ATATÜRK KÜLTÜR, DİL VE TARİH YÜKSEK KURUMU
TÜRK TARİH KURUMU YAYlNLARI
XXVI. Dizi - Sa. 63
CIMETlERES ET TRADITIONS FUNERAIRES DANS LE MONDE ISLAMIQUE
İSLAM DÜNYASINDA MEZARLIKLAR VE DEFİN GELENEKLERİ
II
Actes do Colloqoe International do Centre National de la Recberche Scientifique organise par I'Universite Mimar Sinan
sous les auspices du Comite International d'Etudes Pre-ottomanes et Ottomanes, en collaboration avec la Societe d'Histoire Turque, . l'Institut de Recberche sur I'Histoire, la Civilisation et I'Art lslamiqoes (IRCICA)
. et l'lnstitut Français d'Etudes Anatoliennes.
Osmanlı ve Osmanlı Öncesi Araştırmalan Uluslararası Komitesi Himayesi Altında
Türk Tarih Kurumu,
İslam Tarih, Sanat ve Kültürü Araştırma Merkezi (IR Cl CA) ve Fransız Anadolu Araştırmalan Enstitüsü İş~irligiyle
Mimar Sinan Üniversitesi tarafından düzenlenen
Fransız Ulusal Bmmsel Araştırma Merkezi (CNRS)
Uluslararası Kollokyum~un Bild_iriler Kitab~.
İstanbul, 28-30 Eylül/ septembre 1991
, Edites par •
Jean-Louis
BA~QUE-GRAM.M:ONTet
Aksel TIB~T tarafandan yayma hazırlanmıştırComposes et mis en pages par l'lnstitut Français d'Etudes Anatoliennes
Dizgisi ve sayfa düzeni Fransız Anadolu Araştırmalan Enstitüsü
tarafından yapılmıştır
Poblies par
la Societe d'Histoire Turque
· Türk Tarih Kurumu
tarafından yayınlamıştır
T Ü R K T A R İ H K U R U M U ·B A S I M E V İ - A N KA R A ı
9 9 6
Serpil
BAGCI
İSLAM TOPLUMLARlNDA MATEMi SİMGELEYEN RENKLER:
MAVİ, MOR ve SİYAH
İslam ıninyatür sanatı örneklerinin kimi gelenek ve inançlan yansıtan belgesel nitelikleri yeni yeni de-
gerlendirilnıeye başlamıştır. Kuşkusuz, minyatür sana-
tına-bu tür bir bakış, sosyal ve kültürel tarih birikimine yeni boyutlar katacaktır. Sözgelimi, XIV ve XVI. yüz-
yıllar arasında farklı merkezlerde hazırlanmış tari.lll veya edebi konulu resimli el yazmalarında cenaze tö- renlerini canlandıran minyatürlerde hakim olan birkaç renk, bugün artık ortadan kalkıİıış bir geleneği yansıt
maktadır. Kimi İl.hani, Memluk, Türkmen, Timurt ve Osmanlı el yazmaıarını.ri minyatürlerinde cenaze tö- renlerine katılanlar mavi, mor, siyah renklerde giysiler içinde tasvir edilmişlerdir. Bu olguyu gözleyebildiği
miz en erken örnek İl.hanlı dönemine tarihlenniekte- dir. Firdevsi'nin ünlü destimının olasılıkla 1318-1335
yıllan arasında resimlenmiş, bugün Demotte Şahname olaraktaıiınan nüshasmda yer alan kimi kahramanla-
rın ölümüyle ilgili bazı minyatürlerde figürlerin giysi-
leİinin mat bir mor tonunda boyandıldan görülmek- tedir1. Memluk sultanı Timurbuga'nm (sal. Aralık 1467-0cak 1468) davM~n Seyfi Ali Bey'in Hazined~
n Hoşkadem ibn. Abdullah için hazırlanmış olan min- yatürlü bir Alımedi İskendername'sinde İskender'in ölümünü 'canlandıran iki ıninyatürden2 birincisinde, İskender'in cesedi başmda mersiyeler okuyan bilge ki-
şilerin giydikleri başlıkl~r mavidir; cenazenin taşmma-
sım betimleyen ikincisinde ise, tabutu taşıyanlar ve çevredeki ağıtçılar mavi giysiler içindedir (res. 1). Alı
medi'nin İskendername'sinin Akkoyunlu emirlerinden Emir ül ~-u Emir Nasreddin pir Ömer Beg Perva- neci için 906/1500 yılmda tamamlanmış olan nüshasm- da da3 389a. sayfadaki minyatürde İskender'in cenaze- sini taşıyanlar ve saçım başını yolan ağıtçılar mavi ve lacivert renkte giyinmişlerdir (res. 2).
İlginç olan, Ahmedi'nin, metinde, cenaze törenine
katılanların giysilerinin mavi olduğuna hiç bir biçimde
değinmemiş olmasıdır. Başka bir deyişle, sanatçıların kullandıklan kaynak, resimledikleri metin değildir.
Burada nakkaşlan cenaze alayındakileri mavi giydir- meye yÇınlendiren, sanatçıların ve okuyucu/izleyicile~
rin ortak görsel belielderindeki gelenek olması gerek- tir. Nitekim bugün Topkapı Sarayı Kütüphanesinde bulunan bazı XV. yüzyıl yazmalarında cenaze töreni minyatürleri de metinde özel olarak belirtilmeme5ine rağmen aynı geleneği yansıtırlar. R. 1Ş42 numaralı Fir- devsi Şahname'sinin4 429b. sayfasında canlandırılan Feramurz'un Rüstem'in Tabutunu Getirmesi sahne- sinde tören e katılanlar siyah, lacivert, mor ve mavi giy-
. siler içindedirler ve mavi başlıklar takımşlardır (res. 3).
Aynı yazmanın 478a: sayfasındaki İskender'in cenaze- sinin taşınması sahnesinde de figürlerin elbiseleri siyah ve mavi ve koyu mavi, başlıklan ise siyah tır. Aynı yaz-
1) Ünlü lran kralı Feridun'un oğullanndan lrec'in cenazesini kaf§ılaması ve ölünün üzerine kapanmasını canlandıran iki miDyatürünün ren- kli fotogralan için bkz. G.D. Lowry, S. Nemazee, A Jewe/er's Eye. Islamic Arts of the Bo ok from the Vever Co lleeti on, Seattic-Washington D.C.
1988, lev. 7-8. Aynı eserin bugün Boston Museıım ofFineArts'da bulunan (22.293) Rüstem ve Zavara'run cenazelerinin ~ınmasını canlandıran
miDyatüründe de aynı reÔk!erin hakimiyetini gözleyebiliyoruz. Minyatürüo siyah-beyaz fotografı için bkz. O. Grabar, S. Blair, Epic Images and Conıemporary History, Chicago-LOndon 1980, 105.
. 2) İstanbul Üniversitesi Kitaplığı, T. 6044, 272b ve 273b. Yazma ve minyatürleri için bk. E. Atıl, ~'Mamluk Painting in the Late Fifteenth Century",Muqamas, Il (1984): 159-71·; G: İnal, 'Topkapı Müzesindeki Hazine 1509 numaralı Şehnaınenin Minyatürleri", Sanat Tarihi Yıllığı, III
(1970): 197-220; 306-16. . .
3) Topkapı Sarıiyı_Müzesi Kütüphanesi, H. 679. F.E. Karatay, Topkıpı Sarayı Müzesideki Türkfe Yazmaüır Kata/oğu, Istanbul 1962, s. 90;
Eser, yaYınlar da yanlıŞ olarak bir Osmanlı yazması olarak geçer : ı: Stchoukine, La peinture turque d'apres /es manuscrits i/lustres. 1 partie. Suley- man lu a Osman II, 1520-1692, Paris 1966, s. 49-50; E. Atıl, 'The Art of the Book", Turkish Art (Ed. E. Atıl), Washington D.C.-New York 1980, s. 163; E. Grube, ''No tes on O ıtoman Painting in the 15th Century", Essays in IslamicM andArchitecture in Honor of Katharina Otto-Dom, (Ed.
A Daneshvari), Malibu 1980: 51-67, 57. · .
4) F.E. Kara tay, Topkıpı Sarayı Kütiiphanesmdeki Farsça yazmalar Kata/oğu, Istanbul 1960, s. 130, kat. no. 344.
164 SERPlL BAGCI
manın Londra'da bulunan 891/1486 tarihli bir başka
Akkoyunlu nüshasında da İskender'in ölümüne ağıt yakanların canlandınldığı minyatürde, ta butun tizerin- deki siyah örtü ve figürlerin mo~, lacivert, mavi giysi ve başlıkları açıkça görülmektedUS. 916/1510 tarihli, Memluk Sultam Kansuk el-Gavri için hazırlanmış bir Türkçe Şahname kopyasında da, İskender'in tabutu başındaki figürler lacivert ve gri giysiler içindedirler6•
Yine Topkapı Sarayı Kütüphanesinde bulunan Ak- koyunlular için hazırlanmış olan bir grup Nizarnı
Hamse'sindeki İskender'in taburunun taşınması min- yatürlerinde de aym renklerin kullamldığı görülür7•
Aynca, 848/1444 tarihli bir Tirnuri Hamse'sinde de İs
kender'in cenazesinin başmda ağıt yakan figürler mor, siyah ve mavi matem giysileıjııe bürünmüşlerdir8 (res.
4). Tibrizi'ninMihraMüşteri adlıeserininyine 15. yüz-
yıl sonu Akkoyunlu üsıubunda yapı.J.nuş minyatürlerin- den Mihr'in ö~ümü ve:cenaze töreninin betimlendiği
çift sayfada da figürler mavi giysiler içinde canlandınl
mışlardtr (res. 5).
Daha önce de değinildiği gibi, metinlerin, hiç de-
ğilse minyatürlerin canlandırdığı bölümlerinde, ma- tem tutmakla minyatürlere hakim olan mavi, koyu ma- vi ve mor renkler arasındaki ilişkiye özel olarak deği
nilmemektedir. Ancak sanatçıların ve okuyucuların
ortak geleneklerinde ve görsel hafizalarında bu renkle- rin yas tutmakla ilişkisinin var olduğu açıkça görül- mektedir.
Nitekim, günümüze ul~mış kimi tarihi ve edebi metinler, mavi, koyu mavi, menekşe rengi ve siyahın
matem rengi olduğUnu belgelemektedir. Sözgelimi, ünlü İlbanlı veziri Reşideddin'in yönetiminde XIV.
yüzyılın başmda yazılan Cami ü't-Tevarih'in Moğol ta- rihi bölümünde, Gazan Han'ın 701/1301-1302'deki ölümünün anlatımında, tüm halkın mavi (ni/i) giysilere
büründüğü belirtilir. Cenaze, özel atlar üzerinde Teb- riz'e':'doğru ilerler, kente yaklaştığında, Tebriz halkı, üzüntülerini gösteren koyu mavi (kabad) renkli giysi- ler içinde cenazeyi karşılamaya çıkar10• Nizamüddin
şami'nin 804/1401-02 yıllarında, Timur'un fetihlerini anlatmak amacıyla yazdığı Zafername'de de benzer an-
la tımlar bulunur. Metne göre, Timur Anadolu'dan dö- nerken, hastalanıp ölen çok sevdiği torunu Emirzade Muhammed'in cenazesini de beraberinde getirir. Oy- nik'te yapılan cenaze tör~mini Nizamüddin şamı şöyle aktarır:
Emir kendisinin gaybubeti esnasında Sultaniye'de bulunan banuy-ı uzma Saray Melik Hanım ve mehd-i au merhum Muhammed Sultan'ın anası
Hondzade, diğer ağalar ve hatunlar ve diğer ben-
cteganın Oynik kalesi hududu tarafına hareket et- meleri için emir verdi ; bunlar da emir mucibince Oynik kalesi civarında mülakat şerefine nail oldu- lar. Merhum Emirzade Muhammed Sultan'm·ma- temini tecdid ettiler ; yer mavi esvapların çok-
luğundan göğe benzedi ve gök yer gibi başına top- raklar s açtı; ay yüzlü kadınlar siyah esvaplarım giy- diler, zühre alınlı güneş gibi parlak kadınların,
küsftfa uğramış güneş gibi, günleri kara oldu11 ...
Buradaki, " .. yer mavi esvapların çokluğundan göğe
benzedi .. " ve " .. ay ytizlü kadınlar siyah esvaplarım giy- diler .. " cümleleri bu iki rengin yas geleneğinin bir par-
çası olduğunu açıkça yansıtmaktadır.
Amasyalı Deşi§i Mehmed Efendi'nin 988/1580 yı
lında Mısır Beylerbeyi Hasan Paşa adına dtizenlediği
Farscadan Türkçeye sözlükte, Siyavuş maddesinde
şöyle bir açıklama yer almaktadır :
İran ve Turan halkı Siyavuş için bir matem tuttu- lar.ki, ne andan evvel ve ne andan sonra hergiz va- ki olmadı. Tevarih ehli müttefiklerdir ki saç kes- rnek ve gök giyrnek ol matemden kalmıştır12• Benzer şekilde, Dede Korkut öykülerinde de her- hangi bir kahramanın ölümü üzerine duyulan acı, ge- nellikle bir kalıp halinde yakınların "ak çıkanp kara giymeleri" ile belirtilir. Dede Korkut öykülerinde ma- vi rengin bu kültür içinde de matemi simgelediğini gös- teren ifadelere sık sık rastlamak mümkündür.
Sözgelimi, öykülerden birinde, Kazan Beyin oğlu Uruz Bey, tutsak olduğu ülkeden anasına yolladığı haberde
şöyleder:
... Anam menüm için gök geyüp kara sannsm Ka- lın Oğuz ilinde benim yasum tutsun13•
5) British Library, Add.,l8188, s. 329a. Yazma ve minyatürleri için bkz. N.M. Titley,Miniatures fromPersüın Manuscripts, Londra 1977, s.
45-46, no. lll. ·
6) Topkapı Sarayı Kütüphanesi, H. 1519, 875b. Yazma ve minyatürleri için bkz. N. Atasoy, "1510 Tarihli MemlukŞahnamesinin Miyatürle- ri", Sanat Tarihi Yıl/ığı, II (1966) : 49-70.
7) Topkapı Sarayı Kütüphanesi, H. 769, s. 379b; H. 792, 385a, H. 778, 392a ve H: 759, 360a'da, lskender'in cenaze töreninin caniandınidığı minyatü.rler örnek verilebilir.
8) Topkapı Sarayı Kütüphanesi, H. 870, 304a.
9) Topkapı Sarayı Kütüphanesi, H. 731, 203b-204a.
10) F. Rashididdin,Jame at-Tawarikh, (Ed. AA Alizadeh), Baku 1957, s. 368.
ll) N. şamr, Zafemame, (çev. N. Lugal), 2. bas., Ankara 1987, s. 329-30. Bu konuda aynca bkz. J.M. Roger (çev.), "V. V. Bartold's Article O Pogrebenli Timura (the Burial ofTemür)", Iran, Journal of the British Institute of Persia!) Studies, XII (1974): 65-88, 76.
12) Tarama Sözlüğü, c. III, Ankara 1967,1731. (Sözlükte kuUanılan kaynak: Süleymaniye Kütüp., Daı:qat lbrahim Pruıa Küt. llS: 166-1).
13) Dede Korkut Kitabı I, (Haz. M. Ergin), Ankara, Türk Tarih Kurumu 1958, s. 110: ·Bu konuda aynca bkz. B. Öge!, Türk Kültür Tarihine Girif, IV, Ankara 1984, s. 462-63.
İSLAM TOPLUMLARINDA MATEMi SİMGELEYEN RENKLER 165
Bir başka öyküde ise, Bamsı Beyrek'i öldü sanan
" .. kızk.ardaşlan karalı göklü ottirurlar .. "14.
Diğer kimi edebiyat ürünlerinde de mavi ve me-
nekşe moru matem rengidir. Deşişi Mehmed Efendi- 'nin de belirttiği gibi, İran'ın ulusal destam Şahna
me'de, mavinin matem rengi olarak sembolik anlamı
nın yansıdığı ifadeler sıklıkla yer alır. Sözgelimi, Key- kavus'un ölümü üzerine, kralın matemini tutmak üze- re siyah ve mavi giyinmiş İranlılar iki hafta boyunca yü- rüyerek Keykavus'un gömüldüğü yere gelirler15• Hüs- rev Perviz'in ölümü üzerine Şiruye'yi ziyarete giden
Şirin de, matemde olduğunu belirtmek amacıyla mavi ve siyahlara bürünmÜŞtür16.
Ayın sembolik anlamı, tasavvuf edebiyatında da buluyoruz17• Feriddettin Attar'ınMantzk üt-Tayr'ından
kimi tümeelerde de yansıdığı gibi :
.. Can gözü açıklardan biri, denize daldı da dedi ki:
Ey Qeniz neden mavisin sen ? Niçin yas elbisesine büründün ? Niçin kaynayıp duruyorsun, köpürüp
taşıyorsun? Deniz o gönlü güzel kişiye cevap ver- di : Sevgilinin aydınlığından kıvramp durmakta-
yım. Adam değilim bu yüzden ona layık olama- dım ... derdiyle yas libaslarına büründüm ... 18.
Veya: ·
.. 0 temiz kişilerin· yalvarmasından göklerde bir gürültüdür koptu. Yücelerdeki yeşiller giymiş melekler de, aşağıdaki yeşiller giyin-
miş melekler de libaslarını soydular, yasa
daldılar, hepsi mor matem elbiselerini giydi- ler. .. ı9.
Öte yandan, "yas" sözcüğünün Farsçada menekşe anlamına gelmesi de menekşe morunun veya· mavisi- nin yas/matem eylemiyle ilişkisini yanıstması açısından
ilginçtir. Edebi eserlerde kimi zaman ölüm acısı kar-
şısın~a saçlannı menekşeler gibi yolan kadınlardan söz edilinesi ve boynu bükük menekşelerin hüzıiü sembo- lize etmesi gibi metaforlan da hatırlamak anlamlı ola-
14)Dede Korkut Kitabı, s.140. .
bjjjrZO.
Gök sözcüğü, aYnı zamanda mor rengi anlatmak için de kullanılmaktadır. XIV. yüzyıl tıp doktorlann- dan Ali Çelebi bin Şerifin Timurtaş Paşa oğlu Umur Bey adına yazdığı hekimlikle ilgili Yadigilr-ı ibn-i Şerif adlı eserde bir hastalıktan söz edilirken ; .
.. ve her gah ki göklüğü azala, selametlik nişam ola ve eğer göklüğü artmaya yakın olursa bir elinden dahi kan alalar ..
denerek bugün morarına olarak adlandırılan tenin renginin değişmesi, gök sözcüğü ile betimlenmekte- du-ı1. Mavi ve yeşilinde tam anlamıyla aynşmadığı yine
bazı metinlerden anlaşılmaktadır. Dede Korkut öykü- lerinden birinde, avianan Bamsı Beyrek, bir geyiği ko- valarken tesadüfen geldiği yerde, gök çayırın üzerine kırmızı bir otağın dikilmiş olduğunu görüi2. Burada
çayır renginin gök sözcüğü ile betimlenmesi, yeşil ile mavi arasında kesin bir ayrım olmadığını gösteriyor.
Minyatürlerde açıkça izlenebilen bu renk sembo- lizmi, XVI. yüzyıl İran resim sanatında ortadan kalk-
mış gibi g~rünmektedir. Ancak ayın geleneğin Osman-
lı dünyasında ve minyatürlerinde XVI .. yüzyıl boyun- ca. hatta XVII. yüzyıl başında devam ettiği izlenebil- mektedir. Alımedi'nin İskendername'sinin bugün Ve- nedik'te bulunan XV. yüzyıl Osmanlı kopyasında İs
kender'in cenaze törenini canlandıran minyatürde, tö- rene katılan erkeklerin büyük bir bölümü mavi veya lacivert başlıklar giymektedun. 951/1544 yılında İstan
bul'da cenazesi. başında ağıt yakılmasını canlandıran
minyatürde, tabutun çevresindeki figürler, koyu mor, gri ve kahverengi matem elbiseleri içinde tasvir edil- mişlerd~ (res. 6) XVII. yüzyıl başlarında tamamlanan Darir'in Siyer-i N ebi adlı Hz. Muhammed'in yaşam öy- küsünü anlatan eserin resimli nüshasının bugün Top-
kapı Sarayı Müzesi Kütüphanesinde bulunan H. 1223
numaralı 414a. sayfasında yer alan Peygamberin ölü-
15) lranlı as iller, Keykavus'u yanlannda getirdikleri brokarve siyah Yunan ipeğine sararlar. R. Levy (Çev.), The Epic of the Kings, Shah·na- ma by Ferdowsi, London, Boston, Melbourne, Henley 1985, s. 174.
16) lbid., s. 402.
17) Kabad·puşlin (mavi giysili), Farsçada, sufileri tanımlamak için sıklıkla kullanılan bir terimdir. Sufıler, siyah veya mavi giysilerini, nefs- ammara'yı yenip, bir üst düzeydeki ruh yetkinliğine eri§tiklerinde, önceki durumlan için tuttuklan yastan kurtulupyırtarlar (H. Corbin, The Man of Light in Iranian Sufism, ~ndon 1978, s. 157, n. 121). Kimi a~tırmacılar mavinin matem ile ilgili sembolik anlamını tasavvuf geleneğine ba- glamaktadırlar (R. Milstein, "S~fi Elemen ts in the La te Fifteenth Century Painting of Herllt", Studies in Memory of Gaston Wiet (Ed. M. Rosen- Ayalon), Jerusalem 1977: 357-60,;362-63.
18) Ferideddin-i At tar, Mantıkal-TayrI (Çev. A Göl pınarlı), Istanbul 1944, 88.
19) lbid, s. 130.
20) Sözgelimi, Nizaıni'nin Leyla ve Mecnun adlı eserinde Leyla'nın ölümü üzerine annesi, " .. .Ak saçlan üzeri.nden bl!§ örtüsünü çekti, saçla- nnı menek§eler gibi peri§an etti..." [Nizami,Leyla ile Mecnun, (çev. AN. Tarlan), II. bas. !stanbul 1965, s. 198}.
21) Tarama Sözlüğü,
c . .
III, Ankara 1967, s. 1789.22) Dede Korkut Kitabı, s. 120.
23) Biblioteca Nazionale Marciana, cod. or. 57, 272a. Yazmanın minyatürleri hakkında genel bilgi için bk. E. Grube, ''The Date of Yenice Iskandar-nama", Ars Turcica-Akıen des VI. lntemationalen Kongresses für Tür/dsche Kwıst. M ünehen von 3. bis 7 Sept. 1979, 1987 II, s. 536-39 ; I dem, ''The Da te of V eni ce Iskandar-nama", IslamicArt, II (1987), 187-202, fig. 10.
24) Topkapı Sarayı Kütüphanesi, H. 1522, 429b.
166 SERPİL BAGCI
münü canlandıran minyatür, aynı geleneğin sürdüğü
nü göstermesi açısından ilginçtir. Burada, Peygambe- rin' çevresinde ağlayan Hasan, Hüseyin, Ömer, Ebubekir ve Fatma, yas içinde olduklarını ifade eden mavi, mor ve yeşil tonl~daki giysilerle tasvir edil- mişlerdrrıs.
Daha pnce de söylendiği gibi, edebiyat ürünlerinde genellikle minyatürlerin konularını oluşturan metin- lerde matem tutma sıiasmda belirli renklerde giysiler içinde olma gereği }?elirtilmemektedir ; bu örneklerde
sanatçılar, toplum.un uyguladığı töreleri yansıtırlar.
Öte yandan, Osmanlı kitap resmi sanatının en yoğun biçimde ürünlerini verdiği tarihi konulu yazmalarda ise, metinler bu konuda açık, net bilgiler de sunmakta-
dır. Başka bir deyişl,e, minyatürlerin canlandırdığı ce- naze törenlerinin metinlerindeki anlatımlarmda da matem tutmalda ilişkili olarak giyilen giysilerin renk ve türleri de belir~ilmiştir. Ancak Osmanlı metinle- rinde matem göstergesi olarak siyah ve mor giysilerden sözedilmesine rağmen minyatürlerin büyük bir bölü- münde cenaze törenlerine katılanlarm mavi ve koyu mavi renklere bürünmÜŞ olarak tasvir edildikleri gö- rülmektedir. Bu durumun akla getirdiği ilk şey; renk- lerin tam anlamıyla ayrışmamış olduğu, sözel olarak ifade edilen mor ve siyahm kimi zaman resimlerde ma- vi ya da lacivert boyalada ifade edilmiş olabileceğidir.
İkincisi ise, İlhan!, Tim u ri, Türkmen veya Meınluk re- simlerinde bulduğumuz örneklerin bir biçimde Os-
manlı resim sanatının ı:enk sembolizmini ya da renk- lerin ifade ettiği anlaınl~n etkilediğini göstermektedir.
Osmanlı tarihlerinin resiınli kopyalarmda çok sık
olmasa da padişahlarm cenaze törenlerinin canıandı
rıldığı minyatürler yer almaktadır. Osmanlı minyatür
sanatının erken örneklerini barındıran, 1525 civarında tamaınlanmış Şükıi'nin Selimname adlı eserinde Pa-
dişah II. Bayezid'in cenazesinin eller üzerinde ~aşınma
s~ canlandıran minyatürde cenazeyi taşıyan figürlerin giysileri mavi ve mor ağırlıklı, sankiarı ise tümüyle siyah ve mor renklerdir. Olayı bir yapıdan izleyen ka-
dınların da siyah renkte başlıklar giymiş olmaları dik-
kat çekicidrru (res. 7). Nitekim, Şükri'nin metninde yer alan şu beyitler ülkenin bu yasla nasıl siyahlara büron-
düğünü açıkça belirtir :
kara geydi ser be ser ayan-ı rum nevha agaz itti şehr u merz u bum ol musibetden siyahpuş oldu halk ağlamakdan mest u medhuş oldu ha~7
II. Bayezid (1481-1512) ve I. Selim (1512-1520) dö-
neınlerinde sarayda içoğlam olan G.A Menavino'nun, ülkesine döndükten sonra 1551 yılmda yayıınladığı ki-
tabında, yazar, Sultan Bayezid'in oğlu Mehmed'in ve Bayezid'in ölümünü aktarırken, aile bireylerinin siyah giysilere büründüklerini belirtu-ıa. XVII. yüzyıl tarihçi- si Solak-zMe'ye göre, 918/1512'deSultan II. Bayezid'in cenazesi Dimetoka'dan İstanbul'a getirildiğinde, Der- i devletten istikbal eden ihtişıim sıihipleri, vekıir ve hürmet ile başlarına şeınleler9 ~a~arak, padişahm ta- butunun yanısıra birlikte yürümÜŞlerdit0•
1569-95 yıllan arasmda Osmanlı sarayının Şahna
mecisi olan Lükman'ın 1579-80yıllarmda tamaınladığı
ünlü Tarih-i Sultan Süleyman'ın, bugün Dublin Ches- ter Beatty Library'de "(MS. 413) bulunan resiınli nüs- hasmda, Kanuni'nin cenazesinin Belgrad'da II. Selim
tarafından karşılanmasının canlandırı!.dığı sahnede tö-
re~e katılanlarm giysileri siyah, mavi, lacivert ve mor- dur. Eserin bundan sonraki minyatürü, Kanuni'nin İs-
tanbul'da gömülmeye getirilmesini betiınler, burada da tabutu taşıyan ve önünde yürüyen saray görevlileri aym renklerdeki matem giysileri içindedirlerl1• Kanu- ni Sultan Süleyman'ın Zigetvar seferini, ölümünü ve II. Selim'in başa geçişini anlatan vakanüvis Ahmed Fe- ridun Paşa tarafından Sokullu Mehmed Paşa narnma
yazılan 2 senelik vakay-ı tarihi Nüzhet el esrar el ahbar der sefer-t-Sigetvar'm 976/1568-69 tarihli kopyasının32 107b-108a. sayfalarında, aym konuyu betiİnleyen min- yat.ürde yeni padişah ve çevresindekiler siyah, mavi, mor ve grinin genellikle koyu tonlarmdaki giysiler için-
25) Yazma hakkında bilgi ve bu sahnenin renkli fotografi için bkz. Z. Tanındı, S iyer-i N eb~ İslam Tasvir Sanatmt:Uı Hz. Muhammed'in Haya-
tı, İstanbul 1984, res. 87.
26) Topkapı Sarayı Kütüphanesi, H. 1597-98, s. 62a (yazma için bkz. F.E. Kara tay, Topkapı Sarayı Müzesinde/d Türkfe Y(!ZTTlalann Kptaloğu,
c. I : 210, no. 639). · 27) H. 1597-98, 6lb.
28) G.A Menavino, I costum4 et la vita de Turchi, Fiorenza, 1551, s, 149-50, 164. .
29) Şem.le kelimesi sözlüklerde §al, omuz örtüsü olarak geçmektedir. Zeki Pakalın, §emlenin sa nk yerine kullanılan bir tabir oldugunu söy- ler. (Z. Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri Sözlüğü, 1stanbul1983, c. 2, s. 334) Sonraki sayfalarda da göıüleceği gibi, Osmanlı tarihlerinde cenaze törenlerinin anlatımında törene katılaniann mü§emmel/§emel giyin~ olarak hazır bulunduklan belirtilir. Minyatürlerden gözlenebi!diği kada-
rıyla kastedilen, özellikle cenaze törenlerinde sannılan §emlelerin, üzerinde siyah bir bandın bulunduğu sanklar olmak gerektir. (bkz. res. 8-11) 30) Soltık-z!Jde Tarihi, (Haz. V. Çabuk), Ankara 1989, c. 1, s. 473.
31) Minyatürlerin ı:enkli fotoğraflan için bkz. E. Atıl, The Age of Sulıan Süleyman the Magrıijicent. Washington D.C.-New York 1987, res.
43c-43d.
32) Topkapı Sarayı Kütüphanesi, H. 1339 ; F.E. Karatay, Topkapı Sarayı Müzesmdeki Türkfe Yazmalann Kataloğu, c.I, s. 227-28, no. 692 ; Z. Akalay, "Osmanlı Tarihi ile ilgili Minyatürlü Yazmalar: Şehnamelerve Gazanameier", (yayınlanınamı§ doktora tezi), İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi 1972, s. 156-159.
İSLAM TOPLUMLARINDA .MATEMİSİMGELEYEN RENKLER 167
de dua etmektedirler (res. 8). Ünlü padi§ahın cenaze törenini tamamladığı ve Kanuru Sultan Süleyman dev- rini konu edinen H ünername'nin II. cildinin yine Top-
kapı Sarayı kütüphanesinde bulunan miDyatürlü nüs- hasında buluyoruzl3• Bu kez Osmanlı karargahı ve Bel- grad kalesinin de betimlendiği minyatürde, II. Selim, saray ve ordunun ileri gelenleri lacivert, mor, mavi ve
yeşil matem layafetleri giyinmişlerdir (res. 9).
Ahmed .Feridun Pa§a'nın yukarıda söıü edilen ese- rinde, Kanuru Sultan Süleyman'-ın ölümü uzun bir süre boyunca· ordudan saklandıktan sonra, Şehzade Selim- 'in Belgrad'a ula§tığı haberi nihayet geldiğinde, Sokul- lu Mehmed Pa§a hafızlan çağırır ve cenazenin bu-
lunduğu arabanın önünde yasin okunınaya ba§landığı,
bunun üzerine durumu anlayan solaklar ve peyklerio ba§larına toprak saçtıklan, üsküflerini34 çıkarıp siyah, futala25 sararak ah ve feryada ba§ladıkları belirt~6•
Aynı eserde daha sonra yeni padi§ahın libas-ı ma- tem giymi§ ve §emle sarınmış bir §ekilde babasının ta- burunun yanma gelip durduğu ve tabutu ta§ıyan ara-
banın otağ-ı hümayun önüne gelmesinden sonra, vüze- ra ve erkan-ı saltanatın matem libasları ve §emleler ile müşemmel bir biçimde arabanın· önüne düşerek yürü- dükleri anlatılır37• Tören sona erdiğinde ise, yeni Sul- tan henüz çıkarmadığı matem giysisi ile baş çadıra çıkıp oturur ve tebrikleri kabul etmeye başla28• Aynı yazmanın bu konudaki minyatüründe, Sultan Selim'in
kaftanı mavidir, ancak içtiğinin renginin betimlenme- sinde aynı titizliğin yansımadığı görülü29•
Kanuni'nin cenaze töreni, 1563-1600 yılları arası
nı kapsayan Selanik! tarihinde de benzer ayrıntılada aktarılır. Selanikl'ye göre, cümle erkanı devlet matem
libasıyla şemleler sannıp, bi-zebanlar çullar giyip nale ve feryad ederler. Yeni padi§ah ise, libfis-ı matem pu-
§ide misld atlas-came ve siyah çuka Selimi nimtene geyüb şemle ile çıkar40•
Ahmed Feridun Paşa'nın Zigetvarname'sinin yu- kanda sözü edilen nüshasının 41a numaralı sayfasında,
Kütahya'daki Şehzade Selim' e. acele Belgrad'a gelme- si için mektup yazdıran Sokullu Mehmed Paşa, mavi matem elbiseleri içinde kaybettiği sultan için yas tutar- ken, siyah, i§lemeli mendiline de gözya§larını silmek- tedir (res.10).
II. Selim'in ölümü üzerille gelişen olaylar ve ce- naze törenini canlandıran minyatürlerde de renklerin betimlenmesinde aynı titizlik gösterilmiştir. Seyyid
Lokınan Aşuri'nin yazdığı, 989/1581 yılında tamamla- nan, 1574-1581 yıllan arasındaki olaylan anlatan Şe
hin§ahmane'nin İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi- 'ndeki nüshasında yer alan bir minyatür, ID. Murad, So kutlu Mehmed Paşa ve saray görevlilerini canlandır
mıştır. Babasının ölümü üzerine aletacele Mudanya- 'dan gelen yeni Padi§ah, Sadrazarnın eşliğinde Saray'a Bab-ü'Selam kapısından girmek üzeredir41• Padi§ah, Sokullu Mehmed Pa§a ve sarayWann büyük bir bölü- mü siyah ve lacivert gibi koyu renk giysiler içindedir- ler42. Yine Lokman'ın, 988/1581 yılında tamamlayarak III. Murad'a sunduğu, minyatürlerini Nakka§ Osman ve Ali'nin yaptığı II. Selim dönemi (1566-1574) olayla-
rını anlatan Şahname-i Selim Han adlı eserin 156a. say-
fasındaki son minyatürü II. Selim'in cenaze törenini tasvir eder43• Bugün Bostan'da Museum of Fine Arts- 'da bulunan bu minyatürde padi§ahın tab u tu sarayın II.
avlusun~ çıkanlmaktadır44• Tabutu omuzlar üzerin- de taşıyan ve ·kimileri ağlayarak, kimileri ağırbaşlı bir biçimde önünde ve yanında yürüyen tüm figürler, ma- vi, lacivert ve mor giysilere bürünmüşlerdir.
Selanild, II. Selim'in ölümünden sonra ID. M urad- 'ın cülusunu da şöyle anlatır45 :
... cümle erkan-ı devlet ve a'yan-ı saltanat şemleler
s ann u b siyah libaslar ile matem pfi§ide ve musibet- zede amme-i alem ile Ayasofya'da sabah namazın
33) H. 1524, s. 294a; Yazma ve minyatürleri ile ilgili bkz. N. Atasoy, F. Çağıııan, Twkish Miniarure Painting, 1stanbul1974, s. 46-47: Aka-
lay, op. ciL, s. 98-113. ·
34) I. Murad döneminden itibaren kullanılmaya b~layan, boru ~eklinde, b~a giyildiğinde yansı arkaya sarkan yeoi~ri börkünün kenan sır
malısı. Fatih döneminde daha süslü ve sırmalı bir ~eldi alıp kapı Kulu piyad~i ve buolann zabitlerine tahsis edilmi§ tir. Usküfün kırmızı kadifeli- sini iki tarafına birer de zülüf takarak Silahtarlar giyerdi. (Pakalın, op. ciL, c. 3, s. 560-61 ).
35) Önlük, p!!§temal.
36) Topkapı Sarayı Kütüphanesi, H. 1339, !OSb.
37)Jbid, 107a. · '·.
38) Jbid, 109b.
39) Jbid, 110b-111a.
40) Selaıı.iki Mustafa Efendi, Tarih-i Sel4niki, (haz. M. İp§irli), lstanbul1989, c. 1, s. 50.
41) Jbid, s. 99-100. .
42) F. 1404, s. Sa. Bkz. N. Atasoy, "The Documentaıy Value of the O ıtoman Miniatures", ~ Congr~ international d'art turc (Air-en-Pro- vence, 10-15 Septernbre 19.71), Aix-en-Proveoce 1976: 11-17, fig. 2.
43) Topkapı Sarayı Kütüphanesi A 3595. Yazma ve minyatürleri için bkz. F. Çağıııao, "Şah name-i Selim Han ve Minyatürleri", Sanat Tari- hi Yıllığı, 5 (1972-73): 411-42, res. 4.
44) no. 14. 693. F. Çağıııan, eserin müsvedde nüshasıyla kar§ıl~tınp minyatürlerin bu yazmaya ait oldugunu tespit edene dek, bu cenazenin
farklı sultaniara ait oldugu öne sürülmü§tür. (F. Çağman, op. cit., s. 417, not. 25).
45) Tarih-i SellJniki, c. I, s. 100.
168 SERPİL BAGCI
kilup Divan-ı alide hazır oldılar. Ve sa'adetlü pa-
dişah hazretleri leyle-i mezbUrede beş şehzadenün maslahatın görüp ve kendiler dahi matem libasıyle taşra çıkınca vüzera ve erkan-ı devlet Divan-M- ne'de oturup tevakkuf eyled.iler. Ve rilz-ı mezbü- run üçinci sa'atinde taht-ı hümay1ln Bab-ı sa'adet- makrfin öninde kurılup, sa'adetli Pactişah üstüne uzun yenlü siyah caprastlu nimtene ve mor atlas dolama geyüp ve ıp.üşemmel çıkup, yemininde ve
yesarında ağalar ve çaşnigirler çıkd~klan gibi vü- zeraya selam virüp, taht-ı hümay1lna oturdılar.
Aynı eserde, Sultan II. Selim'in cenaze töreninin
anlatıldığı bölümde de yeni padişahin mor butrakl ka- dife nimtene giydiği belirtilir46.
1006/1594 yılında tamamlanmış Lokman'ın Şehin
şahname adlı eserinin ikinci cildinde, III. Murad'ın an- nesi Nur Banu Su!tan'ın cenazesinin sarayın Toplu
Kapısından çıkarılışını canlandıran minyatürde, töre- ne katılanların yeşil, mor ve lacivert giysiler içinde ol- duklan görülür47• Selaniki tarihinde, ill. Murad'ın ölü- mü ve cenaze töreni ile ilgili de ayrıntılı bilgi vardır.
Babasının ölümü üzerine Manisa'dan gelen Sultan
m.
Mehmed'in cülus törenine katılan bütün devlet büyük- leri ve yeni sultan matem giysileri içindedir48 :
... Ve ba'de salati'l-cum'a erkan-ı devlet ve a'yan-ı
saltanat vüzera-i izam ve ulema-ı
kirarn
cümletenlibas-ı matem ile mülebbes şemle ve destarlar ile hüzn-i tamam-ımala-kelam üzre Saray-ı amire
ca-
nibine şi taban olup, Divan-ı muallada yerlü yerine
. L
mukim oldılar. Ve Pactişah-ı dm-penah u hilafet destgah -eyyede'Uahu ta'ala ve kavvahü-hazretle- ri dahi libas-ı matem-piişide çep-rastlu siyah atlas bir le burc-ı şerefden şems-i Mveri tulu'ider gib se- m-i saltanat-ı cihan hani kanun-ı kadim üzere
Bab-ı sa'adet öninde kurulmış idi.
m.
Murad'ın ölümü ve cenaze töreni sırasında İstanbul'da bulunan Venedik Balyosu Marco V emier- 'in raporlarında 'da benzer anlatımlar vardır. Vernier'e göre, Murad'ın tabutunun taşıması sırasında ağalar ve sarayın ileri gelenleri siyah giysiler içindedirler. Öte yandan, törene katılan yeni sultanin giysileri ise mor- dur49. Aynı olayı anlatan İngiliz seyyah Sanderson da,46) Ibid, s. 101.
şehzadelerin cenaze törenlerinin Sultan Murad'ınkin
den bir gün sonra yapıldığını ve tabutların önünde 7 vezirin siyahlar içinde yürüdüklerini aktarır50• İ. H.
Uzunçarşılı, bu konudaki görüşünü; "tarihlerde bazen matem elbisesinin ve sanğın siyah olduğundan ve ba- zen başa sadece siyah şemle sarıldığından söz edil- mekte ise de, elbisenin siyah olduğuna şüphe yoktur"
şeklinde belirtir1• Ancak daha önce de değinildiği gi- bi, cenaze törenlerini betimleyen minyatürlerde tö- rene katılan kişilerin siyahın yanında mor ve koyu mavi renklerin de giyildiği görülmektedir. Nitekim, Topka-
pı Sarayı Müzesi kumaş deposundaki giysiler arasında
koyu patlıcan moru kaftanların bulunması bu.düşün
ceyi desteklemektedir.
Mavi ve siyahın bu sembolik anlamının başka alan- Iara da yansıdığını görüyoruz. Sözgelimi, Suriye ve Mı
sır'da, ölüm fermanlan mavi renkte kağıtlara yazıl
maktadır2. Öte yandan, yine Menavino'dan öğrendiği
mize göre, Bayezid'in ikinci oğlu Alemşah'ın ölüm ha- beri Sultana yollandığında, habeı::cinin getirdiği mek- tup siyah kağıt üzerine beyaz mürekkeple yazılmıştır;
Sultan bu mektubu görür görmez kötü haberi anlar3•
Bu görsel ve yazılı kaynakların da gösterdiği gibi, cenaze törenlerine katılanların özel renklerde matem giysileri içinde olduklan görülüyor. Bu giysilerin özel- likle minyatürlere yansıyan örneklerinden izlenebil- diği kadanyla XIV.-XV. yüzyıllarda İran'da yaşayaıi.
farklı kökenden toplumlarda mavi ve mor ağırlıklı ol-
duğu, Osmanlılar'da bu renklere siyahında katıldığı
görülmektedir. İlginç olan Osmanlı metinlerinde mor ve siyah renklerin yanında yeşil, mavi veya koyu mavi- nin söZÜ geçmemesine rağmen, minyatürlerde tören- lerde hakim renkler olarak bu ikinci grubun görül- mesidir. Bu da büyük olasılıkla, yukanda da belirtildiği
gibi, özellikle XV. yüzyıl Memluk, Timurl ve Türkmen
resimsanatındaki sembolik anlatırnın etkisiyle gerçek-
leşmiş olmalıdır. Bir diğer olasılık da mor, ıp.avi ve yeşil tonlannın nakkaşların ve tarih yazarlannın dillerinde tam anlamıyla ayrışmamış olmasıdır.
S.B.
47) Topkapı Sarayı Kütüphanesi, B. 2000, 146a. Minyatürün renkli fotografı için bkz. N. Atasoy, F. Ça'ğıııan, Turkish Miniature Painting, lstanbul1974, lev. 30.
48) Tarih-i Selbniki, c. II, s. 434. •
49) T. Reyhanlı, Ingiliz Gezginleri:ne Göre XVI. Y"uzyılda İstanbul'da Hayat (1582-1599), Ankara 1983, s. 63, not. 223. Vemier;aynca, tören e
katılaniann kimilerinin matem dolayısıyla sanidannın üzerine çeııitli küçük ~lar taktıklannı, kimilerinin de bir keder i~areti olarak yiin dokuma- lı sanklar gzydiklerini de söylemektedir.
50) Ibid, not. 224.
51) l.H. Uzunçar§ılı, Osmanlı Devletinin Saray Teşkil/ltı, 3. baskı, Ankara 1988, s.·Ş5.
52) Bosch, Q., J. airswell, G. Petherbridge, /slamic BindingandBoolanaking, Cbiç.ago 1981,34.
53) G.A Menavino, op. ciL, 145-46
SERPİL BAÖCI LEV./PL. I
ı. İskender'in Cenazesinin Taşınması. 2. İskender'in Ceıiazesinni Taşınması.
Ahmedi, İskendername, Ahmedi, İskendername,
İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, T. 6044, s. 273b. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, H. 679, s. ~89a.
"·
3. Feramnrz'un Rüstem'in ve Zavara'nm Cenazelerini Zabulistan'a Getirmesi. Firdevsi, Şahname,
Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, R. 1542, s. 429b.
LEV./PL. II SERPİL BAÖCI
4. İskender'in Cenazesi Ba~ında Ağıt Yakanlar. Nizami, Hamse,
Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, H. 870, s. 304a.
5. Mihr'in ölümü ve Cenazesinin Ta~ınması. Tıbrızi, Mihr ü Müşteri, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, H. S31, 203b-204a.
SERPİL BAGCI LEV./PL. III
-
... _,6. İskender'in Cenazesi Başında Ağıt Yakanlar. Tercüme-i Şahname, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, H. 1522, s. 426b .
..
·.
7. Sultan II. Bayezid'in Cenazesinin Taşınması.
Şükri, Selimname, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, H. 1597-98, s. 62a.
8. Sultan II. Selim ve Sarayın İleri Gelenlerinin Kanuni Sultan Süleyman'ın Cenazesi Başında Dua Etmeleri. Ahmed Feridun Paşa, Nüzhet el esrar el ahbar der sefer-i Sigetvar, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi,
H. 1339, s. 107b.
LEV./PL. IV
.
'ı\
')
SERPİL BAÖCI
9. Sultan II. Selim ve Sarayın İleri Gelenlerinin Kanuni Sultan Süleyman'm Cenazesi Başında Dua Etmeleri.
Seyyid Lokman Aşuri, H ünername II,
Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, H. 1524, s. 294a.
·10. Sokullu Mehmed Paşa Yitirdiği Padişah için Gözyaşları Dökerken.
Ahmed Feridun Paşa, Nüı.het el esrar el ahbar der sefer-i Sigetvar,
Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, H. 1339, s. 41a.
