Cumhuriyet Dönemi Makaleler BibliyografyasÕ 1923-1999: Eleútirel Bir De÷erlendirme*1*

Cumhuriyet Dönemi Makaleler Bibliyografyas 1923-1999:

Eletirel Bir Deerlendirme

The Bibliography of Articles of the Republican Era 1923-1999:

A Critical Review

Yaar Tonta^**ve Umut Al^***

Öz:

Millî Kütüphane 2001’de Cumhuriyet Dönemi Makaleler Bibliyografyas

1923-1999 (CDMB) adl bir CD-ROM yaymlamtr. CDMB derleme yoluyla Millî Kütüphane’ye gönderilen dergilerdeki makalelerin dizinlendii en kapsaml

kaynakçadr. CDMB, 1923 ile 1999 yllar arasnda Türkiye’de çkarlan 4418 dergide yaymlanan 566.627 makale hakknda bibliyogra k bilgi içermektedir. Bu çalmada CDMB CD-ROM’u kullanc arayüzü, veri taban tasarm ve veri kali- tesi açsndan deerlendirilmektedir. CDMB kullanc arayüzü insan-bilgisayar et- kileimi ve kullanlabilirlik ölçütleri dikkate alnmadan tasarlanmtr. Arayüzün kullanm sezgisel deildir. CDMB veri taban kapsaml bir sistem analizi yapl- madan ve baz temel veri taban tasarm ilkeleri dikkate alnmadan gelitirilmitir.

Türkiye Makaleler Bibliyografyas’nn basl kopyasnda yer alan veriler tek bir düz tabloya aktarlmtr. Bu durum veri tekrarna ve makalelerin bibliyogra k bilgilerini girmek için ayrlan baz alanlarn önemli bir ksmnn bo kalmasna yol açmtr. Yazar ve makale adlar üzerinde Boole ileçleri kullanlarak arama yaplamamaktadr. Kaytlarn %9’unda makale, dergi ve yazar adlar hatal giril- mitir. Halen Millî Kütüphane’nin web sayfas araclyla kullanma açk olan CDMB veri taban yeniden tasarlanmal, arama motorunun ilevleri artrlmal ve kullanc arayüzü kullanlabilirlik ilkeleri dikkate alnarak iyiletirilmelidir.

* Bu çalma TÜBTAK Sosyal Bilimler Aratrma Grubu (SOBAG) tarafndan desteklenen “Türkiye’nin bi- limsel yayn haritas: Türkiye’de dergi yayncl üzerine bir aratrma” balkl projenin (Proje no: 105K088) sonuç raporuna dayanarak hazrlanmtr. Proje raporu için bkz. http://yunus.hacettepe.edu.tr/~tonta/yayinlar/

cdmb-projesi-sonuc-raporu-24ocak.pdf.

** Prof.Dr., Hacettepe Üniversitesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü. e-posta: tonta@hacettepe.edu.tr

*** Ar.Gör., Hacettepe Üniversitesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü. e-posta: umutal@hacettepe.edu.tr

Anahtar sözcükler: Cumhuriyet Dönemi Makaleler Bibliyografyas 1923-1999, kullanc arayüzü, veri taban tasarm, veri kalitesi

Abstract:

The Turkish National Library has recently published the Bibliography of Articles of the Republican Era 1923-1999 (BARE) on CD-ROM. BARE is the most comprehensive bibliography that indexes the articles contained in Turkish journals received by the Library through “legal depot”. It contains bibliographic information on a total of 566,627 articles that appeared in 4,418 Turkish journals and periodicals. This paper critically reviews the Bibliography on the basis of its user interface, database design and data quality. Human-computer interaction (HCI) issues and the usability criteria seem to have not been taken into account when designing the user interface of the BARE CD-ROM. The user interface is not intuitive. It appears that a comprehensive systems analysis study was not carried out before designing the database and the principles of database management design seem to have been ignored. Bibliographic data listed in the printed copies of the Bibliography was simply transferred to a  at table, which resulted in data redundancy and waste of space. Boolean searches cannot be performed on author and article titles. Nine percent of the records contained errors in article and journal titles as well as authors’ names. Used through the web site of the Turkish National Library, the Bibliography and its interface should be redesigned and improved, and the functions of the search engine should be increased.

Keywords: Bibliography of Articles of the Republican Era 1923-1999, user interface, database design, data quality

Giri

Millî Kütüphane, 1934 tarihli 2527 sayl Basma Yaz ve Resimleri Derleme Yasasna göre derlenerek Millî Kütüphane’ye gönderilen bilimsel ya da kültürel arlkl dergilerden seçilmi makalelerin bibliyogra k kaytlarndan oluan Tür- kiye Makaleler Bibliyografyas’n (TMB) hazrlamaktan sorumludur. TMB, 1952 ylndan bu yana sürekli yaymlanmaktadr (www.mkutup.gov.tr). 1923-1945 yl- lar arasnda çkan dergilerde yaymlanan makalelerin bibliyogra k kaytlar ise Millî Kütüphane kurulmadan önce faaliyet gösteren Babakanlk Basn ve Yayn Genel Müdürlüü çalanlarnn çabalaryla 1940-1945 yllar arasnda be cilt

halinde yaymlanmtr.

TMB ülkemizde yaymlanan en kapsaml kaynakçadr. Ancak Türkiye’de ya- ymlanan süreli yaynlarda çkan bütün makalelerin TMB’de yer aldn söyle- mek güçtür. Çünkü yaymlanan her süreli yaynn bir kopyas Derleme Yasas

gerei Millî Kütüphane’ye gönderilmemekte, söz konusu süreli yaynlarda çkan makaleler de ne yazk ki TMB’de dizinlenememektedir. Yasann denetim ve yap- trm gücü kstl olduundan “derleme kaça” olarak adlandrlan bu sorun yl- lardr devam etmektedir. Derleme kaçann büyüklüüyle ilgili resmi kaynaklara dayanan saylara ne yazk ki ulalamamtr. Fakat baz yazarlar, somut verilere dayanmasa da, Türkiye’de derleme kaça orannn %40 ile %70 arasnda oldu-

unu tahmin etmektedirler (Atlgan, 2005; Kaygusuz, 1998, s. 49; Polat, 1999, s.

179; Tavac, 1998, s. 234).

Millî Kütüphane, 2001’de TMB’nin 1923-1999 yllarn kapsayan basl kop- yalarnda yer alan tüm bibliyogra k künyelerin bir proje kapsamnda elektronik ortama aktarlmasn kararlatrmtr. Projeyi üstlenen Nüvis Beeri Aratrmalar ve Yaynclk Ltd. irketi tüm bibliyogra k künyeleri bir veri tabanna aktarm

ve Millî Kütüphane bu çalmay Cumhuriyet Dönemi Makaleler Bibliyografyas

1923-1999 (CDMB, 2001) adyla CD-ROM olarak yaymlamtr. CDMB’de yer alan makale künyeleri Millî Kütüphane’nin Web katalou araclyla çevrimiçi olarak da taranabilmektedir (www.mkutup.gov.tr). Bu bildiride CDMB tantl- makta ve kullanc arayüzü, veri taban tasarm ve veri kalitesi açlarndan deer- lendirilmektedir.

Bilgi Eriim Sistemleri

Bilgi eriim sistemi belge dermesi (ya da bu belgeleri temsil eden kaytlarn bu- lunduu veri taban), kullanclarn sistemle etkileimlerini salayan kullanc ara- yüzü ve kullanclarn sorgularnda yer alan terimlerle veri tabanndaki belgelerde ya da belge tanmlarnda geçen terimlerin eletirilerek ilgili belgelerin saptanma- sna yarayan eriim kuralndan oluurlar (Tonta, 1995, s. 303-304).

Bir bilgi eriim sistemi için belgeleri ya da belgelerin tanmlarn içeren bir veri taban olmas ön kouldur. Veri taban tasarm depolanacak verilerin sap- tanmasn ve bu verileri temsil etmek için uygun yaplarn seçimini içerir. Bu ilemler genellikle veri taban kurulmadan önce gerçekletirilir. Kullanclarn gereksinimlerini karlayan bir tasarm gelitirmek veri taban tasarmclarnn sorumluluundadr (Elmasri ve Navathe, 1989, s. 10). Veri tabanndaki kaytlara erimek için hangi eriim kuralnn (Boole mant, vektör uzay modeli, olas- lksal model, vd.) kullanlacana da bu aamada karar verilir. Veri tabanlarnda

depolanan verilerin kalitesi de önemlidir. Veri kalitesi girilen verilerin eksiksiz ve hatasz olmasyla ölçülür. Heceleme hatalar ya da yanl girilen veriler bilgi eriimi engeller.

Bir bilgi eriim sistemiyle kullanc arasndaki etkileimi kullanc arayüzü salar. Kullanc arayüzü insan-bilgisayar etkileimi (human-computer interacti- on) alannn bir alt konusunu oluturur (Shneiderman, 2002; 1986). Kullanc ara- yüzü, kullanclarn sorgularn sisteme girmelerine izin verir, bu sorgular deer- lendirerek bilgi eriim sistemi tarafndan anlalabilecek bir biçime dönütürür, veri tabanndan eriilen sonuçlar listeler ve veri taban, sistem ya da kullanmla ilgili yararl bilgiler salar (Tonta, 1995, s. 305-306).

Günümüzde birçok bilgi kaynana ve bilgi hizmetine web arayüzleri ara- clyla eriim salandndan, arayüzlerin “kullanlabilirlii” (usability) büyük önem tamaktadr. Bir kullanc arayüzünün kullanlabilirlii, kullanclarn ara- yüzü etkin ve verimli bir biçimde kullanp kullanmadklar ve sistemle etkile-

imlerinden memnun kalp kalmadklaryla ölçülmektedir. “Etkinlik” görevlerin doru ve tam olarak tamamlanma düzeyini, “verimlilik” görevler tamamlanrken harcanan çaba ve süreyi, “memnuniyet” ise kullanclarn sisteme kar olumlu ya da olumsuz tutumlarn ifade etmektedir (Gürses, 2006, s. 14).

Bu çalmada bir bilgi eriim sistemi olarak deerlendirilen CDMB CD- ROM’u incelenmektedir.

Cumhuriyet Dönemi Makaleler Bibliyografyas 1923-1999

CDMB CD-ROM’unun tantm bilgilerinde ürün hakknda unlar söylenmekte- dir:

Cumhuriyet Dönemi Makaleler Bibliyografyas çalmas 15 Temmuz 2001

 30 Kasm 2001 tarihleri arasnda gerçekletirilmi, 4418 periyodik yayndan 566.627 makale taranmtr. Çalma kendi içinde iki ayr bölümden olumutur.

Milli Kütüphane tarafndan 1952 ylndan bu yana yaymlanan “Türkiye Makale- ler Bibliyografyas”nda yer alan bibliyogra k künyeler, Dewey 20. Versiyon 2.

Özet kurallarna uygun biçimde standardize edilerek elektronik ortama aktarlm

ve 1923-1951 yllar arasnda yaymlanan 670 derginin mevcut nüshalar tarana- rak, yaynlanm makalelerin bibliyogra k künyeleri tespit edilmi ve elektronik ortama aktarlmtr.

Aratrma Dönemi 1923-1999 yllar arasn kapsyor olmakla birlikte, tarama kapsamna alnan süreli yaynlarn çk tarihleri 1923 öncesine gittiinde, o der- ginin 1923 öncesi saylarnda yaymlanan makaleler de bibliyografya kapsamna alnmtr.

Bibliyografya’da yer alan makalelerin bibliyogra k künyeleri, Milli Kütüphane'nin künye sistemine göre verilmitir. (Cumhuriyet, 2001)

CDMB CD-ROM’unun önce bilgisayara kurulmas gerekmektedir. Kurulum için yaklak 80 megabaytlk (MB) bir disk alanna ihtiyaç duyulmaktadr. Söz konusu ürün aada kullanc arayüzü, veri taban tasarm ve veri kalitesi açsn- dan incelenmektedir.

Kullanc Arayüzü

Yukarda da deinildii gibi, kullanclar bir bilgi eriim sistemindeki bilgilere kullanc arayüzü araclyla eriim salarlar. CDMB CD-ROM’unun kurulumu tamamlandktan sonra basit bir kullanc arayüzü karmza gelmektedir (ekil 1).

Kullanc arayüzü mönüsünde “kayt arama”, “Sütun ayarlar”, “standart sütunlar”,

“sütunlar eit böl”, kullanm klavuzu”, program hakknda”, milli kütüphane”,

“NÜVS LTD”, “ÇIKI”, “ENGLISH” ve “ANKET”¹ seçenekleri yer almaktadr.

lk seçenekle (“kayt arama”) ilgili ayrntl deerlendirme aada yaplmakta- dr. Dier seçenekler ise eriilen kaytlarn ksa gösterimi srasnda tercih edilen alanlar (“sütun ayarlar”) ve bu alanlarn geniliklerini (“sütunlar eit böl”) dü- zenlemek içindir. Varsaylan “standart sütunlar” ekil 1’de verilmektedir (makale ad, dergi ad, makale yazar/hazrlayan, katkda bulunanlar, cilt, say, bask yeri, tarih, konu kodu 1). stendii takdirde bu alanlara birkaç alan (konu kodu 2, konu kodu 3, sayfa, açklama, tantan) daha eklenebilir ya da alanlardan bazlar çkar- labilir. Program hakknda bilgi, mönü seçeneklerinin ilevleri ve aramalarn nasl yaplaca “program klavuzu” seçeneinde açklanmaktadr. Bir sonraki seçe- nek (“program hakknda”) altnda CDMB’nin Millî Kütüphane tarafndan Nüvis Beeri Aratrmalar ve Yaynclk Ltd. ti.’ne yaptrld; yazlm tasarlama ve programlamann ise Pusula Yaynclk ve letiim Ltd. tarafndan gerçekletirildii belirtilmektedir. “milli kütüphane” ve “NÜVS LTD” seçeneklerine tklandnda Internet balants olan bilgisayarlarda sistem Millî Kütüphane’nin (www.mku- tup.gov.tr) ve Nüvis irketinin (www.nuvis.com.tr) web sayfalarna balanmak- tadr. Bir sonraki seçenek (“ÇIKI”) programdan çk içindir. Ekrandaki mönü seçenekleri ngilizce de gösterilebilmektedir (“ENGLISH”). steyen kullanclar ürün ve program hakkndaki görülerini salanan anket formunu (“ANKET”) dol- durarak  rmaya elektronik posta olarak gönderebilmektedir.

Kullanc arayüzü ekrannn yaklak üçte ikisi arama sonucu eriilecek kayt- larn ksa gösteriminde, üçte biri ise eriilen kaytlar arasndan seçilecek bir kay-

1 Metinde kullanc arayüzünde tercih edilen tipogra (büyük harf-küçük harf kullanm) aynen korunmutur.

dn daha detayl bilgilerinin listelenmesinde kullanlmak üzere ayrlmtr. Oy- saki kullanc açsndan eriilecek kaytlarn gösterimi bir sonraki aamada, yani CDMB’de bir arama gerçekletirildikten sonra önem kazanacaktr. Arayüzle ilk kez karlaan bir kullanc önce sisteme girme ve mevcut mönü seçeneklerinden kendisine en uygun olann seçme göreviyle kar karyadr. Mevcut arayüzde kullancnn sistemi balatabilmesi ve belki de CDMB CD-ROM’unu kullanmas- nn temel nedeni olan veri taban üzerinde arama yapabilmesi için ekrann sol üst köesinde yer alan “kayt arama” seçeneini fark etmesi gerekmektedir. Bu se- çenek tklandnda kullancnn karsna ana ekrann üzerine yerletirilmi olan kayt arama formu gelmektedir (ekil 2). Arama ölçütleri ilgili alan ya da alanlara girilerek arama yaplabilmektedir. Arama alanlarna en az üç karakter girildii zaman “Bul” dümesi aktif hale gelmektedir. Arama sonucunda bulunan ilk 100 kayt gösterilmektedir. Eriilen kayt says 100’den fazlaysa “Sonraki 100 Kayt”

seçeneine tklanarak bulunan dier kaytlar da yirmier yirmier listelenebilmek- tedir. Arama formunun sa alt köesinde yer alan “Bir kerede bütün kaytlar tara”

seçeneine tklanarak bu say deitirilebilmektedir.

ekil 3’te varsaylan (default) “Kelime banda ara” seçenei ile arama ya- plarak eriilen ve adnda “Atatürk” (“Atatürkçü”, “Atatürkçülük” vd.) geçen ilk 100 makale gösterilmektedir. Ekrann sol alt köesinde bulunan “100 kayt bulun- du” ibaresi aramann bütün kaytlar üzerinde yaplacandan haberi olmayan ve sonuçlardan sonra verilen “Sonraki 100 kayt” seçeneini göremeyen kullanclar

yanltabilir. “Bir kerede bütün kaytlar tara” seçeneine tklandnda Atatürk ile ilgili veri tabannda toplam 5244 makale olduu anlalmaktadr. Kayt arama formunun sa alt köesindeki “Tam kelime ara” seçeneine tklandnda ise kayt says 4717’ye dümektedir. Bu arama seçeneinde makale adnda “Atatürkçü”,

“Atatürkçülük” gibi sözcükler geçen kaytlar elenerek sadece “Atatürk” geçenler listelenmektedir. “Tam kelime arama”da kesme iareti (’) dikkate alnmadndan adnda “Atatürk’ün”, “Atatürk’ten” gibi sözcükler geçen makalelere de eriilmek- tedir. “Kelime banda ara” seçeneiyle “Tam kelime ara” seçenei arasndaki bu fark kolayca anlalamamaktadr.² Kullanm klavuzunda “Bu seçenekler sayesin- de Eser adnda Osman yazdnzda isterseniz, içinde hem Osman, hem Osmanl

hem de Nuruosmaniye sözcükleri geçen bütün eserleri bulabilirsiniz” ibaresi yer almasna karn, makale ad alanna “Osman” yazarak içinde “Nuruosmaniye”

geçen makalelere eriilememitir.

2 Kullanc arayüzü “Tam kelime ara” seçeneini tek bana iaretlemeye izin vermemekte, bu seçenek ancak

“Kelime banda ara” seçeneiyle birlikte iaretlenebilmektedir.

(ekil 1): Cumhuriyet Dönemi Makaleler Bibliyografyas 1923-1999 CD-ROM’u kullanc arayüzü(ekil 1): Cumhuriyet Dönemi Makaleler Bibliyografyas

1923-1999 CD-ROM’u kullanc arayüzü

(ekil 2): Cumhuriyet Dönemi Makaleler Bibliyografyas

1923-1999 CD-ROM’u arama ekran

(ekil 3): Cumhuriyet Dönemi Makaleler Bibliyografyas 1923-1999 CD- ROM’unda arama sonuçlar

stendii takdirde farkl alanlara girilen ölçütler Boole ileçleri (VE, VEYA, DIINDA) ile birletirilebilmektedir. Kayt arama formunda “Ne kadar çok ara- ma kriteri kullanrsanz aradnz kayda o kadar kolay yaklaabilirsiniz” denil- mektedir. Fakat ölçüt says arttkça kaytlara eriim nispeten yavalamaktadr.

Örnein, 1.70 Ghz ilemci gücü ve 480 MB ana bellei olan bir dizüstü bilgisaya- ra kurulan sistemde kaba bir test yapldnda yazar adnda “tonta” geçen yayn- lara 15 saniyede, yazar adnda “tonta” VE makale adnda “elektronik yaynclk”

geçen kaytlara 22 saniyede, yazar adnda “tonta” VE makale adnda “elektronik yaynclk” VE dergi adnda “Türk Kütüphanecilii” geçen yaynlara 24 saniyede eriim salanmtr.

Kullanc arayüzü makale adnda, örnein, hem “elektronik yaynclk” hem de “bilimsel iletiim” geçen makaleleri Boole ileci “VE” kullanarak birletir- meye izin vermemektedir. Bu tür aramalar “Makale bal” alanna sözcüklerin tümünü girerek yaplabilmektedir. Arama algoritmas dizi arama (string search) tekniine dayanmakta, makale adlar soldan saa doru aranmaktadr. Bu nedenle makale bal alanna ayr ayr “elektronik yaynclk”, “bilimsel iletiim” ya da

“elektronik yaynclk bilimsel iletiim” sözcükleri girildiinde “Elektronik yayn- clk, bilimsel iletiim ve kütüphaneler” balkl bir makaleye eriilmekte, ancak

ayn makaleye sözcüklerin sras deitirildiinde (“bilimsel iletiim elektronik yaynclk”) eriilememektedir.³ Ayn ekilde, veri tabannda “Bilim ve Teknik”

dergisi yer ald halde, adnda srasyla “teknik” ve “bilim” geçen dergiler arasn- da bulunamamaktadr. Baka bir deyile, arama algoritmas kayt arama formunda yer alan alanlar üzerinde gerçek anlamda anahtar sözcüklerle (keywords) arama yapmaya olanak vermemektedir.⁴

CDMB CD-ROM’unun tantm bilgilerinde ürünün bir “arama motoru” ile birlikte kullanma sunulduu kaydedilmektedir (Cumhuriyet, 2001). Yukarda in- celenen arama özellikleri, bu özelliklerin ileyi biçimi, yant süresi vb. gibi hu- suslar göz önüne alndnda, bu ürünün arama motorunun yeterli ilevlere sahip olmad anlalmaktadr.

Kayt arama formunda (bkz. ekil 2) dergi ad, makale yazar ve konu kod- lar için ayrlan alanlara önceden hazrlanan listelerden seçim yaplarak da ölçüt girilebilmektedir. Dergi ad seçeneine tklandnda kaynakçada geçen 4400’ün üzerindeki dergi ve konferans/sempozyum/kongre adlarnn alfabetik listesinden seçim yapmak gerekmektedir. Yazar adlar için de ayn durum söz konusudur.

Yazar adlar listesi yazar soyadnn ilk har ne göre alfabetik olarak bölümlenmi- tir. Konular için ise Dewey Onlu Sn ama Sistemindeki konu kodlar listesinden (“000 Genel Konular”dan “990 Dier Bölgelerin Genel Tarihi”ne kadar) seçim yaplabilmektedir.

CDMB kullanc arayüzünün insan-bilgisayar etkileimi ve kullanlabilirlik ölçütleri dikkate alnmadan ve yeterince profesyonel olmayan bir biçimde tasar- landn söylemek mümkündür. Balama ekranndaki mönü seçenekleri önem sras gözetilmeksizin yerletirilmitir. Kullanc arayüz tasarmnda yer kullanm

son derecede önemlidir. Ekrandaki seçeneklerin konumu, kullancnn bir sonraki admda ne yapacana kolayca karar verebilmesi, kullancya verilen mesajlarn ekranda kolayca fark edilebilmesi yer kullanmyla ilgili hususlardan bazlardr.

Daha önce de deindiimiz gibi, balama ekrannn büyük bir ksm kullanc- nn daha sonra yapaca ilemler için (eriilen kaytlarn gösterimi) ayrlmtr.

Kullanc her aramada ölçütleri yeniden girmek zorundadr. Daha önceden giril- mi olan bir arama sorgusunu düzeltmek ya da eriilen kaytlar üzerinde ek ölçüt- lerle snrlama yapmak mümkün deildir. Arama sonuçlar geçici olarak dahi olsa saklanamamaktadr. Bir önceki arama sonuçlarna dönmek için ayn aramann

3 Herhangi bir kayda eriilemedii zaman ekrann sol alt köesinde gösterilen “0 kayt bulundu” ibaresi zor fark edilmektedir. Arama uzun sürdüü takdirde “Arama sürdürülüyor” ibaresi de ayn yerde verilmekte ve ayn

satrda bir ilerleme çubuu gösterilmektedir.

4 Sistemde bir makalenin konularn kaydetmek için üç ayr alan (konu kodu 1, konu kodu 2 ve konu kodu 3) ayrlmtr. Bu bakmdan ilgili alanlar üzerinde Boole ileçleri kullanlarak, örnein, konu kodu 020 VE konu kodu 050 olan makalelere eriilebilmektedir. Sistem ilgili alanlara anahtar sözcük girilmesine izin vermemesi- ne karn (sadece konu kodlar listesinden seçim yaplabilmektedir), aslnda bu aramalar teknik olarak anahtar sözcük aramas olarak nitelendirilebilir.

yeniden yaplmas gerekmektedir. Kullanclarn arama sonuçlarn kendi bilgi- sayarlarna kaydetmek isteyebilecekleri dikkate alnmamtr. Eriilen sonuçlar sadece yazcdan bastrlabilmektedir.

Veri Taban Tasarm

CDMB veri tabannn baz temel veri taban tasarm ilkeleri dikkate alnmadan gelitirildii anlalmaktadr. Türkiye Makaleler Bibliyografyas’nn basl kopya- snda yer verilen bilgiler tek bir düz tabloya aktarlmtr.⁵ Tabloda her makaleyle ilgili 14 bilgi ögesi (makale bal, dergi ad, makale yazar/hazrlayan, katkda bulunanlar, cilt, say, bask yeri, tarih, konu kodu 1, konu kodu 2, konu kodu 3, sayfa no, açklama, tantan) kaydedilmitir. Ancak kaytlardaki baz alanlar için veri olmadndan bu alanlarn büyük bir ksm bo braklmtr. Örnein, toplam 566.627 kaydn %81,2’sinde ikinci konu kodu alan, %93,2’sinde katkda bulu- nanlar alan botur. Üçüncü konu kodu, açklama ve tantan alanlar için bo olan kaytlarn oran ise %98’in üzerindedir. Bu oranlar bir makale için ayrlan yakla-

k 900 karakterlik alann önemli bir ksmnn bo kaldn göstermektedir.

Öte yandan dergi ad, bask yeri ve konu kodlar gibi baz alanlara sürekli ayn

veriler girilmitir. Örnein, toplam 566.627 kaydn %48’inde bask yeri “stan- bul”, %45’inde “Ankara” olarak kaydedilmitir. Veri tabannda toplam 2500 tekil dergi ad bulunmaktadr. Baka bir deyile, her dergi ad veri tabanna ortalama 227 kez (bazlar hatal olarak) girilmitir. Konu kodlar ise Dewey Onlu Snf- landrma Sistemine göre oluturulmu kod listesinden seçilerek konu kodlarnn açlmlaryla birlikte girilmitir. Oysaki konu kodlarnn açlmnda yer alan söz- cüklerle (örnein, “askerlik”) arama yapldnda hiçbir kayda eriilememekte, sonuç alabilmek için arama ölçütünün mutlaka listeden (örnein, “355 Askerlik Bilimi”) seçilmesi gerekmektedir. Böylece konu kodlarnn açk halini veri taba- nna girmek için kullanlan alan verimsiz kullanlmtr.

Yukarda sralanan veri tekrar, baz alanlarn bo kalmas vb. gibi sorunlar CDMB veri taban tasarlanrken esasl bir sistem analizi yaplmadn göster- mektedir. Daha önce de deinildii gibi, veri taban yaklak 80MB yer kaplayan tek bir tablodan olumaktadr. Yazar adlar, dergi adlar ve konu kodlar için ayr

dizinler yaratlm olmasna karn, anlald kadaryla bu dizinler ana tabloyla ilikisel veri modeli kullanlarak ilikilendirilmemi ve veri taban “normalize”

edilmemitir (Kroenke, 2004, s. 119-150). Hatta ana tablodaki belli alanlara veri girii yaplrken baz temel kurallar ihlal edilmitir. Örnein, birden fazla yaza-

5 Ayn tablo, yukarda da deinildii gibi, arama sonuçlarnn gösterimi için de kullanlmtr.

r olan makalelerin tüm yazarlar “makale yazar/hazrlayan” alanna girilmitir.

Oysa bir alana girilen veriler “atomik” olmal, bir alana birden fazla veri girilme- melidir. Tasarm srasnda yazar adlar için bu kural ihlal edilmi, ama benzeri bir durumda konu kodlar için üç ayr alan açma yoluna gidilmitir. Tüm yazar adla- rnn ayn alana girilmi olmas yazar adlar üzerinde Boole ileçleri kullanarak arama yapmay olanaksz hale getirmitir. Benzeri bir biçimde, “Makale bal”

alannda yer alan verilerden bir anahtar sözcük dizini yaratlmam olduu için, Boole ileçlerini kullanarak anahtar sözcüklerle arama yaplamamaktadr. Aslna baklrsa CDMB tek bir tablodan oluan, dizin dosyalar eksik (örnein, anahtar sözcük dizini) ve birbiriyle ilikilendirilmemi, yazar, dergi ad vb. gibi alanlara standart verilerin girilmedii bir “veri taban”dr.

Veri Kalitesi

Bu ksmda veri giriiyle ilgili baz hatalara deinilmekte ve CDMB CD-ROM’unda yer alan verilerin kalitesi incelenmektedir.

Daha önce de deinildii gibi, CDMB CD-ROM’u dergilerde ve bildiri ki- taplarnda yaymlanan yaklak 566 bin makalenin bibliyogra k bilgilerini içer- mektedir. Veri taban tasarm srasnda esasl bir analiz yaplmamas ve verilerin tekrar edilmesi veri giri hatalarnn da artmasna neden olmutur. Örnein, Yaar Tonta’nn ad “Makale yazar/Hazrlayan” alannda (ikisi tipogra k hata içeren) be ayr biçimde yer almaktadr. Yazar adnn eksik, hatal ya da farkl girildii çok daha çarpc örneklere rastlanmtr. Örnein, Ziyaeddin Fahri Fndkolu’nun ad

veri tabanna bir ksm hatal olmak üzere 34 farkl biçimde girilmitir. Girilerin büyük bir ksm yazm farkllklarndan (“Ziyaeddin”, “Ziyaettin”) ve birinci ya da ikinci ismin ba har nin ya da sadece adnn (“Ziyaeddin Fahri”) verilmesinden, bir ksm da hatal girilerden (“Ziayaeddin”, “Fndklolu”) kaynaklanmaktadr.

CDMB veri tabanndaki mevcut yazar girileri gerekli ayklamalar yapldktan sonra tekil yazar says 149.632’ye dümütür. Bu durum uzun yllardr eksiklii hissedilen bir yazar ad yetke dizinine (authority  le) büyük gereksinim olduunu göstermektedir.

CDMB veri tabanna dergi adlar da bazen deiik ve hatal biçimde girilmi- tir. Veri tabannda bir dergiye ait on ve daha fazla sayda farkl giriin bulundu-

u 25 dergi vardr. TÜBTAK tarafndan yaymlanan Doa Türk Mühendislik ve Çevre Bilimleri Dergisi’nin ad veri tabanna 34 farkl biçimde kaydedilmitir.

Genelde farkl girilere yazm hatalarnn neden olduu görülmektedir. Bununla birlikte dergilerin yabanc dildeki adlarnn ve paralel adlarnn kullanm ile ilgili politikalarn belirlenmemi olmas, yaplan ksaltmalarda tutarllk olmamas, veri

girii yaplrken bilgilerin dergilerin farkl yerlerinden (kapak sayfas, iç kapak, derginin srt gibi) alnm olmas, veriler girildikten sonra yeterli kontrol yapl- mamas hata saysnn artmasna neden olmutur. Ayrca dergilere ilikin yabanc

dilde yaplan girilerde birçok heceleme hatas vardr. Dergi adlar için de bir yetke dizinine gereksinim duyulduu anlalmaktadr.

Yazar adlar ve dergi adlarna ek olarak, baz kaytlar için basm yl (“9185”,

“9159”, “2964”, “2017” gibi) ve basm yeri bilgileri hatal (“Eruzrum”, “Dyar- bakr”, “Sakaraya” gibi) ya da farkldr (“Londra”–“London”, “Elaz”–“Elâz”

gibi). Benzeri hatalara konu kodlarnda da rastlanmtr. Baz bilgilerin ise yanl

alanlara girildii gözlenmitir. Örnein, çeviri olmayan makalelerde çeviren adla- rna rastlanmaktadr.

CDMB veri tabanndaki hatal girilerin orann saptayabilmek amacyla top- lam 566.627 bibliyogra k giri üzerinden sistematik bir örneklem seçilmitir. Ör- neklem büyüklüünü hesaplamak için

n = 1 / ((1 / N) + (e² / (Z² (p (1 - p))) (1)

formülü kullanlmtr. Formülde hata oran (e) 0,02, güven düzeyi (Z) 1,96, tüm girilerde (evren) veri giri hatasna rastlanma olasl (p) 0,50 kabul edilerek örneklem büyüklüü 2390 olarak hesaplanmtr.

Tablo 1’de kaytlarda rastlanan hata türleri ve sklklar verilmektedir. Buna göre CDMB veri tabanndaki dergi adlarnn %4,4’ü, makale balklarnn %4,4’ü, yazar adlarnn %0,8’i yanl ya da hatal girilmitir. Dergi ad, makale bal ya da yazar adndan en az birinin hatal girildii kayt says %9,2’dir. Baka bir deyi- le, CDMB veri tabannda bulunan toplam 566.627 kayttan yaklak 52.000’inde dergi ad, makale bal ya da yazar adndan en az biri hatal girilmitir. Bu hata- larn ne kadarnn CDMB’ye temel oluturan özgün verileri hazrlayan ve Türkiye Makaleler Bibliyografyas’nda yaymlayan Millî Kütüphane’den, ne kadarnn bu verileri elektronik ortama aktaran proje ekibinden kaynaklandn mevcut ve- rilere dayanarak bilmek mümkün deildir. Ancak hata orannn yüksek olduu açktr. CDMB veri tabannn yaklak be ay gibi ksa bir sürede gelitirildii ve bu süre içinde veri giriinin de hzla yapld CD-ROM kullanm klavuzunda belirtilmektedir. Bu durum Millî Kütüphane verilerinin CD-ROM’a aktarlmas

srasnda hata denetimi yaplmadn düündürmektedir.

Derleme kaça nedeniyle baz dergilerin Millî Kütüphane’ye gönderilmedii- ne ve bu dergilerde yaymlanan makalelerin Türkiye Makaleler Bibliyografyas’nda dizinlenemediine yukarda iaret etmitik. Öte yandan, Derleme Yasas gere-

ince Millî Kütüphane’ye düzenli olarak gönderilen baz süreli yaynlarn bütün saylarnn CDMB’de dizinlenmedii gözlenmitir. Örnein, 1987’den beri ylda dört kez yaymlanan Türk Kütüphanecilii dergisinin toplam 15 saysnn CDMB CD-ROM’unda taranmad görülmütür. Hatta söz konusu derginin 7. cildinin (1993) hiç bir says taranmamtr. Ayn ekilde, Güney Dou Avrupa Aratr- malar Dergisi, Kütüphanecilik Aratrmalar gibi birçok baka derginin de bütün saylarnn dizinlenmedii anlalmaktadr (Keserolu, 2006, s. 38-39).

Sonuç ve Öneriler

CDMB CD-ROM’unun kullanc arayüzü tasarmnda insan-bilgisayar etkilei- mi ve kullanlabilirlik ölçütleri dikkate alnmamtr. Arayüz ekranndaki mönü seçenekleri rastgele yerletirilmitir. Ekrandaki belli alanlarn hangi amaçla kul- lanlacan kestirmek zordur. Kullanc arayüzü sezgisel olarak tasarlanmadn- dan ekran üzerinde sistem iletilerinin verildii ve sonuçlarn gösterildii bölgeler kolayca görülememektedir.

CDMB veri taban kapsaml bir sistem analizi yaplmadan ve baz temel veri taban tasarm ilkeleri dikkate alnmadan gelitirilmitir. Türkiye Makaleler Bibliyografyas’nn basl kopyasnda yer alan veriler tek bir düz tabloya aktarl- m, yazar adlar, dergi adlar ve konu kodlar için ayr dizinler yaratlm, ama bu dizinler ana tabloyla ilikisel veri modeli kullanlarak ilikilendirilmemi ve veri taban “normalize” edilmemitir. Bu durum veri tekrarna ve makalelerin bibliyogra k bilgilerini girmek için ayrlan baz alanlarn (örnein, 2. ve 3. konu kodlar, tantan, vd.) önemli bir ksmnn bo kalmasna yol açmtr. Birden fazla yazar olan makalelerin tüm yazarlar ayn alana girilmitir. Makale balklarnda geçen sözcükler için ayr bir dizin yaratlmamtr. Bu nedenle yazar ve makale

(Tablo1 ): CDMB’de veri giri hatalar (n = 2390)

Hata türü N %

Dergi ad 106 4,4

Makale bal 104 4,4

Yazar ad 18 0,8

En az birinde hata olan kayt says

220 9,2

adlar üzerinde Boole ileçleri kullanlarak arama yaplamamaktadr.

CDMB veri tabannda yer alan her 11 kayttan birinde yazar ad, dergi ad

veya makale ad hatal girilmitir. Millî Kütüphane’de yazar adlar ve dergi adlar

için yetke dizinler (authority  les) yaratlmam olduundan ayn yazar ya da der- gilere ait veriler çok farkl biçimlerde girilmitir. Veriler girildikten sonra gerekli denetimler titizlikle yaplmamtr.

Genelde Türkiye Makaleler Bibliyografyas özelde CDMB veri tabanyla ilgili baz öneriler aada sralanmaktadr:

Derleme kaçan ortadan kaldrmak ya da azaltmak için yasal önlemler

•

alnmal ya da Millî Kütüphane Türkiye Makaleler Bibliyografyas’n ek- siksiz yaymlayabilmek için derlenemeyen yaynlar baka kanallardan (ör- nein, satn alma) edinme yoluna gitmelidir.

Halen Millî Kütüphane’nin web sayfas araclyla kullanma açk olan

•

CDMB veri taban yeniden tasarlanmal, arama motorunun ilevleri artrl- mal (örnein, anahtar sözcük ve Boole ileçleriyle arama özellikleri ekle- nebilir) ve kullanc arayüzü kullanlabilirlik ilkeleri dikkate alnarak iyile- tirilmelidir.

Millî Kütüphane’nin makale dizinleme politikalar gözden geçirilmeli, ma-

•

kalelere Dewey Onlu Sn andrma Sistemine (DOS 21) dayanan daha ay- rntl konu kodlar ve anahtar sözcükler verilmelidir.

Yazar ve dergi adlarnn tekbiçim ve hatasz girilmesini salamak için Millî

•

Kütüphane tarafndan yazar ve dergi adlar yetke dizinleri hazrlanmal ve veri girileri titizlikle denetlenmelidir.

Kaynakça

Atlgan, D. (2005). Bilginin organizasyonunda ulusal dizinlerin önemi ve atf sis- temi üzerine düünceler. Sosyal Bilimlerde Süreli Yaynlar ve Bilgi Teknoloji- leri Sempozyumu, 2 Nisan 2005 Ankara. Bildiriler. Ankara: Yeni Avrasya Ya- ynlar. 19 Kasm 2006 tarihinde http://eprints.rclis.org/archive/00005677/01/

bilgininoragnizasyonu.pdf adresinden eriildi.

Cumhuriyet Dönemi Makaleler Bibliyografyas 1923-1999. (2001). [CD-ROM].

Ankara: Nüvis.

Elmasri, R. ve Navathe, S.B. (1989). Fundamentals of database systems. Redwo- od City, CA: Benjamin/Cummings.

Gürses, E.A. (2006). Kütüphane web sitelerinde kullanlabilirlik ve kullanlabi- lirlik ilkelerine dayal tasarm. Yaymlanmam doktora tezi. Hacettepe Üni- versitesi, Ankara.

Kaygusuz, A. (1998). Türkiye’de derleme hizmetleri. 50. kurulu ylnda ulusal- dan evrensele Türk Milli Kütüphanesi (1946-1996) Sempozyum (Bildiriler) 19-21 Haziran 1996 Millî Kütüphane, Ankara içinde (s. 46-51). Ankara: Kül- tür Bakanl.

Keserolu, H.S. (Haz.). (2006). Akl ve yürek: Jale Baysal ile söylei. stanbul:

Mephisto.

Kroenke, D.M. (2004). Database processing: Fundamentals, design & implemen- tation (9th ed.). Upper Saddle River, NJ: Pearson Education.

Polat, C. (1999). Balangcndan bugüne ülkemizde derleme çalmalar. Yaym- lanmam yüksek lisans tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara. 20 Aralk 2006 tarihinde http://eprints.rclis.org/archive/00007275/01/MA_These.pdf adre- sinden eriildi.

Shneiderman, B. (1986). Designing the user interface: Strategies for effective human-computer interaction. Reading, MA: Addison-Wesley.

Shneiderman, B. (2002). Leonardo’s laptop: Human needs and the new computing technologies. Cambridge, MA: MIT Press.

Tavac, Y. (1998). Derleme bilincinin yaygnlatrlmas. 50. kurulu ylnda ulu- saldan evrensele Türk Milli Kütüphanesi (1946-1996) Sempozyum (Bildiriler) 19-21 Haziran 1996 Millî Kütüphane, Ankara içinde (s. 233-236). Ankara:

Kültür Bakanl.

Tonta, Y. (1995). Bilgi eriim sistemleri. Türk Kütüphanecilii, 9, 302-314.