Singko Seli Tutung ve
Eski Uygurcanin Sozvarligina Katlulari
Mehmet 0lmezMersin Universitesi
Adma armagan hazlrlanan degerli ogretmen, Turk dilinin yoriigi ediz boggutGi'sll D. Aksan 3. cildi 1982'de yaylmlanan ve ulkemizde dilbilimin ilk bagvuru kaynaklarlndan birisi durumuna gelen Her Yoniiyle Dil adli k i t a b ~ n d a " s o z v a r 1 ~ ~ ~ " n ~ n tanlmlnl yapmlg, kapsamm q i ~ r n i g t i r . ~ Hemen yakln zamanda yaylmlanmq olan, tiimuyle Tiirkqenin s o z v a r l l ~ m a aylrdlgl qahgmaslnda ise konuyu hemen tiim yonleriyle ele a l m l g t ~ r . ~ Bu son qalqmaslnda ozellikle "Ceviri Sozciikler" bagllkll boliimde Islamllgln kabiiliinden sonra Arapqa ve Farsqa, giiniimiizde d e Ingilizcedeki kimi kullanlmlara karglllk Tiirkqede qeviri kokenli yeni kullanlmlar~n, sozcuklerin varllglna dikkati qeker.4
Ceviri kullanlmlar, yapllar gerqekten de Turkqede qok eskiye, Islam oncesine degin gitmektedir. IX. yy. ve sonrasmda Buddha dinine bag11 Uygurlar, din adamlarl Cinceden ve oteki komgu halklarln dillerinden Uygurcaya yaptlklarl qevirilerde gereksinimini duyduklarl qoiu felsefi terimi Uygurcanm olanaklarl kapsamlnda tiiretmig ve kullanlma sokmuglardlr. Giinliik konugma dilinde kullanlm o l a s l l ~ g ~ g e r ~ e k t e n de az olan bu ~ o k heceli tiiretme sozciikler ma- nastlrlarm, dini okullarm slnlrlarlnl qok agmamlg olsa gerek. Daha qok boylesi dini metinlerde kargllagtlg~rnlz ve qeviri izlenimi uyandlran tiipkerguliik tiizgerin~siz "benzersiz, dengi olmayan, tek" Cince wudeng "kargllag- tlr~lmaz" = Sanskrit asama karg~llgl ya da yeg tiizu koni tuymak "yeg,. evrensel dogru uyanlg" (Cince
%k%E@
wushang-deng-zheng-jue, Sanskrit anuttara- s a m y a k - s a m b o d h i karg111g1)~ gibi k u l l a n ~ m l a r d i n d ~ g l metinlerde pek goriilmemektedir. 0rnegin hasada iligkin bir metinde boylesi felsefi ya da din? anlamlar yiiklii sozciikler kaybolmakta yerini aglzk "bugday", orgak "orak", okiiz, ortgiin "harman, harman yeri", sag "saqmak", saman, suva- "sulamak", tegirmen "degirmen", temiir~i "demirci", urug "tohum" gibi sozcuklere blrakmaktad~r.~Eski Uygurcada sozkonusu sozcukleri tiiretenler bu sozciiklere ihtiyaq duyanlar, Buddhist metinleri Tiirkqeye qevirenlerdir. Bir olqiide de dil bilgini diyebilecegimiz bu qevirmenlerin bqlnda giinumiize ulagan oylumlu iki Uygurca metnin, Altun Yaruk Sudur ve Bodisatav Tayto Samtso A~arinlng Yorlkin Ukltmak Atllg T s i - ~ n - ~ i i e n Tt2gme Kavi Nom Bitig'in qevirmeni Singko Seli Tutung gelmektedir.7
Mehmet 0lmez
oteki Uygurca metinlerde seyrek olarak goriilen, ya da hemen hiq gorulmeyen kimi sozcuklerin yalnlz bu metinlerde goruldii~ii ya da slkqa kullanlldlgi soyle- nebilir.8
Bu yazl qerqevesinde yer verecegimiz ornekler ise Xuanzang-Biy~grafisinden,~ qogunlukla d a bu biyografinin VI. bolumiindendir. Bu qevirinin oteki bo- liimlerinden ise gu ornekleri vermek istiyorum:
kedler "bilginler, uzmanlar; din bilginleri, din uzmanlari" (HT IV 458, VIII 1573, X A 21). Sozciik oteki metinlerde bu anlamiyla slk kullandmaz. H T IV 1426'da qeviri bir oge olarak kigig miingiiliik "kiiqiik tagit" (kigig "kuqiik", miin- "binmek") soziinu buluruz. Bu kullanlm gerqekte MahayBna Buddhizmine bail1 olanlarca Theravada Buddhizmine bag11 olanlarl -biraz da elegtirici bir iislupla- tanlmlayan Sanskrit H i n a y h a sozuniin qevirisinden bagka bir gey degildir. Sozciik Cinceye
/J\s
xiaoshen olarak qevrilmig, oradan da Uygurcaya seogtn olarak girmig, hatta kimi yerde kigig koliigii olarak da kullandmigtir. Buradaki kigig miingiiliik kullanimlnln SS'nin diline ozgu oldugunu soyleyebiliriz. Yine tiigriik "guzel kokulu; qok renkli" sozii de $$'nin diline ozgii kullanimlardandir (VII 665, 687 ..., VIII 1825 ..., X 60).1°Yakln zamanda yaylmlanmig olan VIII. boliimde ise "soz", "anlam", "aqlklama, yorum", "ince anlam" karpliklarlnda bol saylda soz buluruz: 170 ingge toz "ince anlam, ince esas", 218 k t g yoriig "butiinluk, kompozisyon; aqlklama", 456 toz yoriig "temel, esas, ilke, prensip", 461 y o g u n s a v "safsata/safsatacl" anlamlyla Sanskrit prapafica ic$n,ll 1045 terig yoriigliig "derin tanlmh, derin anlamli, derin yorumlu", 1142 sav evri2i "durum eki, ha1 eki" (Cince @l!!i$ zhuan sheng karglllil olarak). Sav evri~i'nin gerqekte tam karyligl "sozun qevrimi, sozun donderi1mesi"dir.
$$ bunu tam bir dilbilgisi terimi yerine
kullanmayl bagarmlgtlr, orneiin evet tegiigi sav evrigi "hey anlammdaki soz qevrimi"+
"seslenme durumu, Vokativ hali". 1149 koni yoriig "dogru anlam, dogru aqlklama", 1361 yoriigi ediz "aqlklamasl yuce, bilgisi yuksek", 1513 ujik edremlig "yazm ustasl, edebiyat bilgini, edebiyat aragtmnaclsl".Biyografinin VI. boliimunde yine $$'nin kullanimina ozgu ogelere slkqa rastlanmaktadlr: 23 ulug siiii uruguti "iist derecede general", Cince AjSf-Z/Z da jiang jun karglliginda kullan~lmlg. Burada siiii urugutu'nun qevrildigi Cince
sozcuk Eski Turk Yazltlan'nda gerqekte segiin olarak, Cinceden bir odiinqleme bi~iminde gorulmektedir. Metnimizde ise segiin sozunun Uygurca qevirisini buluruz. 30 k t m i suvi "kanal", tiigiinliik, tiigiinliik ev "konaklama yeri, konukevi, misafirhane",12 167 belgii bitig "resimli kitap, resimli tarih" Cince tushi karglligi kullanllmlg. 532 ujik bosgutl (boggut<g>l?) "kokenbilimci, igtikakq, etimolog" Gin.
qs
zi xue karglligl kullan~lm~g. 1060-61 sakda s a k ~ n ylganmakta ylgunmakm "uyanlk ve dikkatli olarak", 1096 oz kotiirdegi "can gotiiren+
canh", 1577 srn kotiirde~i "vucut tagiyan-+
canli", 11 16 edgiisin tegiir- "iyiliiini ulagtlrmak; rahmet etmek", ujik kegiirtdegi beg "edebiyat bilgini, edebiy at$]".Singko Seli Tutung ve Eski Uygurcanin Sozvarllg~na Katiular~ SS'nin Eski Uygurcaya katkllarl guphesiz yukarldaki bir kaq ornekten olugmamaktadlr, ornekler artmlabilir. Bu klsa yazlda
$3
ve dilinin onemi k~saca vurgulanmaya qallg~lmlgtlr.Notlar
yoriigi ediz b o ~ g u t p "(harf.) yorumu yuksek ogretmen"
Her Yoniiyle Dil. Ana Cizgileriyle Dilbilim. 3. c., Ankara 1982, 17. s. ve otesi
Tiirkgenin Sozvarllgl. Ankara 1996.
A.g.e. 39. s. ve otesi
Juten Oda, "Remarks on the "lehngut" of the Sakiz yukmak yaruq siitra",
Sprachen des Buddhismus in Zentralasien. Wiesbaden 1983,66. s.
Peter Zieme, "Ein uigurischer Erntesegen" Altorientalische Forschungen, 3 (1975): 109-143, ozellikle sozluk bolumu.
Singko Seli Tutung ve o l a s ~ oteki qevirileri iqin 5 . Tekin, P. Zieme ve K. Barat'ln AY 111, l I. sayfada andan qallgmalara ve UAY 12-13. sayfalara baiunlz.
Altun Yaruk'ta gorulen kullanlmlar ve sozcuklerle ilgili olarak bk. AY 111, 14-15. S.
Kimi kaynakta HsuadHuen-tsang olarak da geqer. Xuanzang-
Biyografisi'nin Uygurca qevirisiyle ilgili qallgmalar iqin S. Tezcan'm qallgmasma, 1975 sonrasl iqin de HT VII iqin yazdan tanltmaya bk. Bu sozcuk iqin ayrlca bk. Sema Barutqu Uygurca Sadaprarudita ve
Dharmodgata Bodhisatma HiMyesi. Ankara ~niversitesi, Sosyal Bilimler Enstitusu 1987 (Yay~nlanmamq Doktora Tezi), 100 tiisriik esrigii. Bunun iqin aynca krg. Cien-VIII, Komm. 181.
A y r ~ c a krg. VIII. bolum 22-23 tii$inliikler yatmaliklar "duraklar (?), kervansaray lar (?)". AY III ChinSkrUig Cien-VII: Cien-VIII: Kaynaklar
Mehmet Olmez, Altun Yaruk III. Boliim (= 5 . Kitap). Ankara 199 1. Mehrnet Olmez, "Uber die Sanskrit- und Chinesisch-Kenntnisse der Uiguren", Turfan, Khotan und Dunhuang, Vortrage der Tagung Jnnemarie von Gabain und die Turfanforscung", veranstaltet von der Berlin-Branderburgischen Akademie der Wissenschaften in Berlin ( 9 . - 12.12.1994). Hrsg. R. E. Ernrnerick, W. Sunderrnann, I. Warnke u. P.
Zieme, Berlin 1996: 245-253.
Alexander Mayer, Xuanzangs Leben und Werk. T e i l 2 . Cien-Biographie
VII. VSUA Band 34, Wiesbaden 1991.
M e h m e t 0lmez CinceVII HT 111 HTIV HTVI HTW HT V1I.T HT VUI HTX HtSp OkuKay UAY Uriik
Biographie VIII. VSUA Band 34, Wiesbaden 1995.
Mehmet Olmez, "Uygurca Xuanzang-Biyografisindeki Cince Ahntilar",
Turk Dilleri Arajtzrma/ar~ 4, 1994: 109- 143
Kahar Barat, "The Uighur Xuanzang Biography Volume 111.". Journal of
Turkish Studies, Cilt 16 (1992): 5-65.
John Peter Claver Toalster, Die uigurische Xuan-Zang-Biographie 4. Kapitel mit Ubersetzung und Kommentar. Justus-Liebig-Universitat
GieRen 1977 (Yaymlanmamq Doktora Tezi).
Mehmet ~ l m e z , Xuanzangs Leben und Werk. Die altturkische Xuanzang-Biographie VI (baskida).
Klaus Rohrborn, Xuanzangs Leben und Werk. Teil 3. Die alttiirkische
Xuanzang-Biographie VII. VSUA Band 34, Wiesbaden 1991.
Mehmet Olrnez, "Die alttiirkische Xuanzang-Biographie VII. Nach der Handschrift von Leningrad, Paris und Peking sowie nach dem Transkript von A. v. Gabain, hrsg., iiber. u. komm. von K. Rohrborn. Otto Harrassowitz
.
Wiesbadcn 1991.", Turk Dilleri A r a ~ t l r m a l a r ~1992: 205-214.
Klaus Rohrborn, Xuanzangs Leben und Werk. Teil 5. Die alttiirkische Xuanzang-Biographie VIII. VSUA Band 34, Wiesbaden 1996.
Semih Tezcan, Eski Uygurca Hsiian Tsang Biyografisi X. Boliim. AU- DTCF (Yayinlanmamia Dorentlik tezi), Ankara 1975.
L.Yu. Tugugeva, Uygrtrskaya versiya biografii syuan'-tszana. Moskva 1991.
"Eski Uygurca Xuanzang Biyografisine Ait Bir Okuyucu Kaydl", Turk
Dilleri Arajtrrmalarr 3, 1993: 159- 166.
Ceval Kaya, Uygurca Altun Yaruk. G i r i ~ , Metin ve Dizin. Ankara 1994. Mehmet Olmez. "Uygurca u ~ u k 'kiirk' ", Turk Dilleri A r a j t ~ r m a l a r ~
1992: 47-52.
Klaus Rohrborn, "Zur 'Werktreue' der alttiirkischen Ubersetzung der Hsiian-tsang Biographie", Buddhistische Erzahlliteratur und Hagio-
graphie in riirkischer U b e r l i e f e r ~ n ~ . Hrsg. von J.P. Laut u. K. Rohrborn, Wiesbaden 1990: 67-73.
Alexander Mayer und K.Rohrborn, "Der Wert d e r modernen Ubersetzungen d e r chinesischen Hsiian-tsang-Biographie und alt- tiirkische Version dieses Textes", Ural-altaische Jahrbiicher, Neue
