279) da görülmektedir (Resim:38,46). Diğer yandan İshaklı Hanının kapalı bölüm taçkapısında (Resim:35), hatta Şarapsa hanında da benzer uygulamanın olması Kelük’ün sanatsal ekolünün devamı olarak yorumlanabilir (Resim:47). Afyon Ebû’l-Mücahid Yusuf Medresesinde’ndeki (677/1278-1279) ki uygulamalar İnce Minareli medreseyi hatırlatmaktadır. Doğal olarak Oğul Beğ Bin Mehmed’in Kelük’ün ekolünde yetişen bir sanatçı olduğu düşüncesini akla getirmektedir. Diğer bir yönden Afyon örneklerinin medrese, han, çeşme ve hamamdan oluşması külliye düşüncesinin devam

Ankara, 1974, s. 293-312.; Doğan Demirci, “Mübarizeddin Ertokuş Kervansarayı”, Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları, Ed. H. Acun, KTB Yay., Ankara, 2007, s. 123-139.; Nermin Şaman Doğan, Isparta’da Selçuklu ve Beylikler Dönemi Mimarisi, İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yay., Isparta, 2008, s .187-197.

40 M. Ferit (Uğur)- M. Mesut (Koman), Selçuk Veziri Sahip Ata ile Oğullarının Hayat ve Eserleri, Konya Halk Evi Neşriyatı-4, 1934.; Zeki Atçeken, Sahip Ata Fahrettin Ali ile Oğulları, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Y. Lisans Tezi, Konya, 1994, ; Ahmet Efe, Anadolu Selçukluları’nın Büyük Veziri SAHİB ATA FAHREDDİN ALİ’nin HAYATI ve ESERLERİ, Konya İl Kültür Müdürlüğü Yay., Konya, 2003.

41 Konu hakkında ayrıntılı olarak bkz. Alptekin Yavaş, Anadolu Selçuklu Veziri Sahip Ata Fahrettin Ali’nin Mimari Eserleri, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara, 2007.

42 Bayburtluoğlu, a.g.e, O.C. Tuncer, “Mimar Kelûk ve Kaluyan”, Vakıflar Dergisi, S.XIX, Ankara, 1985, s. 109- 118.

43 Sahin, a.g.e, s. 217-226.

(8)

180

ettiğinin göstergesi durumundadır. Kayseri Sahabiye Medresesi’ndeki (666/1266-1267) uygulamalardan birisi olan koğuş sistemi bura da devam etmektedir. Konya İnce Minareli Medrese de çifte şerefeli minare ve mescidin bağımsızlaştırılması uygulaması Akşehir Taş Medrese de tekrar denenmiş olması (Resim:48,49) Kelük’ün belirleyici olan yönlerinden bir diğeridir. Akşehir Taş Medrese (648/1250-Onarım), mukarnas kavsaralı taçkapısı benzerinin İshaklı hanın avlu taçkapısında görülmesi, Kelük’ün yine izlerini yansıtmaktadır (Resim:34).

Konu dışı olmak üzere belirtmekte yarar var. Çifte şerefe uygulaması aslında Mimar Sinan’a esin kaynağı olmuş, Edirne/Selimiye Camisinde (976-982/1568-1569/1574-1575)⁴⁴ üç şerefeli uygulamanın gerçekleşmesine öncül örnek olabilir. Dolayısıyla Sahip Ata Fahreddin Ali döneminin çok önemli bir sanatçısı olan Amel-i Üstad Kelük Bin Abdullah’ın döneminin Mimar Sinan’ı olabileceği kanısını güçlendiriyor.

KONYA- AKSARAY KERVAN YOLU ÜZERİNDE BULUNAN HANLAR;

Konya-Ankara, Konya-Aksaray-Kayseri kervan yolu üzerinde Konya’nın 20 km.

kuzeydoğusunda Kavacık mevkiinde⁴⁵ yer alan Zazadin’in (Sadeddin Köpek Hanı) taçkapısı üzerinde bulunan yazıtına göre, 633-634/1235-1236, 1236-1237 yılında Muhammed oğlu Köpek tarafından yaptırıldığı belirtilmektedir⁴⁶. M. Kemal Özergin mimarının Emir Sadeddin Köpek olduğu düşüncesindedir⁴⁷. 27.50x 33.00 m., 17.00x52.00 m. boyutlarında⁴⁸, 2.575 metrekarelik alanda⁴⁹, kapalı ve açık bölümlü hanlar grubuna giren ama bazı yönleriyle ayrılan denemelerle karşılaşıyoruz (Çizim:10, Resim:50-52). Yine yazıta göre önce kapalı daha sonra avlu bölümünün gerçekleştirildiği anlaşılmaktadır. Kapalı bölüm yirmi paye ile beş sahına ayrılmış, orta alanın üzeri içten kubbe, dıştan külahla örtülü olmakla birlikte orta sahının üzeri doğu-batı yönünde, yan sahınların üzeri de kuzey-güney doğrultusunda uzanan beşik tonozlarla örtülüdür. Kapalı ve açık bölümün taçkapıları aynı düzlem üzerinde bulunmuyor.

Eyvan türü biçimdeki kapalı bölümün taçkapısı batı, avlu taçkapısı ise güney yönündedir. Yani avlu taçkapısı yana alınmıştır (Resim:50,51,53,54). Avlu mekanı doğu-batı doğrultusunda oldukça uzun tutulmuş, mescit taçkapının üzerindedir. Yapımda mavi -beyaz iki renkli taş işçiliği yanı sıra yoğun biçimde devşirme malzeme kullanımı ile karşılaşılmaktadır (Resim:53).

Kapalı bölüm beş sahınlı olarak düzenlenmiştir (Resim:55).

Handa yapılan son çalışmalarda bazı mekanların birbirleriyle olan bağlantıları belirlenmiş, daha ayrıntılı olarak araştırılmıştır. “…Avlunun etrafı revak ve mekanlarla kuşatılmış, bir çok kervansarayda revak ve mekanlar ayrı kanatlarda yer alırken, burada iç içe verilmiş, mekan-revak, mekan-revak şeklinde bir uygulamaya gidilmesinin…” yapıdaki farklılığı oluşturduğu ve bununda aynı zamanda mimar olan Sadeddin Köpek ile olan ilişkilendirilmesi üzerinde durulmuştur. Diğer bir farklılık ise kapalı bölümde uygulanmış,

“…Anadolu Selçuklu dönemi kervansaraylarında orta sahın geçiş bölgesi olarak planlandığı örneklerde, geçiş alanının bütünüyle sahın genişliğinde oluşturulmasına rağmen, Zazadin

44 Oktay Aslanapa, Osmanlı Devri Mimarisi, İnkılap Kitabevi, İstanbul, 1986, s. 254.; Doğan Kuban, Sinan’ın Sanatı ve Selimiye, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Yay., İstanbul, 1997, s .132, 133.

45 Özergin, a.g.m, s. 160. Koordinatlar: Boylam: 32.67754921802502- Enlem: 38.003794839567206.

46 Ataman Demir, “Anadolu Selçuklu Hanları ZAZADİN HAN-Sadeddin Köpek Hanı”, İlgi Dergisi, Yıl:20, S.44, Kış 1986, s. 26-31.; Mustafa Önge, “Zazadin Han (Sadeddin Köpek Kervansarayı), Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları, Ed. Hakkı Acun, KTB Yay., Ankara, 2007, s.195-209.; Branning, 2009, s .194, 195.; Katharina Branning, “Zazadin Han”, The Seljuk Han Of Anatolia, www.turkishhan.org/history.htm

47 Özergin, a.g.m, s. 160.

48 Özergin, a.g.m, s. 160.

49 Bektaş, a.g.e, s.90.

(9)

181

Hanı’nda bu sistemin daraltıldığını ve sadece insanların geçişine imkan tanıyacak şekilde programladığı…” açıklanmaktadır⁵⁰ (Resim:53,55).

Konya- Ankara-Akşehir yolunda, Konya’nın 6 km. kuzeybatısında bulunan⁵¹ Horozlu (Uruzlu-Oruzlu-Orozlu) (Ruz-Apa-Ruzbe-Ruzbih) Han’ın, 1246-1249 yılları arasında II.

İzzeddin Keykavus’un Atabeyi Emir Camedar Esedüddin Ruzapa tarafından yaptırıldığı belirtilmektedir⁵². Kapalı ve açık bölümden oluşan hanın avlu kısmı günümüze gelememiş, kapalı bölümü 29.00x 30.00 m. boyutlarındadır (Çizim:11, Resim:56,57). Taçkapı eyvan türü taçkapılar grubundadır. Köşe kuleleri çokgen, destekler kare, silindirik ve çokgen biçimlidir (Resim:57). Kapalı bölüm beş sahınlı olarak düzenlenmiş, orta alanın üzeri içten kubbe dıştan çokgen biçimli külahla örtülü olup, orta sahında beşik tonozlar doğu-batı, diğer sahınlarda kuzey-güney doğrultusundadır (Resim:58).

Konya- AksarayAnkara Kervan yolunda Bulunan Hanlara Ait Belirlemeler;

Zazadin Hanı ve Horozlu Han Konya-Ankara kervan yolunun belirlenmesine olanak sağlasa da devamında han örneği görmeyişimiz konuyu sorunlu duruma getirmektedir.

Zazadin Han’ında, açık bölümünün yana alınması uygulaması dönem içerisinde; Pervane Süleyman (Durağan) Hanı (664-Zulhicce/1266-Eylül), Ağzıkarahan (Hoca Mesut) (628-637- 10 Şaban/1230/1231-1240-6 Mart), Caca Bey Hanın (Kesikköprü) (667-Muharrem/1268- Eylül)⁵³ da denenmiştir (Çizim:12). Diğer yandan mavi-beyaz iki renkli taş işçiliğinin güneyli etkileri yansıtması, Konya Alaeddin Camisi taçkapısı, Aksaray Sultan Hanı ve Konya Karatay Medresesi ile ilintileri güçlendiriyor.

Horozlu Hanın kapalı bölümün taçkapısı, Konya Sırçalı Medrese, Ağzıkarahan’ın kapalı bölüm, Sarıhan kapalı bölüm, Karatay Hanın kapalı bölüm taçkapıları ile oldukça büyük benzerlikler göstermektedir. Olasılıkla aynı sanatçı grubu veya ekibi tarafından yapıldığı düşüncesi ileri sürülebilir (Resim:59-62).

Karşılaştırma ve Değerlendirme

Anadolu’da Selçuklu dönemi içerisinde, camiler, medreseler, türbeler/kümbetler… gibi yapıların önemli bir bölümünü kervansaraylar/hanlar oluşturmaktadır. Diğer yapı gruplarında da olduğu gibi plan, mimari ve süsleme yönleriyle belirli bir gelişim gösterdikleri belirlenebilmektedir. Konya merkezli olmak üzere Anadolu’nun çeşitli kervan yolları üzerinde (Konya-Aksaray-Kayseri-Sivas-Erzincan-Erzurum-Iğdır; Konya-Aksaray-Kayseri- Sivas- Tokat-Amasya-Samsun- Sinop; Konya-Beyşehir- Eğirdir- Burdur- Antalya-Alanya; Konya- Beyşehir-Eğirdir-Dinar- Denizli; Konya-Afyon-Kütahya-Denizli-Ankara güzergahları gibi) önemli hanlar yapılmıştır. Selçuklu döneminde Konya- Afyon kervan yolu Denizli- Antalya ve Ankara bağlantısını sağladığı için oldukça önemli konumdadır. Yol üzerinde günümüze gelebilen dört han belirlenebilmiştir. Dokuzun (Derbent) Hanı, Kadın (Raziye/Rukiye) Hanı, İshaklı (Sahip Ata) Hanı ve Çay (Ebu’l Mücahit Yusuf Bin Yakup) Hanı. Günümüze gelemeyenler ise Argıt ve Ilgın Hanıdır. Söz konusu hanlardan günümüze her hangi bir kalıntı

50 Ali Baş, “Yeni Buluntular Işığında Zazadin Hanının Değerlendirilmesi”, I. Uluslar arası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi, Bildiriler-I, Selçuk Üniversitesi Selçuk Araştırmaları Merkezi Yay., Konya, 2001, s. 101-109, 545-556.

52 Özergin, a.g.m., s. 160.; İlter, a.g.e., s.48.; Ataman Demir, “Anadolu Selçuklu Hanları HOROZLU HAN”, İlgi Dergisi, Yıl:21, No:49, İlkbahar, 1987.; Branning, a.g.m, s. 197, 198.

53 Özergin, a.g.m., s. 159, 152, 146. Mustafa Kemal Şahin, “Pervane Muineddin Süleyman ve Oğullarının Yaptırdığı Yapılar Üzerine Bazı Gözlemler”, Uluslar arası Türk Sanatı ve Arkeolojisi Sempozyumu, 25-27 Nisan 2007, Prof. Dr. Oluş Arık ve Prof. Dr. Rüçhan Arık'a Armağan, Konya Kitabı X, Yeni İpek Yolu Konya Ticaret Odası Dergisi Özel sayı, Aralık 2007, Ed. Prof. Dr. Haşim Karpuz- Doç. Dr. Osman Eravşar, Konya, 2007, s. 548.

(10)

182

gelememiştir. Konya- Afyon yolu, Konya- Beyşehir yolu gibi Konya’yı Afyon’a bir anlamda İç Anadolu’ya, Akdeniz’e ve Batı Anadolu bölgesine bağlayan yol üzerindedir. Bu nedenle günümüze gelebilen hanlar bu yönleriyle oldukça önemli olmalarına rağmen ve günümüze değin çeşitli çalışmalar yapılmış olmasına karşın Anadolu Selçuklu döneminin sanat anlayışı içerisinde ayrıntılı olarak incelenmedikleri görülmektedir. Yapılarla ilgili bilgiler eskimiş, sorunlara yanıt bulunamamış ve çizimleri yönüyle de eksik ve yanlışlıkların olduğu belirlenmiştir. Dokuzun Hanı ve Kadın Hanı plan ve mimari özellikleriyle erken dönem özelliğindedirler. Diğer yandan İshaklı Hanı ise Sahip Ata Fahreddin Ali’nin yaptırdığı ilk külliye yapısı içerisinde bulunmaktadır. Dolayısıyla Sahip Ata Fahreddin Ali’nin yaptırdığı tek han olması nedeniyle önemi ortaya çıkmaktadır. Gelişkin han plan şemasına ait olmakla birlikte yine bu hanında gerek Sahip Ata dönemi yapıları ile gerekse gelişkin hanlarla ve daha da önemlisi Kelük Bin Abdullah veya Kaluyan sanatçılar ile ilintilerinin sağlanması konunun incelenmesi yönünden son derece önemlidir. Ayrıca inceleme alanı içerisinde diğer yapılarda yer alan sanatçı isimleri de bu yönüyle sorunlu ve önemli yanlardan bir diğerini oluşturuyor.

Konya- Afyon güzergahı üzerinde bulunan Anadolu Selçuklu dönemi içerisinde gerçekleştirilen hanların, plan, mimari ve süsleme özellikleriyle incelenmesi çalışmamızda amaçlanmaktadır. Çalışma tamamlandığında diğer yapı gruplarıyla birlikte Anadolu Selçuklu dönemi sanat anlayışının konumu daha iyi belirmiş olacaktır. Erken dönemlerden, XII.

Yüzyılın sonu XIII. Yüzyılın başı- geç dönemlere kadar XIII. Yüzyılın sonu- XIV. Yüzyılın başlarına kadar olan süreçteki sanatsal gelişim ortaya konulmuş olacaktır.

Anadolu Selçuklu döneminde, “han”/”kervansaray” söylemi ve buna göre yapılan adlandırmalar üzerinde belirsizlikler ve sorunlar görünmektedir⁵⁴. Son yapılan sınıflandırmaya göre hanlar dört grup içerisinde incelenmektedir. Kapalı bölümden Oluşan Hanlar (Şarapsa Hanı, Ezinepazarı Hanı), Açık Bölümden Oluşan Hanlar (Evdir Han), Kapalı ve Açık bölümden Oluşan Hanlar (Altunapa Hanı, Kızılören Hanı, Aksaray Sultan Hanı….) ve Eş Odaklı Hanlar (Alara Hanı (629/1231), Afşin Eshab-ı Kehf Hanı (1232-1234), Tercan Mama Hatun Kervansarayı (XII. yüzyılın sonu-XIII. yüzyılın başları)…⁵⁵. Konya ve çevresinin dışında Kapalı bölümün üç sahınlı olarak gerçekleştirilen örneklere Anadolu’nun değişik yerlerinde; Sivas-Divriği kervan yolunda Karahan (XIII. yüzyılın ikinci çeyreği)⁵⁶, Dumluca (Dibli) Han, Pamuk Han, Divriği-Harput yolunda Kantarmış Decde) Hanı⁵⁷, Malatya- Elbistan kervan yolunda Çingene Han (621/1224 (XIII. yüzyılın ilk yarısı), Şahna Han XIII- XIV.

yüzyıl), Kalolar Han, Malatya- Sivas yolunda Kömüş Han, Hekim Han (615/1218)⁵⁸…Samsun-Amasya-Tokat kervan yolunda da Çakallı (XIII. yüzyılın ortaları)⁵⁹ ve Pazar (636/1238-1239) hanları benzer uygulamaları yansıtıyor.

54 Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları, Ed. Hakkı Acun, KTB Yay., Ankara, 2007.

55 A. Tükel Yavuz, “Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansaraylarının Tipolojisi”, IV. Milli Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Bildirileri, 25-26 Nisan 1994, Konya, Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Merkezi Yay., Konya, 1995, s. 183-198.; A. Tükel Yavuz, “Anadolu’da Eş Odaklı Selçuklu Hanları”, ODTÜ Mimarlık Fakültesi Dergisi, C.2, S.2, Ankara, 1976, s. 187-204.

56 Orhan Cezmi Tuncer, “Kara Han ve Eski Divriği Kangal Kervan Yolu”, Türk Etnografya Dergisi, S.XIX, Ankara, 1991, s. 31-39.

57 Rahmi Hüseyin Ünal, Osmanlı Öncesi Devirden Yayınlanmamış Birkaç Han Üzerine Bir İnceleme”, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi Özel Sayı-9 (Albert Gabriel Özel Sayısı), Ankara, 1978, s. 453- 480.;

58 İsmail Aytaç, Malatya Türk- İslam Dönemi Mimari Eserleri-III, Malatya Kitaplığı Yay., İstanbul, 2013, s. 25-33, 45-49, 53-57, 59-69.

59 Mustafa Kemal Şahin, Selçuklu Döneminin Önemli Yapıtlarından Çakallı Han Üzerine Bazı Düşünceler”, Geçmişten Geleceğe Samsun Sempozyumu, 4-6 Mayıs 2006, Geçmişten Geleceğe Samsun-2006, Bildiriler, 1.

Kitap, Yayına Haz. Doç. Dr. Cevdet Yılmaz, Samsun Büyükşehir Belediyesi, Samsun, 2006, s. 427-447.; M. Sami

(11)

183

Belirtilmesi gereken önemli yanlardan bir diğer yönde camilerde uygulanan Boyuna Düzenlemeli mihrap duvarına dik uzanan üç ve beş sahınlı camilerin plan özellikleri ile görülen benzerlikler üzerinde durulması gerekmektedir. Üç Sahınlılar; Divriği Kale Camisi(576/1180-81), Bayburt Ulu Camisi (XIII. yüzyılın başları), Kayseri Kölük Camisi (1134/35-1142/43, 607/1210-11), Niğde Alaeddin Camisi (620/1223), Amasya Pervane Bey (Burmalı Minare) Camisi (640/1242-43), Mazgirt Elti Hatun Camisi (650/1252-53),Bünyan Ulu Camisi (654/1256-57), Amasya Gökmedrese (Torumtay) Camisi (665/1266-67), Gülşehir Kızılkaya Köyü Camisi (XIII. yüzyılın sonları-1293), Ayaş Ulu Camisi (XIII. yüzyılın sonları-XIV. yüzyıl). Beş Sahınlılar; Niksar Ulu Camisi (540/1145-46, XIII. yüzyıl ikinci- üçüncü çeyreği onarım), Kayseri Ulu Camisi (1134-1143, 602/1205), Aksaray Ulu Camisi (510-551/1116-1156), Divriği Ulu Camisi (626/1228-29), Kayseri Hacı Kılıç Camisi (647/1249-50), Eski Develi Ulu Camisi (680/1281-82), Ankara Arslanhane Camisi (689/1289/90), camilerindeki uygulamanın⁶⁰ benzerlerinin hanlarda görülmesi dönem sanatının uygulamalarının bir yönü olarak değerlendirilebilir (Çizim:13).

Ayrıca hanların boylamasına yapılan kapalı bölümlerinin çoğunlukla kare veya dikdörtgen kesitli payelerden atılan kemerlerle desteklenen sivri tonozla örtülmesi, Altunapa, Argıt, Dokuzun Derbent, Eli Kesik, Kızılören Han gibi yapılarda orta bölümün yan kısımlardan daha geniş yapılmasının Karaman Karadağ Bölgesi’nde üç sahının aynı yükseklikte tonozlarla örtülü, 5-6 yüzyıla tarihlenen Erken Bizans Dönemi kiliseleri ile benzerlikleri üzerinde de durulmaktadır⁶¹.

Eyvan türü taçkapıların erken örneklerini incelediğimiz hanlarda görmekle Ağzıkarahan, Sarıhan ve Karatay hanlarında gelişmiş örneklerini bulabiliyoruz. Diğer yönden camilerde;

Divriği Kale Camisi (576/1180), Amasya Pervane Bey (Burmalı Minare) Camisi (640/1242), Bünyan Ulu Camisi (654/1256-1257) ve Amasya/ Gökmedrese (Torumtay) Camisinde (665/1266-1267)⁶² ve Konya Sırçalı Medrese (640/1242)⁶³ (Resim:63-66) olduğu gibi benzer bir şema bulmak mümkün olmaktadır.

XII. Yüzyılın sonlarından XIII. yüzyılın sonlarına kadar olan süreç içerisinde gelişimi belirleyebiliyoruz. Erken dönem örneklerinde kare, dikdörtgen, dairesel ve üçgen biçimli olan destek ve köşe kulelerinin de gelişmiş örneklerini Aksaray Sultan Hanı (626-Recep/1229- Mayıs), Tuzhisarı Sultan Hanı (630-634/1232/1233-1236/1237) ve Karatay Hanı’nda 638/1240-1241)⁶⁴ olduğu gibi dilimli, yıldız biçimli, örgülü veya Sivas Gök Medrese

Bayraktar, “Samsun Çakallı Hanı”, Uluçam Armağanı, Ed. Doç. Dr. Ali Boran- Yrd. Doç. Dr. Osman Aytekin- Yrd. Doç. Dr. Mehmet Top, Van Çevre ve Kültür Dergisi, Mayıs 2008, s. 45-54.

60 Mustafa Kemal Şahin, Anadolu’da Selçuklu Dönemi Camilerinin Çözümlemeli Plan İrdelemesi, Merdiven Yayınları, Ankara, 2015.; Mustafa Kemal Şahin, Anadolu’da Selçuklu Dönemi Camileri-I Boyuna (Derinlemesine/Dikine) Düzenlemeli Camiler (Anadolu Selçuklu Devleti’nin Yıkılışına Kadar), Merdiven Yayınları, Ankara, 2014.

61 V. Macit Tekinalp, “Anadolu Selçuklu Sanatı’nda Bizans Sanatı’nın İzleri ve Hıristiyan Topluluğun Bu Oluşuma Katkısı”, (HÜTAD), Yıl:2006, S.4, 110. (95-125). dergipark.gov.tr/turkiyat/issue/16658/ Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 330742.

62 Şahin, a.g.e, s. 27, 71, 91, 99.

63 Kuran, a.g.e, s. 74, 75.; Sözen, a.g.e, s. 160-165.

64 Özergin, a.g.m, s. 162, 154.; Aynur Durukan, “Aksaray Sultan Hanı”, Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları, Ed. H. Acun, KTB Yay., Ankara, 2007, s. 141-159.; “Yıldıray Özbek, 1230-1234 yılları arasında yapıldığını belirtiyor. Yıldıray Özbek, “Tuzhisarı Sultan Hanı”, Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları, Ed. H. Acun, KTB Yay., Ankara, 2007, 175-193.; Mustafa Denktaş, “Karatay Hanı”, Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları, Ed.

H. Acun, KTB Yay., Ankara, 2007, s. 359-379.

(12)

184

(670/1271)ve Sivas Çifte Minareli Medrese (670/1271) de olduğu gibi yoğun bezeli olarak bulabiliyoruz⁶⁵ (Resim:67-70).

Yine XII. Yüzyılın sonu- XIII. yüzyılın başlarında mazgal pencere açıklığı yerini XIII.

yüzyılın ortalarından başlayarak açıklığın büyüdüğü ve mukarnas kavsara düzenlemesine sahip olan örnekler (Amasya/Gökmedrese (Torumtay) Camisi, Sivas/Buruciye Medresesi… bu yönde de gelişimin izlendiğini göstermektedir.

XIII. yüzyılın ikinci çeyreğinden başlayarak hanların plan tiplerinde ve mimari ögelerinde ve bezemelerinde gelişim belirlenebilmektedir. Kapalı bölüm beş sahınlı olup, orta alan içten kubbe- dıştan çokgen biçimli külahla örtülmekle birlikte, orta sahın yan sahınlara oranla daha geniş tutulmakta, sahınların üzerini örten beşik tonoz, yan sahınlara göre ters yönde düzenlenmektedir. Avlunun çevresindeki mekanların sayısı ve işlevi artmakta, hamam birimi genelde avluda, taçkapının bulunduğu alanın köşesine yerleştirilmekte ve önemli bir yön olarak avlunun ortasında köşk mescit⁶⁶ uygulaması bulunmaktadır. Köşe kulelerinin çeşidi artmakta, kare-dairesel-dikdörtgen-üçgen biçimleri ile birlikte, dilimli ve yıldız şekilli örnekler (Aksaray Sultan Hanı, Ağzıkarahan, Tuzhisarı Sultan Hanı, Karatay Hanı…) denenmiştir.

Aksaray Sultan Hanı’ndan başlayarak Kayseri ve çevresi hanlarında, düzgün kesme taş işçiliği ve süslemeciliği yanı sıra figürlü çörten uygulaması ve devşirme malzeme kullanımının görülmeyişi Konya ve çevresi hanlarından bölgesel ve gelişmişlik anlamında da farklılık göstermektedir. Bu durumda diğer yapı örneklerinde olduğu hanlarda da Konya ve Kayseri bölgesel farklılıkları deyim yerindeyse üslup ayrılıklarını yansıtmaktadır.

Anadolu’da Selçuklu dönemi içerisinde hanların plan tipleri, mimari ve süsleme özellikleri özgün ve ayrılan yönlerden birisini oluşturmaktadır. Bunun nedenini toplumsal yaşamda, kültürel yapıda ve en önemlisi devletin siyasal yapısında aramak gerekmektedir.

Bunları belirlemeden farklılıkları açıklanamaz. Farklılıkların oluşumunda hoşgörülü bir toplumsal yaşayışın varlığının ekonomik yaşamda, özellikle XIII. yüzyılın ilk yarısındaki gelişmişliğinin büyük ölçüde rolü olmuştur. Diğer yandan Anadolu’da Selçuklu dönemi içerisinde plan özelliklerinin genelinde ele alınmaları Saltuklu, Mengücekli, Artuklu, Danişmendli… gibi yapıtları coğrafi yönden değerlendirilmesinin yapılamayacağını, bir bütünlük içerisinde Anadolu Selçuklu dönemi sanatı içerisinde değerlendirilebileceğini göstermektedir. Diğer yandan Selçuklular Anadolu’ya geldiklerinde Anadolu’da kimlerin yaşadıkları ve beklentilerinin neler olduğu sorularına yanıt vermek sanrım yerinde olacaktır.

Anadolu’da Selçuklulardan önce farklı kültüre, düşünceye, yaşayışa ve inanca sahip olan insanlar yaşamışlar ve yaşıyorlardı. Günümüze gelen yapıtlar bunların kanıtlayıcılarıdır. Bu nedenle etki ve etkilenme olayı yadsınamaz olarak ortaya çıkmaktadır. Her alanda olduğu sanatsal alanda da böyledir. Anadolu’da Selçuklu dönemini incelerken ya da Anadolu’daki başka bir uygarlığı incelerken sanıyorum Selçuklu öncesi Anadolu’sunun kültürel birikimi göz önünde tutulmalıdır.

65 Zafer Bayburtluoğlu, “Anadolu Selçuklu Devri Büyük Programlı Yapılarında Ön Yüz Düzeni”, Vakıflar Dergisi, S.IX, Ankara, 1974, s. 67-106.

66 Şebnem Akalın, “Anadolu Selçuklu Kervansaraylarındaki Köşk-Mescitler”, Sanat Tarihi Araştırma Dergisi, C.1, S.1, Kasım, 1987, s. 3-7.

(13)

185

KAYNAKÇA

AĞAOĞLU, Bülent., Kervansaray, Han, Kale ve Hisarlar Hakkında Bibliyografya, Ankara, 1982.

AKALIN, Şebnem., “Anadolu Selçuklu Kervansaraylarındaki Köşk-Mescitler”, Sanat Tarihi Araştırma Dergisi, C.1, S.1, Kasım, 1987, s. 3-7.

AKOK, Mahmut., “İshaklı Kervan sarayı”, Türk Arkeoloji Dergisi, Sayı:XXI-2, 1974, Ankara, 1974, s.5-21.

ASLANAPA, Oktay., Osmanlı Devri Mimarisi, İnkılap Kitabevi, İstanbul, 1986.

ATÇEKEN, Zeki., Sahip Ata Fahrettin Ali ile Oğulları, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Y. Lisans Tezi, Konya, 1994.

AYTAÇ, İsmail., Malatya Türk- İslam Dönemi Mimari Eserleri-III, Malatya Kitaplığı Yay., İstanbul, 2013.

BAŞ, Ali., “Konya-Beyşehir-Derebucak Kervan yolu”, Uluslar arası Türk Sanatı ve Arkeolojisi Sempozyumu, 25-27 Nisan 2007, Prof. Dr. Oluş Arık ve Prof. Dr.

Rüçhan Arık'a Armağan, Konya Kitabı X, Yeni İpek Yolu Konya Ticaret Odası Dergisi Özel Sayı, Aralık 2007, Ed. Prof. Dr. Haşim Karpuz- Doç. Dr. Osman Eravşar, Konya, 2007, s. 129-142.

BAŞ, Ali., “Türkiye Selçukluları Zamanında Konya’nın Ticaret Yapıları Üzerine Bir Değerlendirme”, Sanat Tarihi Araştırmaları PROF.DR. HAŞİM KARPUZ’a Armağan, Ed. M. Denktaş- O. Eravşar, Konya, 2007, s. 71-78.

BAŞ, Ali., “Konya’daki Selçuklu Yapılarında Devşirme Antik Malzeme Kullanımı”, Sanat Tarihi Yazıları –Prof. Dr. Kerim Türkmen Armağanı-, Ed. Dr. S. Murat Topçu- Dr. Remzi Aydın, Çizgi Kitabevi, Konya, 2017, s. 43-72.

BAŞ, Ali., “Yeni Buluntular Işığında Zazadin Hanının Değerlendirilmesi”, I. Uluslar arası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi, Bildiriler-I, Selçuk Üniversitesi Selçuk Araştırmaları Merkezi Yay., Konya, 2001, s. 101-109, 545-556.

BEKTAŞ, Cengiz, , Selçuklu Kervansarayları –Korunmaları, Kullanımları Üzerine Bir Öneri, A Proposal Recarding The Seljuk Carvanserais Their Protection And Use, Yapı-Endüstri Merkezi yayınları, İstanbul, 1999.

BİLİCİ, Kenan., Anadolu Selçuklu Çağı Mirası- Mimari, The Heritage of Anatolian Seljuk Era- Architecture-1, Arkadaş Basım Sanayi Ltd. Şti., Ankara, 2016.

BÖLEKEN, Zeki., Anadolu Selçuklu Başkentinde Dini Mimaride Devşirme Malzeme Kullanımı, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Sanatı Ana Bilim Dalı Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2010.

BRANNING, Katharine., “A Western View of The Seljuk Caravansaray”, Anadolu Selçuklu Şehirleri ve Uygarlığı Sempozyumu, 7-8 Ekim 2008, -Bildiriler-, Ed. A.

Esen-H. Karpuz-O. Eravşar, Konya, 2009, s.179-209.

(14)

186

BRANNING, Katharina., “Kuruçeşme Han”, The Seljuk Han Of Anatolia, www.turkishhan.org/history.htm.

BRANNING, Katharina., “Kızılören Han”, The Seljuk Han Of Anatolia, www.turkishhan.org/history.htm.

BRANNING, Katharina., “Dokuzun Han”, The Seljuk Han Of Anatolia, www.turkishhan.org/history.htm.

BRANNING, Katharina., “Kadın Han”, The Seljuk Han Of Anatolia, www.turkishhan.org/history.htm

BRANNING, Katharina., “Sahip Ata Han”, The Seljuk Han Of Anatolia, www.turkishhan.org/history.htm

BRANNING, Katharina., “Çay Han”, The Seljuk Han Of Anatolia, www.turkishhan.org/history.htm

BRANNING, Katharina., “Zazadin Han”, The Seljuk Han Of Anatolia, www.turkishhan.org/history.htm

BAYBURTLUOĞLU, Zafer- Madran, Emre., “Anadolu’da 1308 M. Yılına Kadar Gerçekleştirilmiş Türk- İslam Yapıları Üzerine Sayısal Sınalamar”, VIII. Türk Tarih Kongresi. Ankara 11-15 Ekim 1976, KSB, II, Ankara, 1981, s. 941-949.

BAYBURTLUOĞLU, Zafer., “Anadolu Selçuklu Devri Büyük Programlı Yapılarında Ön Yüz Düzeni”, Vakıflar Dergisi, S.IX, Ankara, 1974, s. 67-106.

BAYBURTLUOĞLU, Zafer., Anadolu’da Selçuklu Dönemi Yapı Sanatçıları, Erzurum, 1993.

BAYBURTLUOĞLU, Zafer., “Anadolu Selçuklu Mimarlığı/ Sanatı ve Moğol/İlhanlı Sorunsalı”, VI. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı Sonuçları ve Sanat Tarihi Sempozyumu (8-10 Nisan 2001), Bildiriler, Kayseri, 2002, s. 3-7.

BAYRAKTAR, M. Sami., “Samsun Çakallı Hanı”, Uluçam Armağanı, Ed. Doç. Dr. Ali Boran- Yrd. Doç. Dr. Osman Aytekin- Yrd. Doç. Dr. Mehmet Top, Van Çevre ve Kültür Dergisi, Mayıs 2008, s. 45-54.

DEMİR, Ataman., “Anadolu Selçuklu Hanları ‘Konya-Beyşehir arasında’ KURUÇEŞME HANI”, İlgi Dergisi, Yıl:20, S.47, İlkbahar, 1986.

DEMİR, Ataman., “Anadolu Selçuklu Hanları KIZILÖREN HANI”, İlgi Dergisi, Yıl:20, S.46, İlkbahar, 1986, s. 8-13.

DEMİR, Ataman., “Anadolu Selçuklu Hanları ZAZADİN HAN-Sadeddin Köpek Hanı”, İlgi Dergisi, Yıl:20, S.44, Kış 1986, s. 26-31.

DEMİR, Ataman., “Anadolu Selçuklu Hanları HOROZLU HAN”, İlgi Dergisi, Yıl:21, No:49, İlkbahar, 1987.

DEMİR, Ataman., “Anadolu Selçuklu Hanları KADIN HANI”, İlgi Dergisi, Yıl:21, No:48, Kış, 1987.

DEMİR, Ataman., “Anadolu Selçuklu Hanları ALTINAPA HANI”, İlgi Dergisi, Yıl:24, S.61, İlkbahar, 1990.